Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТҮЗКИІМ
- Түзу сызық.
- ТҮЗІМДІК
- Түйенің құйрығы жерге, ешкінің құйрығы көкке жетер.
- Түйе, түйе, түйелер.
- ТҮЙЕКӨТЕН
- ТҮЙЕӨРКЕШ: Түйеөркеш тас.
- ТҮЙЕТАБАН¹
- ТҮЙЕТАБАНДАНУ
- ТҮЙЕТІКЕНЕК
- ТҮЙМЕ
- ТҮЙНЕК
- ТҮЙСІНТУ
- ТҮЙТКІЛСІЗДІК
- ТҮЙІН
- ТҮК¹
- ТҮКТЕНДІРУ
ТҮБІРШІК з а т. б о т. Пиязшықтың тамыр өсетін жері. Пиязшықтың төменгі бөлігінде жалпақтау келген сабақ – т ү б і р ш і к болады. Т ү б і р ш і к т е н шашақ тамыр өседі (Биология, 68). 597 Байынқол Қалиев ТҮБІТ... 2. а у ы с. Майда, жұмсақ. – Жылама, - деді т ү б і т дауыспен, - алдағы жаз көшіп барамыз. Көшіп бармасақ өзім барып əкелемін (Д.Исабеков, Тірші- лік, 164).
ағасынан бастап, т ү б і т и е к бозбалаға дейінгі еркек атаулының неге болса да дай- ын екендігі анық көрініп тұрды (Қарақат тер., 39).
(Қ.Жиенбай, Даңқ., 75). Ол кезде мұның т ү б і т м ұ р т жігіт болып қалған кезі (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 61). ТҮБІТЖЕГІ з а т. з о о л. Құстардың денесінде тіршілік етіп, олардың мамығын жейтін жəндік. Т ү б і т ж е г і л е р мен жүнжегілердің тіршілігінде ешқандай айырмашылық жоқ, тек кездесетін жану- арларына қарай жеке түрлерге бөлінеді (Р.Сəтімбеков, Қызықты биология, 89).
темде лақтап болысымен қылын қырқып алардың алдында ешкіні т ү б і т т е й т і н (Б.Шаханұлы, Таңд., 1, 86). ТҮБІТТІЛІК з а т. Түбіті молдық, түбіті сапалылық. Ешкілерді сүттілік, т ү б і т т і л і к, еттілік жағынан өнімді мол беретініне қарай іріктеп өсіретін болған (Қазақша мал атау., 133).
«т ү з а д а м ы м ы н» деп есептейді. «Т ү з д і ң а д а м ы м ы н дегенім – көпшіліктің, халықтың адамымын дегенім» - деді ол (Н.Мыңбатырова, Төле би., 44).
жыртыс» жəне «т ү з ж ы р т ы с» деп 50 тіллəлік нəрсе апарады (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 250). ТҮЗАТ... Нағыз жылқы тектес жануар – т ү з а т (пржеваль жылқысы). Басы үлкен, аяқтары жуан, жалы қысқа, кекілі болмайды. Ол Солтүстік Батыс Қытайда, Оңтүстік Батыс Моңғолияда кең тараған (Ана тілі, 05.09.1996, 7). ТҮЗЕГІШ з а т. Ағаштың түзулігін тексеретін құрал. Ағаш ұсталығы аспап- тары негізінен үшке бөлінеді: өлшегіш- белгілегіштер, кескіш-тескіштер жəне көмекші аспаптар (қырғыш, түрпі, бұрауыш, ұңғы, т ү з е г і ш т.б.).
лайық құрметпен, т ү з е м д і əскер, мерейлі мехмандар алдында салтанат- ты аттанды (М.Мағауин, Аласапыран, 2, 103).
Бұл қауыммен сіңісіп кету үшін мен де т ү з к и і м д і тастап, əуретімді көрсетуім керек екен (М.Мағауин, Мен, 129). ТҮЗУ: Түзу жарыс. Ат шабысы кезінде бəйге аттарын ұзақтан тура жіберу. Ат шабыс – айналма жарыс жəне т ү з у ж а р ы с болып екіге бөлінеді. Т ү з у ж а р ы с т а ат ұзаққа айдалады (Н.Қазыбеков, Дала., 21). Түзу сызық. г е о м. Екі нүктенің арасын тікелей қосатын сызық. ≈ Мына екеуінің арасын т ү з у с ы з ы қ п е н қос. ТҮЗІМ з а т. к ө н е. Жүйе, тəртіп, заң. Қақпай көрмей өскен əумесердің төбе- сі көрінсе, оларға хандық т ү з і м бар екенін, жеңіліне айып-анжы, ауырына дүре бар екенін есіне салғанда ғана заңы бүтін ел боламыз (Ж.Ахмади, Айтұмар, 248).
тық мəдениетімізді дамытудың системалық (т ү з і м д і к) бағдарламасымен жұмыс істеуіміз жөн (Ана тілі, 12.11.1992, 6). ТҮЙДЕКТАНЫМ з а т. л и н г в. Тіл білімінің тұрақты тіркестерді зерт- тейтін саласы (фразеология). Т ү й д е к т а н ы м ғ а үш түрлі белгі тəн: 1) тұлға тұрақтылығы, 2) тіркес тұрақтылығы, 3) мағына тұтастығы (Б.Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі, 108). ТҮЙЕ з а т. Қарта ойынындағы жүрек пішіндес қызыл қарта; аша. Анда-сан- да жалғыз-жарымнан көрінгенімен, ең құрығанда бір рет үш қызыл өркешті «т ү й е» құйрығынан ұстатпай-ақ кетті (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 171). Əкесінің бала- сы енді «кірпіштің» ондығын құшақтайды да, əлгі «т ү й е н і ң» бəрін алады (М.Əлімбаев, Тəрбие., 58). Түйе бауырсақ. Бауырсақтың ірі (үлкен) түрі. Т ү й е б а у ы р с а қ үлкен, дөңгелек пішінді болады (Қаз. этнография., 1, 443). Арқасына өткен түнде асығыс асы- на салған кілем қоржында аздаған малта 598 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі құрт, кепкен ірімшік, т ү й е б а у ы р с а қ бар екен (Ш.Жұмақанов, Мен жұмысшы., 136). Түйе жон. Түйенің жонындай еңкіш келген жон. Батар күннің қызған темірдей алаулаған алқызыл шапағы т ү й е ж о н шоқы бастарына қона қалған (Лен. жас, 10.11.1983, 2). Түйе жүн шекпен. Түйе жүнінен тоқылған шекпен. Олардың қолынан шыққан т ү й е ж ү н ш е к п е н, қасқыр мен түлкі терілерін өңдеп тіккен ішік көп болатын (Қ.Толыбаев, Бабадан., 225). Түйе жығу. Қазақтың ұлттық ойындарының бірі. Əзіл-қалжың, айтыс, қазақтың көне заманындағы сауықтары «түн қату», «т ү й е ж ы ғ у» секілді сан алуан ойындарын ойнап, таң ата бастары жастыққа тиді (І.Есенберлин, Алмас., 254).
бар (Шаңырақ, 34). Түйенің құйрығы жерге, ешкінің құйрығы көкке жетер. Көп уақыт өтер д.м. Қазақ биге жағып болғанша, би ұлыққа жағып болғанша, т ү й е н і ң қ ұ й р ы ғ ы ж е р г е , е ш к і н і ң қ ұ й р ы ғ ы к ө к к е ж е т і п б о л а р (М.Разданұлы, Алтай., 43). Түйе, түйе, түйелер. э т н. Алдымен бір бастаушы, бір аңдушы белгіленеді. Басқалары «түйе» болып, бірінің соңынан бірі тізіліп, бастаушының артынан ұстайды. Аңдушы ең соңғы «түйеге» ұмтылады. Бастаушы тізбектерін үзбеген күйде оны қорғауға тиісті. «Т ү й е , т ү й е , т ү й е л е р» ойыны кең алаңда өтеді. Оған ойнаушылардың бəрі қатыса береді (Қ.Толыбаев, Бабадан., 126).
қарды т ү й е ш а н а м е н сыртқа тасып жатыр (М.Мəжитов, Аманғали, 81).
ойыл бойының кедей жатақтары көп жыл- дан бері т ү й е ш ы ғ ы р м е н су шығарып, өзен жағасындағы тепсеңге тары егетін (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 58).
қызылмиялы ойпаттар табындық ретінде пайдаланылады (С.Ділдəбеков, Батыс Қазақст., 21). ТҮЙЕКЕНЕ з а т. з о о л. 1. Қан сор- ғыш кененің денесі үлкен түрі. Т ү й к е н е дүниеге бір тою үшін ғана келеді (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 98). 2. а у ы с. Біреудің есебінен күн көретін, арамтамақ; жалмауыз. Көздің жасын, мұрынның боғын сорғыш өңшең т ү й е к е н е (Бұл да). ТҮЙЕКИІК з а т. з о о л. Түйе тұқымдасына жататын, кішірек келген, жабайы аң; гуанако. Осы таудың батыс жақ сілемінде т ү й е к и і к бар десті (Халифа Алтай, Алтайдан., 180). Қалтың тауында құлан, Қананбардың шығыс жағында т ү й е к и і к бар (Бұл да, 184). ТҮЙЕКӨТЕН з а т. б о т. х а л қ. Қызанақ. Жарылып кетуге жақын қалған біреуі жұдырықтай т ү й е к ө т е н д і бітеудей жұтып жіберіп, қитар көзді ысы- рып тастады (Қ.Ысқақ, Ақсу., 344). ТҮЙЕҚОҢЫЗ... – Мұның атын т ү й е қ о ң ы з, - дейді Шеген. – Мə, сен ал, саған бердім (Ғ.Мүсірепов, Қаз. солдаты, 44). Жан-жағы қаптаған т ү й е қ о ң ы з (Ə.Əлімжанов, Махамбет., 294). Дəл тұмсығының астында екі т ү й е қ о ң ы з бірін-бірі кезек-кезек бастарынан асырып лақтырып, сиырдың жас қиына таласып жатқан (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 50). ТҮЙЕҚОРЫМ з а т. Ірі тастардың құлауынан пайда болған қорым. Жота боп жатқан бір т ү й е қ о р ы м ғ а көтерілгенде, тауешкінің алды батысқа қарай ойысқанын көрді (Т.Мəмесейіт, Таудан., 65). Біраздан кейін Хан Тəңірінің далиған етегін ала өзеніне т ү й е қ о р ы м шөккен тасты сай кездесті (Бұл да, 66).
– Сенен май берсе де түк шықпайды, - деп т ү й е м ə т е к т і бір жосылтады да, ұсынған темекісін қайтарып алады (Қ.Қазиев, Иманжапырақ, 66).
Кішінарынның арасын Биікқарадан салбы- рап түскен т ү й е м о й н а қ кезең бөледі (Қаз. əдеб., 31.03.1972, 1). ТҮЙЕМҰРЫНДЫҚ... Бауыздау құдаларынан т ү й е м ұ р ы н д ы қ 599 Байынқол Қалиев алғалы тұрғандай жол үстінде жолақтайды (Ж.Бектұров, Жол жоралғысы, 62).
көкпеңбек мүк басқан қойт аст ар , түйетастар, т ү й е ө р к е ш т а с т а р бір тұстан бір бой көтереді (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 301).
түбі балықтарының типтік өкілі – т ү й е т а б а н (камбала). Оның денесінің екі жағы қатты қабысқан, екі көзі де жоғарғы жағында орналасқан (Су асты. тіршілік, 42).
сорғалап құлаған Бесқоныс жотасы осын- да жетіп, т ү й е т а б а н д а н ы п кетеді (Фермаға кел., 110). ТҮЙЕТАБАНДАНУ Түйетабандан етістігінің қимыл атауы. ТҮЙЕТЕК з а т. з о о л. с ө й л. Түйекиік. Т ү й е т е к Анд тауларында мекендейді. Ол түйе тұқымдастарына жатады (Теле- дидардан).
ашық алаңдарда ғана ойналатын ақсүйек, соқыртеке, т ү й е-т ү й е, қасқұлақ, тиын салу, ақбайпақ, ақшамшық, көрші, шалма, шертпек, қарамырза, сиқырлы таяқ т.б. ойындар шыққан (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 9). Ойнаушыларды өнерге баулитын ойындардың тағы бірі – «т ү й е-т ү й е» ойыны (Бұл да, 57). Т ү й е-т ү й е ойынын таза алаңда, клуб залында ойнауға болады (Ойын-сауық, 152).
анау т ү й е т і к е н е к т і жылғаларды текке аралады дейсің бе? (І.Есенберлин, Маңғыстау., 1985, 15). ТҮЙЕШІЛІК з а т. Түйе бағушылық, түйе бағумен айналысушылық. Онысы ата кəсібі – т ү й е ш і л і к к е өкше басар бір ұрпағының көзі қаныға берсін дегені еді (А.Сейдімбеков, Серпер, 79). Екі жыл бойы «сау басыма сақина тілеп алдым» деп өзіне-өзі кейіп, т ү й е ш і л і к кəсіптің қияметінен қалай құтыларын білмей жүрді (Қаз. əдеб., 25.07.1986, 13). ТҮЙМЕ з а т. т а б у. Жылан. –Тарт əрі! –Ата, бұл шақпайтын жылан. Ата- ма, құрғырыңның атын. Т ү й м е де (Ж.Алтайбаев, Таңд. шығ., 239). Түйме жүген. Қайыстан түйіліп жасалған жүген. Əбзелге қатысты дерек- терде өрме жүген, былғары жүген, қайыс жүген, т ү й м е ж ү г е н, шытыралы жүген, шашақты жүген жəне т.б. толып жатқан түрлері аталады (Қаз. этнография., 2, 66). Жүгеннің өрме жүген, т ү й м е ж ү г е н, қайыған жүген, күміс жүген деген түрлері болады (Қаз. ауыл шаруаш., 1970, №10, 62). Түйме көз. Кішірек келген дөңгелек көз. Қасында тесірейген т ү й м е к ө з біреу отыр (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 125). Анаған бір, мынаған бір қарап отырған т ү й м е к ө з д е н сен «Əзімнің жанындағы жуан қара кім?» деп сұрадың (Бұл да). ТҮЙМЕДАҚТЫ с ы н. Түймедақ өсіп тұрған, түймедағы бар. Əне-міне дегенше қар да кетіп, бақ бақ бұртиып, бəйшешекті, қозыгүлді, т ү й м е д а қ т ы көгал шөп көтеріліп қалды (І.Есенберлин, Алтын., 468).
таспадан жалаң қабат немесе қос қабаттап түйіліп жасалады (Қаз. этнография., 1, 100).
құр құйысқан, былғары құйысқан, т ү й м е л і қ ұ й ы с қ а н, термелі құйысқан, үзбелі құйысқан деп аттарына сай айтылады (Ата салты., 104).
термин., 83). ТҮЙНЕК з а т. в е т. с өй л. Қаратүйнек. Іш (ішек) ауруларының ішінде бұрын өте жиі кездесетіндері жылқының өлі тиюі, қойдың т ү й н е к яки қаратүйнек аурулары еді (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 133). Қой аурулары: топалаң, күл, сарып, құтыру, тентек, қотыр, тышқақ, құрт, т ү й н е к т.б.
екі күннің бірінде: «Т ү й н е к к е л г і р- а й, бүйткенше барыңнан жоғың жақсы еді 600 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ғой» деп безектетіп, қуалап кеп жүргені (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 389).
алымдылығына қарай ой-сезім де, т ү й с і к -т ү й і н де ауқымдылығымен дараланады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 167). ТҮЙСІНТ Түйсін етістігінен жасалған өзгелік етіс. Маңдайы қалың, мұрны жалпақ, ерні түрік қыз жабайы түрпетімен т ү й с і н т т і (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 109). ТҮЙСІНТУ Түйсінт етістігінің қимыл атауы. ТҮЙТЕЛЕ е т. с ө й л. Түте-түтесін шығару, құрту, жою. Күндердің күнінде жалындаған жастықтың да түбіне жетіп титықтататын ит кəрілік қайрат пен ақыл- ды да тасқа шапқан қылыштай мұқалтып, т ү й т е л е п тастайды (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 159). ТҮЙТКІЛДІ с ы н. Түйткілі бар; күдікті, сезікті. – Алды-артымды абайлап алмай, т ү й т к і л д і іске «тəуекел» деп қойып кеткеніме əлі күнге өкінемін (Қаз. əдеб., 28.11.1986, 15). ТҮЙТКІЛЖІМ с ы н. ж е р г. Күмəнді, күдікті; белгісіз. Сол кезде осы жылқының өз елінен, Алат аудың баурайынан шыққанын білсе, қайтер еді? Бұл жағы
тіл тиегін ағытты ма, əйтеуір, өзімді еркін ұстап, еркін əзілдестім (З.Шашкин, Доктор Дарханов, 16). ТҮЙТКІЛСІЗДІК з а т. Түйткілі жоқтық, секемсіздік, күдіксіздік. ТҮЙІЛ: Түйілген шыт. Көпшілік болып ойнайтын балалар ойыны. Жүргізуші «бір, екі, үш» дегенде ойыншылар жан-жаққа қашады. Жүргізуші қолында түйілген шыты (орамалы) бар ойыншыны қуалайды. Жете бергенде ол қолындағы орамалды басқа ойыншыға лақтырады (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 58). «Т ү й і л г е н ш ы т», «арынды арқан» ойындары балаларды жүгіріп, секіріп, күш қуаттарын қалып- тастырумен қатар көпшіл болуға тəр- биелейді (Бұл да, 60). ТҮЙІН з а т. б о т. Аналықтың төменгі жуандау бөлігі. Т ү й і н н е н аналық мойны шығады (Ботаника, 108). ТҮЙІНДЕМЕ з а т. р е с м и. Жеке тұлға туралы толық ақпарат; резюме. Дұрыс рəсімделген т ү й і н д е м е үміткер үшін қалаған жұмыс орнын табуға мүмкіндік береді (Ə.Хазимова, Іс қағаз., 13). ТҮЙІНДЕУІНШЕ ү с т. Түйіндеуі бойынша. Автордың т ү й і н д е у і н ш е, жоңғармен болар соғысты сезе, біле тұрып, оған тойтарыс бере нақты шараларды алдын ала іске асырмау Тəукенің басшылығының сəтсіздігінің көрінісі (Н.Мыңбатырова, Төле би., 28). ТҮЙІР... Ашқылтым пияз бен бұрыш дəмі сіңген т ү й і р алғашқыда дəмді көрініп еді, амал не, кілең май болды да, іше алмадым (Ə.Сəрсенбаев, Толқынды., 59). ТҮК¹ з а т. с ө й л. Бума. Олардың екі т ү к оралған дүниелері бар (М.Қожахметова, Мəңгілік., 74). ТҮК² з а т. с ө й л. Шабылып, престеліп, байланған шөп; тюк. Байлаулы тұрған екі сиыры мен көк дөненнің алдына жігіттер əкелген т ү к т і ң біреуін бөліп салды да, қайтадан ішке кіріп кетті (Д.Рамазан, Жы- лап аққан., 64).
түп-түгел тұтасып кеткен. Қабағы т ү к с и і ң к і. Өзі құсмұрын (Т.Сұлтанбеков, Лұхман Хакім, 45). ТҮКСИІҢКІЛЕУ с ы н. Аздап түксигендеу, қабағы түсіңкілеу. Жүріс- тұрыс, сырт келбетінен т ү к с и і ң к і л е у қабағынан сəл керенау, сəл тəкаппарлық сезілгендей (Ж.Ахмади, Айтұмар, 508). ТҮКСІЗ: Түксіз алаша. Түгі жоқ, тақыр алаша. Тоқылу техникасына қарай алаша т ү к с і з а л а ш а жəне түкті алаша деп екі топқа бөлінеді (Қаз. этнография., 1, 151).
ТҮКТЕНДІР Түктен етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Көктем аяқталып, жақында ғана кірген жылы жаздың сары шуағы тау бөктерін кілем т ү к т е н д і
Соңғы., 267). ТҮКТЕНДІРУ Түктендір етістігінің қимыл атауы. ТҮКТІ: Түкті алаша. Түгі бар алаша. Тоқылу техникасына қарай алаша түксіз (тықыр) алаша жəне т ү к т і а л а ш а деп екі топқа бөлінеді (Қаз. этнография., 1, 151).
601 Байынқол Қалиев Түкті ара... Т ү к т і а р а, бал ара, жабайы аралардың ұрықтанбаған жұмыртқаларынан тек аталық аралар шығады (Р.Сəтімбеков, Қызықты био- логия, 77). Т ү к т і а р а ең бір маңызды малазықтық өсімдік – қызыл беденің негізгі тозаңдандырушылары болып табылады (Жəндіктер, 84). ТҮКТІЛІК з а т. Түгі барлық, түк шыққыштық, үстін түк басушылық. Т ү к т і л і к дегеніміз – адамдардың бетіне, жағына, иегіне, мойнына түк шығуы (Шаңырақ, 263).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|