Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЛТҚЫЛЫ...
- Қ А Л Ы Ң П Ұ Ш П А Қ ТАУ
- ҚАМАЛ: Қамал қорғау.
- ҚАМБА
- ҚАМБАР: Қамбар жұлдызы.
- ҚАМБОЗ
- ҚАМСЫЗДАН
- ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРУ
- ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРЫЛУ
- ҚАМҰС
- ҚАМШЫ: Қамшы қайтару.
- ҚАМШЫЛАР: Қамшылар жақ [бет].
- ҚАМЫР: Қамыр қою.
- ҚАМЫСША
- ҚАНАҒАТТАТ
- ҚАНАЗДЫЛЫҚ
- ҚАНАЛУШЫСЫЗ
- ҚАНАТТЫ: Қанатты құмырсқа.
- ҚАНДАҒАЙ
- ҚАНДАҒАШТЫ
ҚАЛТАША з а т. м е д. Жүректің қан келіп құйылатын оң-сол бөліктері. Жүректің қызылтамыр саласы сол жүрек- тің астыңғы қ а л т а ш а с ы н а н аорта деген атпен басталады (Б.Омарұлы, Жүрек, 85).
Ай куə, 32). ҚАЛТҚЫЛЫ... Жайынды қ а л т қ ы л ы қармақтармен аулайды (Қ.Аймағамбетова, Табиғ., 14).
таза екенін, көңілімнің қ а л т қ ы с ы з д ы ғ ы н біледі, ендеше өкпелеп қайда барады. Ертең-ақ қайтып келеді (Қаз. əдеб., 27.12.1974, 2).
темірдей» деп дəріптеуші еді. Сол қажырлы қолдың бірінші қ а л т ы л ы басталды (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 35). ҚАЛША... Бұлбұл əнін естіртіп, тəнін көрсетпейді. Сыбызғы – сыңсуын естіртіп, қ а л ш а с ы н жасырады (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 122). Қ А Л Ы Ң П Ұ Ш П А Қ ТАУ с ы н . Төзімділеу, көнтерілеу, мықтылау. Ерғали мұның өзіне қарағанда қ а л ы ң п ұ ш п а қ т а у, шаруаға епсектілеу (Э.Төреханов, Алматыда., 261). ҚАЛЫҢША с ы н. Қалыңдау келген; жұқа емес. Конвертті ашсам, ішінде қатырмамен тысталған қ а л ы ң ш а кітапша жүр (С.Мұқанов, Мөлдір., 274).
ген этностың төлтума мəдениетінің болатындығын мойындасақ, онда дəл қазіргі қалпындағы қ а л ы п ш ы л социалистік мемлекеттің ұлттық мүдде атаулыны тəрік ететінін түсіну қиын емес (А.Сейдімбеков: Ана тілі, 14.02.1991, 4).
Жігіттің аты семіз, қ а м болғандықтан жете алатын болмайды, енді біраз шапса болды- рып қалатындай (Қаз. əдеб., 21.03.1975, 4). ҚАМАҚ з а т. с ө й л. Жазалылар қамалатын орын; түрме. Əр қ а м а қ т а н 40-50-ден шығарып, бəрін қоса төрт қатардан сапқа тұрғызып айдады (Т.Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 293). Енді күндегідей əрқайсысын жеке тексеріп, үсті-бастарын тінткілеп барып қ а м а қ қ а кіргізді (Бұл да, 295). Келесі күні кілтшінің аузынан естіді. Өмірлік қ а м а қ қ а бұйырылған екен (Е.Рахимов, Тентек., 71). ҚАМАЛ: Қамал қорғау. з а т. э т н. Ой- ыншылар үлкен шеңбердің бойына қатарға тұрып, қолындағы доппен шеңбердің орта- сында қорғаушысы бар «қамалға» тигізуге тиіс. Кімде-кім допты «қамалға» тигізсе, сол қорғаушысы болады. «Қ а м а л қ о р ғ а у» ойыны ашық алаңда өткізіледі. Ойынға бір зат жəне доп керек. Ойыншылардың санына шек қойылмайды (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 64).
ұқсайды қазақтың қ а м а л-қ о р ғ а н ы. Қайғырмаңыз, ханзадам, айтпасыма бол- мады, Батырың өтті – Бөгембай! (Бұқар жырау: Жеті ғасыр., 1, 47).
(ішкі қала) тұратын орталық бөлігі жəне ұзын дуалмен қоршалған рабат (қала маңы) болады (Қазақ. тарихы очерк., 95). ҚАМАТУШЫ з а т. Қамауға алуға се- бепкер адам; түрмеге жапқызушы. Майса қ а м а т у ш ы өзі екенін біліп сыңсып алды да, артынша жеңілдеп «бұдан басқа 326 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі амал қалды ма» деп жұбанды (Т.Қошуақ, Мəрмəр., 197).
қой. Қолы бұрын жеткен қарық болады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 46). Қ а м а у
тиген-ді (Бұл да). ҚАМАУШАЛАН е т. ж е р г. Қоршалу, қамалу. Қалың жабудың астында ақ тер- көк тер боп қ а м а у ш а л а н ы п қалған жылқылар тұнып, тұтасып тұрған көк ніл ауаның қойнына күмп-күмп қойып кетіп, жалаңаш сауырларын жел қытықтап, шапқан сайын рахатқа батып, үдей түсті (Ə.Кекілбаев, Дала., 148).
жүріп тоңы ашылған орындарға қ а м а ш а у л а п жаппаларын тікті (С.Елубай, Ақ боз., 37). ҚАМБА з а т. ж е р г. Бөкес. Екі күннен кейін пішен шабуға ел тегіс кірісті де. Жауынсыз көктем суымен ғана өсіп піскен шөпті қ а м б а д а көп ұстамай жұрт келесі күні-ақ шөмеле сала бастады (Х.Есенжанов, Ақ жайық, 1, 318). ҚАМБАЛАУ Қамбала етістігінің қимыл атауы. 10 жастан 20 жасқа дейінгі жасты «қой жасы» деп атап, оларға қойдың қырық қайырымын білу, астық жинаудың ұрық таңдау, жер айдау, баптау, ору, жию, қ а м б а л а у сияқты əдістерін толық меңгеру талабы қойылған (А.Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 2, 14).
Аспан сыры, 144). Бұл – ел арасында Қ а м б а р ж ұ л д ы з ы деп аталатын он екі шоқжұлдыздың бірі (Бұл да, 19). Қ а м б а р ж ұ л д ы з ы жазғытұрым іңірде күншығыстан туады, түнімен аспанда жүріп, таң ата батады (Қаз. этнография., 3, 413).
ҚАМБАС... Қ а м б а с деген – қара сона (оса). Қарақұртқа өзінің тұмсығын тез сұғып жіберіп, уын жібереді. Ол уланып қалады. Қарақұртты өзінің личинкасын са- лып, жерге көмеді. Сөйтіп өседі, көбейеді.
ды (Туған өлке, 2004, №2-3, 96-98). ҚАМБАШЫЛЫҚ з а т. Қамба ұстаушылық, қоймашылық. Ханжігіттің есеп-қисап істерін білетіндігін ұғып, қ а м б а ш ы л ы қ міндет алып берді (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 246). ҚАМБОЗ с ы н. ж е р г. Тымырсық, тымық (С.Аманжолов, Воп., 427). ҚАМДАСТЫРҒАНСУ Қамдас - тырғансы етістігінің қимыл атауы. ҚАМДАСТЫРҒАНСЫ е т. Қам- қылғансу, қам жасағансу. Содан соң оның қамын қ а м д а с т ы р ғ а н с ы п, оны сиыр малының соңынан ілестіріп əкететін еді (Т.Отарбайтегі, Зауал, 36). ҚАМЗАУЛА е т. с ө й л. Қамзау еті, суықтан қорғау, қалқалау; қамсаула. Жаңа қонысқа жетісімен, шаңырақты көтерісіп, туырлықты қ а м з а у л а ғ а н н а н кейін Айбосын екі түйені жетектеп кері қайтты (К.Ахметбеков, 2, 297).
үкілі камшат бөркі де, үстіндегі қос етекті көйлегі де, белін қынай киген қ а м қ а ішігі де өзгеше (І.Есенберлин, Алмас., 254). ҚАМСА з а т. з о о л. Теңіз балықтары- ның уақ түрі. Теңіз балықтарына мына- лар жатады: майшабақ, сардина, қ а м с а (анчоус), кете, құныс (горбуша), кемиек (нерка), ақсерке, скумбрия, семсербалық, марлин, сайра, нəлім, бұзаубас т.б. (Шаңырақ, 117). ҚАМСАУЛЫ с ы н. Жан-жағы қоршалған, қамсау боларлық. Сатып алған есекті мəшиненің қ а м с а у л ы қорабына тиеді де, мықтап байлап, бекітіп, екі тəулік жол жүріп, ауылға жетті (Ə.Асқаров, Өр Алтай., 340).
327 Байынқол Қалиев тар орындары əбден қ а м т а м а с ы з д а н д ы р ы л д ы... (Жалын, 1974, №3, 153). ҚАМТАМАСЫЗДАНДЫРЫЛУ Қам- тамасыздандырыл етістігінің қимыл атауы. ҚАМТАМАСЫЗДАНУ Қамтама- сыздан етістігінің қимыл атауы. ҚАМҰС з а т. к ө н е. Энциклопе- дия. Тілге кездейсоқ сөздің жиынтығы деп қарамай, атадан балаға мұра боп келе жатқан халық даналығының қ а м
(Ə.Қайдаров: Қазақст. əйелдері, 1982, №2, 13).
бұзылып, қ а м ш ы с ы н ы ң (қасасының) сырты қотыр болып, жия алмай қалатын ауруының аты (Ш.Жанəбілов, Қазақша мал ауру., 174).
– қыз ата-анасының «Кінə өзіңде, енді қызымның басын босаттым» дегенді білдіреді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 36).
этнография., 3, 424). ҚАМШЫЛАР: Қамшылар жақ [бет]. Қамшы ұстайтын жақ, оң жақ (бет). Өзен жағасы у-шу. Қ а м ш ы л а р б е т т е г і жар бетінде көгершін ұясы болса керек, гу-гу етеді (Тұлпар, 290). ҚАМШЫЛАСУ Қамшылас етістігінің қимыл атауы. Бұл топтағы жігіттер қ а м ш ы л а с у д ы еріксіз тоқтатып состиып тұрып қалысты (Қ.Толыбаев, Бабадан., 64). Мұз үсті кең, бəлкім, қ а м ш ы л а с у ғ а қолайлы көрген болар деген түйткіл бар (М.Мағауин, Аласапыран, 274).
оның ащы ақиқаты жайлы оқуға мүмкіндік алса деген бір мұраттың қ а м ш ы л а у ы
кірісті (Лен. жас, 19.06.1976, 2). ҚАМШЫША ү с т. Қамшы сияқты, қамшы тəрізді. Келте шолақ құйрығын қ а м ш ы ш а шолтаң-шолтаң жеңіл қағады (С.Оспанов, Бақытты., 67). ҚАМЫР: Қамыр қою. ж е р г. Нан ашыту. Жеңеше, үйіңнен ашытқы табыла ма? Қ а м ы р қ о я й ы н деп едім (Т.Ахтанов, Дала сыры, 37).
опасы, қатқан тердің айғызы ғана қалыпты (Қ.Ысқақ, Тұйық, 137).
бесіктей ғана, қ а м ы с шатырлы қожалақ үй маскүнем Шодырдікі (Ғ.Мұстафин, Дау- ыл. кейін, 65). Жауын күшейе түскен. Қ а м ы с шляпаның ернеуінен аққан су мойнына құйылып, көйлектің ішіне төгіліп жатыр (Х.Рахимов, Қарлығаштар, 137). Тым бол- маса, қ а м ы с қорасы бар, айналасы жөнді қоршалған үйлер де некен-саяқ екен ғой (Р.Райымқұлов, Жапанда., 9). ҚАМЫСТОРҒАЙ з а т. з о о л. Қамыс арасында жүретін, арқасы ақшыл қоңыр, бауыры сарғылт, салмағы 10-12 г-дай кішкене құс. Ұсақ əнші құстар: мақтанторғайлар, қ а м ы с т о р ғ а й л а р жəне тағанақтар ұрпақтарын қорғауға жан- дарын салады (Қорғалжын, 101). Қамыстың сабақтарында зыр қағып ұшқалақ қ а м ы с
ағысты қамыс өскен жерлерді мекендейді (ҚСЭ, 6, 443).
жапырылады (А.Мекебаев, Аңызақ, 8). ҚАМЫСШЫ з а т. з о о л. с ө й л. Қамысторғай. Ит мұрыны өтпейтін шілікте томартауықтары, қ а м ы с ш ы, торғай тұқымдастардан сарышымшық, шырылдауық торғайлар тіршілік етеді (Қорғалжын, 23).
боп жүрген арық аттар, əлі де жілігіне май жүгіре қоймаған көтерем өгіздер (Қ.Жұмаділов, Таңғ. дүние, 386). Олар ала жаздай мая-мая шөпті қотан төңірегіне тасу жұмысын атқарған колхоздың бір топ қ а м ы т қ а қ т ы жуас аттары еді (Лен. жас, 22.11.1977, 2). 328 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ҚАН: Қан құю. Сау адамның қанын қансыраған немесе науқас адамның қан тамырына құятын əдіс. Қ а н қ ұ ю д а н бұрын науқастың қаны толық зерттеліп, оның қан тобы анықталады (ҚСЭ, 6, 449).
жалаған иттей аузы-мұрнынан қ а н с и г е к т е т і п Батырдан жеңілді де, Кукунорға көшіп кетті (С.Сматаев, Елім-ай, 51). Қан түсу. в е т. Қатты жүргеннен, ыстықтай жем жегендіктен жылқының аяғының ісіп кетуі. Жылқыда «ақбас», «қутұяқ», «сасықтабан» (қ а н т ү с у, жем түсу) сияқты аурулар кездессе, қойда «құлық», «қостабан» аурулары болып тұрады (Х.Арғынбаев, Этногр. очерк, 146).
байқалмаған ашқарақ сезім атойлап, қ а н ы б а с ы н а ш ы қ т ы (Ө.Қырғызбаев, Қырда., 81). Қан сəске. Сəскенің толған кезі, нағыз сəске. Күн қ а н с ə с к е г е таянғанда екі əскер бір-біріне бетпе-бет келіп, қарама- қарсы қарап, андыздап тұрды (Д.Рамазан, Жылап аққан., 13). ҚАНА 1 з а т. к ө н е. Қарын. Ең құрымаса, қ а н а с ы н а н шыққан перзенттерін де көрсетпей, зар етіп қойды-ау (О.Сəрсенбаев, Жақсының., 201). Уылдырық шашатын балықтың қ а н а с ы н а н шығысымен ұрық жыбырлай бастайды (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 142). ҚАНА 2 з а т. с ө й л. Арна, кенере. Үшеу көк ала атты қ а н а с ы н а н аса бұрқырап жатқан асау өзенге тықсыра түсті (Қ.Салғарин, Соқпақ., 130).
шыққан қатықсыз қара аталасы құрсақ қ а н а ғ а т т а т у үшін емес, көңіл алдарлық қана нəпақа екенін енді түсініп келеді (А.Мекебаев, Жезтырнақ, 11).
Шуақты күн., 92). ҚАНАЗДЫЛЫҚ з а т. м е д. в е т. с ө й л. Қаназдық. Əсіресе оларды (атты) маңқа, жамандату, қ а н а з д ы л ы қ, күс, жем түсу сияқты жұқпалы аурулардан сақтау керек (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 53).
кəдесі мол, қыз-бозбаланың ойыны да көп. Əсіресе жастар «қ а н а й-х а н» атты ойынды ұнатады. Ханның жасауылы асықты иіреді, шіге түссе «ұры ұстадым» деп айыптыны алып келеді. Хан тексер- ген боп, қыз-жігітті бітісіп келіңдер деп далаға шығарады (Ғ.Мұстафин: Қаз. əдеб., 17.01.1986, 3).
іс өзінің өміршеңдігін көрсетіп отыр (Лен. жас, 06.01.1976, 1).
л. Қанаты бар, ұшатын құмырсқа. Шайыр иісі бұрқырап, қарағай басынан қ а н а т т ы
Тұйық, 85). Қанатты тышқан. Ұшар (летяга) кей- де осылай да аталынады. Кейде аңшылар ұшарды қ а н а т т ы т ы ш қ а н деп те атайды. Ол 10-12 м биіктіктен 40-50 м қашықтыққа дейін ұшып бара алады (Се- мей таңы, 23.01.1970, 4).
мен жорғалаушылардың бірі – қ а н а т т ы а я қ. Қ а н а т т ы а я қ т ы ң артқы аяғында қанат жүйесі бар (Қазақст. пионері, 18.09.1971, 4). Қ а н а т т ы а я қ орманда өмір сүреді. Жай жүргенде қанатын жинап, ағаштан ағашқа секіргенде қанатын жаяды (Бұл да). ҚАНАУШЫСЫЗ с ы н. Қанаушының жоқтығы, қанаушының болмауы. Марк- сизим-ленинизм дүниені өзгертудің жəне қ а н а у ш ы с ы з, қаналушысыз жаңа қоғам құрудың мұраттарын да белгілеп берді (Балалар - өмір. жалғасы, 4).
кремплин жемпір, «кала-кала» шалбар... (Б.Омарұлы, Қаратерең., 49).
тағаланың өзі қорасынан берген несібесі 329 Байынқол Қалиев емес пе бұл. Мұндай қ а н б а з а р күнде бола бермес (Ш.Айтматов, Ақ кеме, 125).
(қанат) жəне төрт көмекші бөлімдерге – қанаттарды қорғаушы (қ а н б ұ л) жəне алғы шептегі отрядтарға (қарауылдар) бөлді (ҚазССР тарихы, 2, 199).
бозынан өріске шыққан киік, жайылымға тұрған қ а н д а ғ а й, үйірімен өрген тарпаң, тағы мен құлан алыстан естілген дабырдан бой салып қаша қоймаған-ды (М.Мағауин, Аласапыран, 117). Киік пен қ а н д а ғ а й араласқан. Құлан мен тарпаң қосылған. Дүркірей басып, бүкіл даланы жауып кетеді (Бұл да, 118).
əлем, 30). ҚАНДАЙ: Қандай [не] ақың бар! «Еш- қандай ақың жоқ» д.м. ≈ Маған бұлай деу- ге сенің қ а н д а й а қ ы ң (қ а қ ы ң) б а р! ҚАНДАНУ... Соншама жер, жал, бұлт, күн долдануы, Тиыштықта жүргендерді қолға алуы, Күндегідей күмісті нұрын сеппей, Күнбатыстың боялып қ а н д а н у ы (С.Мұқанов, Таңд. шығ., 12, 37). ҚАНДАУЫР з а т. б о т. Биіктігі 10-55 см сабағы төрт қырлы, тік, бұтақты, гүлі қызғылт күлгін, біржылдық шөптесін өсімдік. Қ а н д а у ы р – ауыл шаруашылық дақылдарына үлкен зиян келтіретін, жарты- лай паразит өсімдік (ҚСЭ, 6, 448).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|