Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Х а н д ы қ а р а б а с т ы .
- ХАНАҚА...
- ХАНДЫҚ: Хандығыңнан түсемісің
- ХАНҚЫЗЫ 1 ...
- ХАНҚЫЗЫ 2
- ХАНТАЛАУ
- ХАНШАЙЫМДЫҚ
- ХАНЫША
- ХАНЬСУ
- ХАУЫС
- ХƏММАСЫ
- ХƏТТƏ
- ХИЛАП
- ХОРВАТ
- ХРОМАТТЫ: Хроматты түр-түс.
- ХҰҚЫҚШЫ
- ХҰРРИЯТ
- ҺƏРКІМ
- ЦЕЙЛОН: Цейлон шай.
- ЦЕЦЕ: Цеце шыбыны.
- Ц И В И Л И З А Ц И Я Л Ы
- ЦИГАЙ: Цигай қойы [тұқымы].
ХАМЕЛЕОНША ү с т. Хамелеон сияқты, хамелеон тəрізді. Оның сыр- тында ата-анасы енді х а м е л е о н ш а құбылып, бұрын Байқараны мақтап оты-
639 ратын сөздерін ұмытып қалғандай-ақ: «Бай малшы», Жуан Жұдырықтың баласында нең бар?» дегенді шығарды (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 361).
дəуірінен сақталған Құранның əріптері үстінде х а м з а, ташдид, сукун, мадда, уас- ла, қысқа дауыстылар: фатха, кесра, дамма белгілері жоқ (Қаз. əдеб., 25. 08. 1989, 14).
жігіттер! Ұры-қары бүйтіп жүрмейтін шығар. Х а н жолда кім жүрмейді?! (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 268). ХАН 2 з а т. Асықпен ойнайтын ұлт- тық ойын. Асықпен ойнайтын х а н ойыны да осы сияқты. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 47). ХАН 3 з а т. ш а х м. Шахматтағы ең маңызды, күшті тас; король. Сөйтіп, х а н н ы ң жалғыз ғана жүрісі қалып, 8-ге бара- тынын анықтады (Ана тілі, 31. 01. 2013, 12). Х а н д ы қ а р а б а с т ы . Ұ л т т ы қ ойындардың бір түрі. Ал «Х а н д ы қ а р а б а с т ы», «Ұжмақ-тозақ» ойындарында халықтық ой-аңсардың еркіндігі, бұлалығы атауынан-ақ көрініп тұрған жоқ па?! (Білім жəне еңбек, 1985, №10, 47). Хан көші. э т н. Ұлттық ойындардың бір түрі. Екі ауылдың қыз-бозбаласы күн батса ауыл сыртындағы қара жалға жиналып, таң атқанша асыр сап ақсүйек белбеусоқ, көрші-көрші, х а н к ө ш і н ойнады (Ə.Нұрпейісов, Қан мен тер, 268).
болады (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 82). Ойын созыла береді. Х а н қ а л а й?, белбеусоқ, тақия жүгіртпек, сақина тықпақ, мыршым, ондай қылма-мұндай қыл, лəпи молда, қалдырма қақи, бал- тамтап... (Ж.Аймауытов, Шығ., 384). Ақыры сол көп ойынның екеуі – «Х а н қ а л а й?» мен «Көрші-көршіге» біржола тұрақтады (М.Мағауин, Қиянда., 92). Хан сəске. Тал түске жақын қалған мезгіл. Сонан күн шықсын. Сиыр сəске болсын. Х а н с ə с к е боп, шілде айы шыжғырып күйіп берген-ді (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 199). ХАНАҚА... Хандар салған х а н а қ а Қараңғы болар шырақсыз (Есберген қожа: Ана тілі, 05. 12. 2012, 12).
тəмпіш балаларының асығын алдына үйіп, х а н а л ш ы ойнап көрді (Т.Иманбаев, Тұт ағаш., 182). ХАНБАЛЫҚ з а т. и х т и о л. Балықтың еті дəмді бір түрі; форель. Оның есесіне көк теңбіл х а н б а л ы қ көп екен, əне- міне дегенше бір шелек балық іліп алды (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 20). Арал теңізінен əкелінген бекіре, Чехославакия- дан əкелінген х а н б а л ы қ, ақ амур, майбас т.б. балықтар да өсіп-өнуде (Қаз. əдеб., 12. 09. 1980, 10). Көлсай көліне х а н б а л ы қ т ы (форель) алып келіп жіберілгеніне, міне, 50 жыл болды (Жетісу, 12. 09. 2008). ХАНБАЛЫҚША ү с т. Ханбалық тəрізді, ханбалық секілді. Жүрімбек Ақсу өзенінің арынды, толқынды ағысына х а н б а л ы қ ш а қарсы жүзіп, бейкүнə балалықтың бал дəуренін бастан кешіп, өсе берді (Ə.Ыдырысов, Тұлға., 229).
ХІХ ғ-дың аяғына дейін Сырдария өзені- нің жағасында тоғай бұғысы (х а н ғ ұ л) тіршілік еткен (А.Бекенов, Қазақст. аң., 3). ХАНДЫҚ: Хандығыңнан түсемісің? Дəрежең, қызметің төмендеп қала ма? д.м. – Е, даусыңды қаттырақ шығарсаң х а н д ы ғ ы ң н а н т ү с е м і с і ң, соған да сыбырлау керек пе? (С.Жүнісов, Ақан сері, 2, 58).
екі асықты жөнсіз, қаралық жасап алған (Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 75).
арасындағы х а н з а д а ш а киінген сұлу жігітке Қасымның бірден көзі түскен-ді (Т.Жұмаханов, Өткел, 56). ХАНЗУША ү с т. Ханзу тілінде. Х а н з у ш а тіл үйреніп, осындағы бекзадалармен Байынқол Қалиев 640 бірдей білім алды (Қ.Жұмаділов, Тағдыр., 23). Өздеріңіз білесіздер, бір жылдай уақыт болды, Құлжада х а н з у ш а, ұйғырша екі тілде газет шығып келді (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 159). ХАНҚЫЗЫ__1__...'>ХАНҚЫЗЫ 1 ... Х а н қ ы з ы н (бо- жья коровка) білмейтін адам жоқ шығар. Оның дене пішіні домалақ қызыл түсті, лак жаққандай жылтырап тұрады (Р.Сəтімбеков,.. Қызықты биология, 93). Со- лармен бір мезгілде х а н қ ы з ы да көріне бастайды (Наурызым, 62).
з а т. о й ы н. Ханқызы қоңызын ұстап алып, оны баланың саусағына қондырады да «Ел қайда көшеді? Суды қайдан ішеді?» деп əндетеді. Ханқызы ұшып кетсе, «Ел мына жақ- қа көшеді екен» деп баланы сол жаққа қарай жүгіртіп ойнататын ойын. Бала алғаш аяғын еркін басып, тілі толық шығып ойнай бастағанда, оларға «санамақ», «х а
лыққа жетелейтін ойын түрлерін қол- данып отырған (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 40). ХАНОРДА з а т. э т н. о й ы н. Үлкен дөңгелек шеңбер сызылып, оның дəл ор- тасынан бір ұяшық қазылып қойылады. Оны «ханорда» деп атайды. Ойынға қатысушылардың əрқайсысы шеңбер бойынан өздеріне бір-бір ұяшық қазып алады. Ойын жүргізуші допты шеңбер сыртынан ішке қарай соғады. Əр ойыншы қолдарындағы таяқпен допты өз ұясына да, ханордаға да түсірмеуге тырысады. Х а н о р д а ойыны жаз-күз күндері жастар мен бозбалалар бас қосқанда ойналады (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4, 119).
Əйелдер жар-жар айтады. Қыз-бозбала «Х а н т а қ с ы р» ойнайды (Ж.Бектұров. Жол жоралғысы, 32). ХАНТАЛАҚ з а т. э т н. Ел сенімін ақтамаған, халық қамын ойламаған ханды ел-жұрт түгел жиналып барып, «Бүгіннен бастап ханды талақ еттік!» деп барлығы одан безіп шығады. Міне, бұл «ханталақ» деп аталады (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 136). ХАНТАЛАПАЙ з а т. т а р. 1. Хан ел сенімін ақтамаған жағдайда əміршінің бар мал-мүлкін тұяқ қалдырмай бөлісіп алу дəстүрі. Х а н т а л а п а й аяқ астынан жасалмаған. Алдымен ескертулер жасалған. Егер əмірші оған құлақ аспаса, содан кейін əміршіге х а н т а л а п а й жасаған (Аңыз адам, 2011, №19, 30). 2. Асықтарды шашып
қазақ қоғамында ханталапай зорлық емес, ел ағаларының шешімімен жүзеге асатын жаза. Қазақ балаларының «Х а н т а л а п а й» атты ойыны осының анық көрінісі (Аңыз адам, 2011, №19, 30). Түрлі бояумен боялған бір дорба асықтарды ортаға төгіп салып иірмекіл, х а н т а л а п а й ойнаймыз (Жалын, 1977, №3, 20).
Тəтіқара жырау «Ат құйрығын сүзіңдер, Аллалап атқа мініңдер. Х а н т а л а у қылып алыңдар» дейді (Аңыз адам, 2011, №19, 30). ХАНТЫ з а т. Солтүстік аймақтарда тұратын аз халықтардың бірі. Жасақтың жауы бейбіт жатқан татарлар мен х а н т ы, мансылар емес, Көшімнің қарулы əскері болды (Қаз. əдеб., 10. 11. 1989, 7). Х а н т ы л а р д ы ң дəстүрлі кəсібі – балықшылық пен аңшылық. Бұғы шаруашылығымен де айналысады (ҚҰЭ, 9, 299).
күтуші əйелдің жоғарғы жағында өзінің хан жұбайы – х а н ы м д ы қ салтанаты- мен инабатын сақтап отырғанда, дауасыз жездесінің өрескел сөйлеуі ыңғайсыз-ақ тиген (Ж.Ахмади, Айтұмар, 468). ХАНЫША з а т. с ө й л. Ханша. Олардың шешесі Қатаған Тұрсын ханның х а н ы ш а с ы, яғни қызы екен (Шəкəрім, Шежіре., 76). ХАНЬСУ з а т. с ө й л. Ханзу. Деректер əсіресе қытай жазбаларында көп деседі. Ол үшін əрине, əуелі х а н ь с у тілін білу керек (Б.Тоғысбаев, От пен күл, 83). Оның алты миллионы ұйғырлар, бес миллионы х а н ь
қайталанбас бояуын дəл басып бейнеле- уге өзгеше күш салды (Қаз. əдеб., 17. 05. 1974, 3). ХАТИФ з а т. д і н и. Ислам дініне еңбегі сіңген адамға берілетін қазиден кейінгі діни Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 641 атақ. Муфтиден кейін – қази, сосын х а т и ф, имам, найбимам, азаншы, қари (Алматы ақшамы, 09. 12. 1991, 2).
ынша хаттама жүргізіледі. Х а т т а м а н ы ң дұрыс жазылуы мен рəсімделуіне ұйымның хатшысы жауапты болады (Л.Дүйсембекова, Іс қағаз., 112). Бүгін Назарбаев пен Кравчук мемлекетаралық шартты бекіту туралы граммота алмасу жөніндегі х а т т а м а ғ а қол қойды (Егем. Қаз., 24. 03. 1992, 1).
оны аяғымен таптап өлтіреді (Құстар, 30). Қолға үйретілген х а т ш ы-қ ұ с т а р д ы африкалықтар улы жыландардан қорғану үшін асырайды (Бұл да).
жолыққанда іштің шері, Қалмапты заман- дастың бірде бірі. Түбі – уақ, х а т ы м г е р
қалған тірі (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 256). Х а т ы м г е р, қоштану деген сөздерді жасаған Х.Бекхожин (Қаз. əдеб., 14. 11. 1975, 3). ХАУАС з а т. ж е р г. Иісі аңқыған, таза. Мен анау жамаулы төсекке таңылып, жы- рым айнаның сəулесін бағып жатқанда, сен қай қиырда, қай мекеннің х а у а с жұпарын татып жүрсің, Элиза? (С.Ордашева, Кек жуған, 39). ХАУЫС з а т. а с т р. а р. Қауыс (қараша) айы (М.Арын, Бес анық). ХАФИЗ з а т. Құранды жатқа білетін адам. Ақынның өлмес өлеңдері кітап жүзінде ғана емес, жыршы, жырау, х а ф и з, бақшылар арқылы ауызша да кең тараған (Лен. жас, 27. 08. 1983, 3). ХАХОЛ з а т. 1. с ө й л. Орыс мұжығы. Бұқтырма бойында жиырмадан артық х а х о л қаласы (ауылы) бар («Қазақ» газеті, 1913, 37). 2. э к с п р. Украиндар да кейде осылай аталынады. – Украинша сөйлегенде Запорож бойынан келген х а х о л д ы жаңылдырады (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 203). ХАШИЕ... Кітап бетінің шетіне, жиегіне жазылған немесе түсірілген пікірлер шығыс ғылымында х а ш и е деп аталып кеткен (Қаз. əдеб., 28. 08. 1992, 12). ХƏММАСЫ е с і м. а р. с ө й л. Барлы- ғы. Қайтады үйлеріне үш күн жүріп, Патшаға сəлем берді үйге кіріп. Көрген- білген һ ə м м а с ы н баяндады, Уа жəне келдік деді ойнап-күліп (Бабалар., 1, 34). ХƏТТƏ ү с т. к і т а б и. Кейде. Х ə т т ə бір сөздің өзінде де əман бір жерде тұрмай, əр жерде көшкілеп жүреді (А.Байтұрсынов, Шығ., 190). ХИДЖРАША ү с т. Хиджра бойын- ша. Дүние салған күні бізше сегізінші июнь, дүйсенбі, алты жүз отыз бірінші жыл. Х и д ж р а ш а он бірінші жыл (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 150). ХИЗАР з а т. к ө н е. Жоғары үкімет адамдары отыратын бекіністі орын, кеңсе. Сондықтан ол таңертең əмір диваны (Жоғары үкімет орны) саналған х и з а р ғ а Тоқтамыс келгенде, ол төрде жамба- стай жатқан шəйі көрпенің үстінен ұшып түрегелді (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 237). – Дұрыс, - деген х и з а р іші толған бекзадалар (Бұл да, 238).
гер Мұқан, аңшы Нөкеш, х и к а я ш ы Опа- бек, ауылнай Темірғали – бəрі де Маралдың перзенттері (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 16). ХИЛАП з а т. а р. ж е р г. Қарсы д.м. – Ма- қалаңызды алғысөз есебінде жіберуге х и л а п емессіз бе?-деді (Қаз., 23. 09. 1977, 2). ХИСАР з а т. к ө н е. Қаланың негізгі, бекіністі орталығы, найыб сарайы; ци- тадель. Қаланың негізгі орталығы – х и с а р – көлемі 20 гектарға жуық бұрынғы шахристан мен қамал жоспарын сақтап қалған (ҚазССР тарихы, 2, 212). Əскерінің дені қырылған Қадырхан енді қаланың ортасындағы х и с а р ғ а кіріп бекінді (І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 53). Олар Самарқандтың кез келгенді қызықтыратын
дымын қалдырмай күйретіп, тас-талқан еткен (Бұл да).
Егіннің арғы шетінде құрым киіз шайла тұр. Бұл шайланың бағзы бір заманда «х и у а» аталғанын Ақын білмейді (Т.Əлімқұлов, Көкек айы, 52).
рат) хандығының (1635 жыл) негізін салған төрт тайпа: шорос, хошауыт, дурвэд, х о й т
642 ХОРВАТ з а т. Хорватияның негізгі халқы. Х о р в а т т а р егіншілікпен айна- лысады, жүзім өсіреді (ҚҰЭ, 9, 338). ХОРШЫ..? Ұрысқа түспеген Ақсақ Темір мен Тоқтамыстың жанындағы шағын жасақтары нөкер, х о р ш ы, қорғаушылары ғана (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 406). ХОТ з а т. к ө н е. Құқы. Народный сот жоғалса, я оның х о т ы кемісе, талас кемір еді («Айқап» газеті, 65).
німе, Құрметтен аман сəлем бергеніме (Бақтыбай ақын: Ел аузынан, 170). Екеуінің бір-біріне ризашылықтары х о ш а л қабақтарынан аңғарылып тұр (Б.Нұржекеев, Жау жағадан., 23). ХОШАУЫТ з а т. Жоңғар бірлестігінің құрамына кірген басты төрт тайпаның бірі. Мұз қата қоймағандықтан, Еділдің оң жағында жатқан 50 мыңнан астам дүрбіт пен х о ш а у ы т т а р дариядан өте алмай жұрттарында қалып қойды (К.Сегізбаев, Беласқан, 71). ХVI ғ-дың аяқ шенінде ойраттар (жоңғарлар) басты-басты төрт тайпалық бірлестіктерден құралды. Олар: торғауыттар (хойттар) дүрбіттер, х о ш а у ы т т а р жəне шорстар болатын (ҚазССР тарихы, 2, 299). Қазақ Есім мен х о ш а у ы т Көндүлен «құда мыңжылдық» деген қағиданы мықтап ұстанған (А.Сатаев, Бəрі де., 69).
басқа түстердің түрлі реңктері х р о м а т т ы т ү р - т ү с к е жатады (Ə.Қайдаров., Сырға толы., 18). ХРОМИТ... Біздің республикамыз қорғасын, мырыш, күміс, вольфрам, х р о м и т рудасының, ванадидің қоры жөнінен елімізде бірінші орын, ал мыс молибден, кадмий, боксит қоры жөнінен екінші орын алады (Соц. Қаз., 16. 07. 1972, 2). ХҰҚЫҚШЫ з а т. Хұқықтанушы, хұқық маманы; заңгер. ХҰН з а т. с ө й л. Ғұн. Х ұ н – алғашында Орталық Азияны мекен еткен, соңынан батысқа ауып барып, V ғасырда Аттила де- ген қолбасшының басқаруымен Европаны басып кірген, аса күшті болған халықтың аты (Шыңғыс хан, 360). Қазақ халқының ту ұстау дəстүрі сонау х ұ н, түрік заманынан басталып, сол кездегі тайпалық белгілерді сақтаған (Қаз. əдеб., 15. 04. 1983, 5).
айтайын... Буржуйларды талқандайтын, кедейлерге х ұ р р и я т əперетін – қызылдар (С.Омаров, Дала қызы, 71). ХҰСНИХАТШЫ з а т. к ө н е. Көркем жазу шебері, көркем жазушы. ХІІІ ғасырда бағдаттық ақын жəне х ұ с н и х а т ш ы Əбул Фазл Динвдан «рика» жазуын жасай- ды (Ана тілі, 18. 01. 1996, 6). ХҰТ з а т. а с т р. к ө н е. 1. Ақпан айына сəйкес келетін шоқжұлдыз; балық. 2. Ақпан айының көне атауы; үт. Х ұ т (февраль) аяқталып қалған, ертең хамал (наурыз) тумақшы (К.Сəрсенов, Қызыл жалау, 2, 76). Байырғы қазақ календарын- дағы Зодиак айлары, яғни жұлдыз айлар арабша мынандай болған: ... мизам (сен- тябрь), ақырап (октябрь), қауыс (ноябрь), жəди (декабрь), дəлд (январь), х ұ т (фев- раль) т.б. (М.Ысқақов: Қаз. əдеб., 23. 03. 1990, , 4). Һ ҺƏМ ш ы л. к і т а б. Жəне. Тіл, əдебиет бір миллəттің жаны һ ə м рухы-дүр («Айқап» газеті, 115). Кеңеске бұрын түскендері де бар, һ ə м түсейін деп тұрғандары да бар («Қазақ» газеті, 1914, 150).
да һешкім айтыпты емес, һ ə р к і м ойындағысын айтудың шамы жоқ («Қазақ» газеті, 1914, 74). Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 643 ЦЕЗИЙ з а т. х и м. Сілтілік металдар- ға жататын химиялық элемент. Ц е з и й – күміс түсті ақ, өте жұмсақ. Ол сирек эле- менттер қатарына жатады (ҚҰЭ, 9, 356).
қатындар, жібек киіп, ц е й л о н ш а й ішетін боласыңдар, - деп жұртты жұбатады екен (Қ.Олжай, Қанат байла., 32). ЦЕЦЕ: Цеце шыбыны. з о о л. Афри- када тіршілік ететін, қансорғыш шыбын. Қансорғыш ц е ц е ш ы б ы н д а р ы н еске алудың өзі ауыр. Олар аяғы өлімге соқты- ратын ауру тудырады (Жəндіктер, 71). Ц И В И Л И З А Ц И Я Л Ы с ы н . Цивилизацияға қол жеткізген, өркениетті. – Ц и в и л и з а ц и я л ы əлеммен ешқандай қатынас жасамаймыз (М.Мағауин, Көк мұнар, 73). ЦИГАЙ: Цигай қойы [тұқымы]. Жартылай биязы жүнді қой тұқымы. Ц и г а й қ о й ы кішілеу келеді, бірақ өте төзімді жəне оның жүн қасиетінің тоқыма өнеркəсібі үшін ерекше маңызы бар (Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, №7, 58). Бұл шаруашылықта қойдың екі түрі – құйрықты еділбай тұқымы мен жартылай биязы жүнді ц и г а й тұқымы бар (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №10, 47). Ц и г а й қ о й ы Қазақстанға Бессарабиядан 20 ғасырдың 30-жылдары əкелінген. Сыртқы түрі жəне жүнінің сапасы жағынан меринос қойға жақын (ҚҰЭ, 9, 365). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|