Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЦИРКАЧ з а т. с ө й л. Циркші. – Не қылған цирк? Мен жұмысшылмын, жігіт- тер! – Жұмысшы емес, сен ц и р к а ч с ы ң (С.Бақбергенов, Кентау, 152). ЦИРКШІ з а т. Циркте ойнайтын адам (О.Бөкеев, Мұзтау, 17). ЦИСТИТ з а т. м е д. Əйелдер ауруының бір түрі. Енді ол арурулар аз болғандай иоленефрит, ц и с т и т деген пəлелер қосылды (Н.Исабаев, Өмір., 422).
орда – ц и т а д е л ь, цитадельді орай – шах- ристан. Шахристанды орай – рабат орнайды екен. Шахристан – қала аристократтарының мекені, рабат – құмырашы, егінші, на- убайшы, бағбандар, кірекештердің мекені (Ш.Мұртаза, Не жетпейді? 173). – Мынау – ц и т а д е л ь, хан ордасы болған. Ал, анау жатқан – шахристан ... Шахристан дегені, сірə, уəзірлер тұрған ғимараттар (Қаз. əдеб., 28. 06. 1985, 12).
өкініштісі, өзінің көп мақалаларындағыдай ц и т а т ш ы л д ы қ қ а ұрынып, шектен тыс тайыздық көрсеткені жанды жүдетеді (Қаз. əдеб., 18. 12. 1981, 7).
Өгіздер ыңыранды, үсті-басын шаң басқан ақ шашты қарттар арба үстінде отырып
Шығ. 3, 227). Ц Ч ЧАРЛЬЗТОН... Ч а р л ь з т о н, твист те тептім. Бірақ амал не, ықыласың аумаған сезімге зорланудан қиыны жоқ екен! (К.Асанов, Сағыныш, 44). ЧА-ЧА-ЧА з а т. Қызу қанды билер- дің бір түрі. Сол сияқты ресторан, кафе- лерде əртүрлі кештерде самба, рити, ч а-ч а-ч а, твист, шейк, квикс, рум- ба сияқты қызу қанды билерді жастар жағы еліге, құлай билейді (Лен. жас, 03. 11. 1970, 3). Сылқым қыз, сəн түзеген қара бала, Жармасқан иыққа да, жағаға да. Би емес, би дегені шатты-бұтты, Ч а- ч а- ч а, чарльстон мен шала-бала (Жыр шашу, 91). Ч Е Р Е М И С з а т. Т ү р і к т и п - тес тайпалардың бір түрі. Арада 10-12 жыл өткенде ол татардан, ноғай-қазақ- тан немесе мешер мен ч е р е м и с т
жатпақ (М.Мағауин, Алсапыран, 2, 80). ЧЕРКЕС... Жолда ч е р к е с, шешен ау- ылдарын, Кура, Терек өзендерін де көрген (Н.Исабаев, Өмір., 350).
644 ЧИНОВНИКТІК з а т. с ө й л. Шенеу- нікке тəн қылық. Бұрынғы стол баққан ч и н о в н и к т і г і н ұмытпайын деген (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 238). Ч У ВА Ш . . . Т ү р і к ш і л д і к Т ү р і к Қағанатынан бастап түріктердің (қазақ, өзбек, ч у в а ш, саха, хакас, тува т.б.) мызғымас ұлттық идеологиясы болып табы- лады (Қалибек хакім., 218). Учительдер ч у в
бірден орыс əліппесімен оқытқанды оңай көреді (Алаш., 61).
ненец, ч у к ч а л а р д ы ң біздің жақтың ауа райына көндігуі қиын (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 168). Кəдімгі тірі ч у к ч а м е н көзбе-көз кездестім (Қ.Əбілқайыр, Ұмыт., 54). Ш ШАБАҚ: Шабақ сабау. Сабалған жүнді көпірту үшін қайта сабау. Ал ш а б а қ с а б а у – сабалған жүнді шидің үстіне көпіртіп тегіс жаю үшін, шабақтауға арналған сабау (А.Əлімжанова: Радиодан).
тиген үлес - шабақ дайындау. Ш а б а қ с ы з доңғалақ болмаса, доңғалақсыз арба жоқ қой (Қ.Исабаев, Қарабала, 55). ШАБАҚШЫ з а т. Шабақ дайындау- шы, шабақ жасаушы. ШАБАЛАН... – Ш а б а л а н б а, ақ- қараны айырмай жатып? Сорыңды соғыстан көр, оны мен шығарғам жоқ. Тантыма бе- кер! (Б.Нұржекеев, Күй толғақ, 60). ШАБАНСАРЫ з а т. а с т р. с ө й л. Есекқырған. Жарыспалы сөздер астрономиялық атаулардың ішінде де аз кездеспейді. Мыс.: Таразы (Үшарқар), Шідер жұлдыз (Юпитер), Есекқырған (Сарыжұлдыз), Ш а б а н с а р ы (Юпитер) т.б. (С.Сəрсенова, Қаз. тіл. астрон. термин., 92). Қондыбай əңгімесін аяқтағанда ш а б а н с а р ы жұлдызы да туған еді (Ə.Хасенов, Жат жазасы, 70). ШАБАТАЛЫ с ы н. Аяғына шабата киген, шабатасы бар. Ш а б а т а л ы перселендер не деген көп (Х.Есенжанов, Ақ Жайық, 197). Мосқал шебер күйіп- пісті: «Қарғам-ау, мұның не, Көпсінгенің осы нұрсыз ш а б а т а л ы күнің бе?» (М.Шаханов, Мəңгүрт., 110). ШАБЫҚТАУЫШ... Сіздің кеңесіңіз бойынша біз қабыршықты бұзу үшін жер- ге айналмалы ш а б ы қ т а у ы ш салдық (Қазақст. ауыл шаруаш., 1962, №6, 13). ШАБЫЛ е т. Күміс жалату, күміс- пен сəндеу. Ұңғының (үзеңгі ұңғысы) екі бетіне күміс ш а б ы л ы п, дəл ортасына қызыл көз салынған (ХАрғынбаев, Қаз. ер-тұрм., 195). Қас бетін (ердің) ою-өрнек салынған жұқа темірмен жабады. Ол темірлерге қақталған күміс ш а б ы л а д ы (Ер қанаты, 260).
пен бірге бұ да отқа түсердей ошаққа ш а б ы н с а да, бет алды қызғанмен ту сырты түгел мұздай (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 34). ШАБЫНДЫЛЫ с ы н. Шөбін шауып алуға болатын, шабындық (жер). Бұл аз болса, кеше қонаға жайылып келіп, ш а б ы н д ы л ы ойпатқа түнеген су, түнгі шытқыл аязда қаймақшып қайтқан (Ж.Орманбаев, Тұзақталған., 54).
Қалиса кейіп (С.Мұқанов, Мөлдір., 286). ШАБЫРА з а т. Ешкі терісінің бір со- рты. Ешкі терісі өңдеу технологиясына қарай: хром, сүрік, жарғақ, ш а б ы р а, шегірен, сапиян немесе сақтиян деген бірнеше атауларға ие (Ж.Қоқанова, Түк жəне тері атау., 12).
сылтаң болса бір жөн, көптің арасында ауруы бар, сырқауы бар, баласы бар, ш а ғ а
лыққа түсіп жүргенін неге көрмейсіңдер?! (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 229).
з а т. Уақ тас, су қосылып, араластырылған даяр семент (цемент). Жұмысшы жігіттер (құрылысшылар) таңертең ш а ғ а л д ы күтіп, бір-екі сағат босқа отырады. Ал жұмыстың соңында, мезгілінде əкелінбеген ш а ғ а л ертеңге дейін қатып қалатын болған соң, тауысып Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 645 кетейік деп, артық уақыт жұмсайды (Қаз. əдеб. 20. 03. 1987, 6). – Не бары бір-екі арба
16. 07. 1972, 3). ШАҒАЛ 2 ... Қараңғы түссе түлкі шаңқылдап, тұс-тұстан ш а ғ а л ұлиды (С.Елубаев, Ойсылқара, 49). ШАҒАНАҚ с ы н. ж е р г. Қампиған, шəниген, шеңбірек атқан. Қазықтағы қасқа бұзауды ағытып, қызыл сиырды ш а ғ а н а қ қарнынан теуіп тұрғызды (Қ.Ысқақов, Қараорман, 141). ШАҒАНАҚТА е т. 1. Шарасынан асу, шеңбірек ату. 2. а у ы с. Болып-толу, жарылып кете жаздау. Лесхоздың 500 қыл құйрығын əкеден қалған мұрадай қызғыштай қорып, соның буына пісіп, соның желігінен жемсауы ш а ғ а н а қ- т а п жуансып жүргені (Қ.Ысқақов, Қараорман, 128). Ш А Ғ А Н А Қ Т АУ Ш а ғ а н а қ т а етістігінің қимыл атауы. ШАҒАНДЫ с ы н. Шаған өскен, шағаны мол. Ар жағы қалың жүгері, қамыс, ш а ғ а н д ы болып келеді. Оның іші түлкі, түз мысығы, қарсақ секілді аңдарға толы (Жетісу, 21. 09. 1971, 2).
ұ с а қ қ ұ с т а рм е н ж ə н е б ау ы р ы м е н жорғалаушылармен қоректенеді (Қазақст. жануар., 41). ШАҒЫЛДЫҚ з а т. Шағылды жер, шағыл. Шу десе жылқы озбайды Сары- лақтан, Ырғытып қоян соқтым ш а ғ ы л д ы қ т а н. Салар ем ат көтіне болысыңды, Қорқамын Қызай шыққан шаңырақтан (ХVIII-XIX ғғ. қаз. ақын. шығ., 75).
құбылып жатқан ақ ш а ғ ы л т а қ кеңістікте жүрмегенде олар қайда жүреді! (Ə.Кекілбаев, Елең-алаң, 185). – Анау ш а ғ ы л т а қ, саздауыт, шилеуіт, шұқанақ, жон, дөң, дөңейт, - деп шұбатты (Т.Қосуақ, Мəрмəр., 11). Таң ұйқысы əбден қысқасын бір ш а ғ ы л т а қ қ а келіп аттан түсті (Қаз. əдеб., 27. 08. 1976, 4).
ұзақтығы елдің заңнамасымен анықталады (Терминал. анықт., 8, 62).
құндылығы онда көрсетілген факті- лерге байланысты (Л.Дүйсембекова, Іс қағаз., 134). ШАҒЫН: Шағын шырай. л и н г в. к ө н е. Қазақ тіліндегі бес шырайдың бірі. Қазақ тілінде бес шырай бар: салыстыр- малы шырай, бəсең шырай, ш а ғ ы н ш ы р а й (мыс.: ақ-шыл), күшейтпелі шырай, үдетпелі шырай (Ғ.Мұсабаев, Қаз. тіл. сын есім., 34).
(Х.Əбішев, Аспан сыры, 46, 50). ШАҒЫС Шақ етістігінен жасалған ортақ етіс. Ол ендігі ермегін егіз қыстақтан табады. Күнгейліктермен пісте ш а ғ ы с а д ы, теріскейліктермен асық ойнасады. Əйтеуір, өз үйінде байыз тауып отыра ал- майды (Т.Əлімқұлов, Күрең су, 92).
түлістегі түріктерге қарасты бір тайпаның ш а д ы еді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 37). ШАЖАМАЙ з а т. Қамшының өрі- мі мен алақанының жалғасқан, бүк- теліп тұрған жері; екі бөлігінің біріккен тұсы. Жайшылықта қамшыны ілгенде ш а ж а м а й ы н а н іледі (Қаз. этно- графия., 3, 416). ШАЖЫЛЫ с ы н. ж е р г. Айыпты, күнəлі. Бір ауыз сөз үшін ш а ж ы л ы болған кездер де өтті (Ана тілі, 18. 04. 1996, 5). – Жə, ағайындар, ш а ж ы л ы боп ортаңа келіп тұрмын (Туған тіл, 2010, №2, 118). ШАЖЫРҚАЙЛЫ с ы н. Шажырқайы бар, шажырқайы мол. Өгіз семіз, Жылқы қоңды, Түйе қомды, Ешкі майлы, Ш а ж ы р қ а й л ы, Сиырым сүтті, Саулығым құтты (Ғажайып болу, 72). ШАЙ: Шай аяқ. Шай ішетін аяқ, шыныаяқ. Ш а й а я ғ ы н төңкерер- төңкерместен аузына насыбай салды (Ə.Кекілбаев, Бір шөкім., 40). Атасы онша шайқұмар емес. Ш а й а я ғ ы н ерте төңкерді (Бұл да, 121).
646 Ш а й ж е м і . Ш а й м е н ж е й т і н тағамдардың жалпы атауы. Елеңкіремей отырған Дарқанға ерегісіп, стол үстіндегі түрлі ш а й ж е м і н қарбыта жей бастаған (Р.Райымқұлов, Жапанда., 95). Шай зауыт. Шай өндіретін зауыт. Ш а й з а у ы т па, май зауыт па, əйтеуір сондай зауыттың біреуінде істейтін (Қаз. əдеб., 09. 09. 1988, 14).
шайшыл-ақ. Ш а й г ө н д і əлсін-əлсін дем- деп, түйе сүтін қатқан балшықтай күрең шайды сіміре жұтады (Б.Аманшин, Гүл көтерген, 92).
ұрттады да, ш а й к е с е н і алдына қойды (Ə.Жылқышиев, Мешін жылы, 5).
3). Ш а й к ө з тұқымдас құстар (тұйғын, лашын, қаршыға) өте сыпа келеді, алған жемтігін тазартып жейді (Лен. жас, 21. 10. 1977, 4).
ерекшелігіне қарай: қой жорға, жол жорға, сиыр жорға, су жорға, ш а й қ а л ғ а н ж о р
түрлері бар (Қаз. этнография., 2, 423). ШАЙҚАСКЕР с ы н. с ө й л. Күрескер. ШАЙҚАСКЕРЛІК з а т. с ө й л. Күрескерлік. Меркедегі Төрткүл базар – Рысқұлов ш а й қ а с к е р л і г і н і ң тұсауын кескен (Ш.Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 43).
жусанды, изенді, ш а й қ у р а й л ы, бұршақты жайылымды сүйсіне оттайды (Қазақст. ауыл шаруаш., 1965, №10, 32). ШАЙҚҰМАН з а т. с ө й л. Шəйнек. Ақшасына Ақзейнепке деп шілтерлі сама- уыр, поднос, ш а й қ ұ м а н, сүтқұйғыш, шылым күлін салатын жезауыз алды (Ж.Молдағалиев, Сарарқа., 53).
қиқарлығы, ш а й қ ы мінезі (Т.Жұртбаев, Жер-бесік, 69).
сенің, - деп ренжіп тастады (С.Мұқанов, Мөлдір., 311).
жағынан келсең қылжақбастау, ұшқалақтау, ш а й қ ы м а з а қ т а у. Үлкенмен де, кішімен де оның ойнамайтыны жоқ (С.Мұқанов, Мөлдір., 10).
ертеңгісін шығып кеткен ш а й л а с ы н а тақады (Қаз. əдеб., 30. 09. 1983, 8).
қарауыл қолына шеңгел сыпырғысын алып, қызылдың етегіндегі қиқым-сиқымды шар- лап жүр (Жұлдыз, 1972, №1, 120). ШАЙЛАНУ Шайлан етістігінің қимыл атауы. «Чаевничать», «чаепитие» дегенді орысша-қазақша сөздік «шай ішу» деп ау- дарады. Ал халық мұны қысқартып «ш а й
лай беруге енді ұялды (Қ.Мұханбетқалиев, Қайдасың сен., 57). Осыны əулие деп бас иіп жүрген осы елде ш а й н а м а қ ы л ж о қ (Жалын, 1977, №6, 41). ШАЙНАМА з а т. с ө й л. Нан. Мұқит темір торсықтағы сүтті айдаушы қып, ш а й н а м а н ы қорытуға кірісті (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 11). ШАЙПАУЛАН... Бұл өзі қайыстай қатқан шадыр жігіт еді. Есепші болғалы тіпті ш а й п а у л а н ы п алған (Т.Əбдіков, Өліара, 128). ШАЙПАУЫЗ с ы н. Қыңыр, қырсық сөйлейтін, боқтампаз; ащы тілді. ШАЙПАУЫЗДАН е т. Қыңыр, қырсық, кері сөйлеу. - Əй қыз, ш а й п а у ы з д а н б а й əдеп сақта! (Қ.Сəрсекеев, Қызыл жалау, 2, 116). ШАЙПАУЫЗДАНУ Шайпауыздан етістігінің қимыл атауы. ШАЙТ… Ешкі – қойшының ойын «Ш а й т» деген даусынан сезетін сезімтал жануар (Н.Келімбетов, Дала., 37).
647 ШАЙТАБАҚ з а т. с ө й л. Ыстық шайды құйып ішетін кішкентай, жайпақ тəрелке. Шай құйып отырған сұлушалау қыз қасында тұрған шай сандықшасынан алтын ернеулі стакандар, алтын жиекті
қонақтарға шай құя бастады (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 162).
13. 05. 2011). ШАЙТАНСУ з а т. п о э т. Арақ. «Ш а й т а н с у д а н» арылатын кез жетті, - дейді бізге əңгімесін айтып отырған ақсақал (Жетісу, 02. 02. 2013, 8).
ақшамы, 09. 12. 1991, 2). Саған Қоқан дəулетінің ш а й х ы и с л а м қызметі дайын (Қ.Исабаев, Серт, 8). ШАЙЫР з а т. б о т. Шөлді жерлерде өсетін, жалпақ жапырақты өсімдік. Ерте көктемде ш а й ы р д ы қолмен жұлып, кептіріп жинайды. Сиыр бұзаулаған кезде күніне аздап беріп қойса, мал тез оңалады (С.Ысқақов, Табиғат, 50). Көктемде шөлді өсімдіктің тағы бір сирек кездесетін түрі – ш а й ы р бой көтереді. Малшылар əр жапырағын жинап кептіреді де, жемге қосып, малға береді (Балқаш өңірі, 64).
Қыс əлдеқандай болады» деп ойлады (Лен. жас, 30. 11. 1972, 1).
жануардың көбі жасы толған сайын, шар тартып егделенген сайын қоренділенеді. Май жинағыш, шелденгіш, ш а й ы р л а н ғ ы ш келеді (Ж.Бабалықов, Қыран- дар., 118). ШАЙЫРЛАНҒЫШ с ы н. Шайыр пай- да болу, майлану, тұтқырлану күйі. Жан- жануардың көбі жасы толған сайын, шар тартып егделенген сайын қоренділенеді. Май жинағыш, шелденгіш, ш а й ы р л а н ғ ы ш келеді (Ж.Бабалықов, Қырандар, 118). ШАЙЫРСЫМАҚ з а т. Аздаған шайырлығы бар адам. Кейбір зерттеушілер Исаны жыраусымақ, ақынсымақ, ш а й ы р с ы м а қ жортақы əлдебіреу ретінде ғана қарастырумен шектелгенді жөн санайтын- дай əсер қалдырады (И.Байзақов, Таңд. шығ., 2, 148). ШАҚАЛТАЙ з а т. з о о л. с ө й л. Сақал- тай. Шатқалды өрлеп жүрдік. Өрлеген сайын қара құр, ш а қ а л т а й, ақ бас күй- кентай кезіге берді (Ж.Аяшев, Алақан, 24).
ең ш а қ а р, ашулы жыртқыш (Қ.Əжікеев, Саят, 5).
қызарақтап, күйіп-пісіп, ш а қ а р л а н ы п бітеді (М.Сқақбаев, Ұят тур., 195).
қылдайтын ш а қ а р л ы ғ ы қайда қалған? (М.Қабанбаев, Жиһанкез, 42).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|