Жауапты редакторлар
ҚАПЫЛТУ Қапылт етістігінің қимыл атауы. ҚАПЫШЫЛ
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАРА: Қара азық.
- Қара аспанды қапылтып.
- Қара жер қойнына тапсырды.
- Қара от.
- Қара түлкі.
- Қара шəйнек.
- ҚАРАБАС 1
- ҚАРАБАС 2
- ҚАРАБҰҚА
- ҚАРАДҮРСІНДЕНУ
- ҚАРАЖОН 1
- ҚАРАЖОН 2
- ҚАРАЙҒЫР
- ҚАРАЙЫМ: Қарайым тілі.
- ҚАРАКЕМІКТЕНУ
- ҚАРАКЕСЕКТЕУ
ҚАПЫЛТУ Қапылт етістігінің қимыл атауы. ҚАПЫШЫЛ с ы н. Қапы кетуші, қапы қалушы. – Қ а п ы ш ы л неме, өзің де қапы кетпе! (Ғ.Мүсірепов, Оян. өлк., 1, 400). ҚАР: Қар адамы. м и ф. Таудың қарлы бастарында тіршілік ететін жабайы адам. Біздіңше, қ а р а д а м ы н маймыл мен адамға шейінгі арадағы мақұлық деуге болар (А.Мархабаев, Ғарышта., 69).
Тоқпан жілік, тоқатай жілік, ортан жілік, асық жілік секілді қары (қар) жілік бар. Аяқ астынан өзіміз «кəріге» айналдырып алған қ а р ж і л і г і м і з кəдімгі «қол жілік» (қар – қолдың синонимі). (С.Өтениязов: Ана тілі, 22.08.1991, 7).
зардабын елдің дендеп түсіне бастағаны да биыл жаз: қант-шай, қ а р а а з ы қ т ы ң көзі кеміді (Ə.Сарай, Атырау, 310). Қара ала қаз. Қаздың қара ала түсті бір түрі. Көл бетін жапқан қ а р а а л а қ а з бен қасқалдақ, сұқсұр менен сүңгуір, қарабай мен бірқазан, аққұтан мен көкқұтан, қамысы толы қырғауыл (Жұлдыз, 1966, №1, 122).
Қара алтын п е р и ф р. Тас көмір д.м. Қ а р а а л т ы н шығарушы жер асты алыптарының мақтанышы – көмірлі Қарағанды (Халық мұғ., 15.05.1989).
экзотикалық қонақты – қ а р а а қ қ ұ т а н д ы (аист) да осы көлден [Қорғалжын] кездестіруге болады (Қазақстан пионері, 02.02.1972, 2).
жіберіп, көже пісір, көршілерді шақыр (Ш.Мұртазаев, Мылтықсыз майдан, 58).
да қ а р а а с п а н д ы қ а п ы л т ы п жүретін неме, əсіресе осы жолы үйі өртеніп бара жатқандай үстіне емпелеңдеп кірсін (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 12).
берлер ұстайтын жүзі өткір ақ балта, отын жаруға пайдаланылатын қарапайым қ а р а
сияқты шотбалта деген бірнеше түрі бар (Қаз. этнография., 1, 397).
334 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі қоршуын қойған жоқ, түнімен бұрқақтап шығады (Ə.Сараев, Тосқауыл, 229).
жазғытұрым күн жыли бастағанда ғана қ а р а ж е р қ о й н ы н а т а п с ы р а д ы (М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 304). Қара жер қылды. Ұятқа қалдырды, ұялтты. – Бағып-қағып, тырнақтайынан қолда өсіріп ек шіркін. Қ а р а ж е р қ ы п кеткенін қарашы, қара жер болғыр (Б.Нұржекеев, Күй толғақ, 118). Қара жиде. Жиденің құмайтты, ыстық жерде өсетін түрі. Əсіресе қ а р а ж и д е н і ң гүлдегендегі иісі қандай? Бүкіл дала- ны жұпарға толтырып тұр (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 73).
жұт, қ а р а ж ұ т деп үшке бөлген (Халық сөзі, 03.05.2013, 10).
Өзіңнен адал өткен құлың озар. От жағып, су тасыған құл мен күнің, Алдыңнан өте шығар салмай назар (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 23). Қараса, шаһизада көркем- дігі, Жігіт боп ол да жетті сегіз қырлы. Тұқымы қ а р а к ө к т і ң бір дегдар боп, Таңырқап, тамсанады көрген елі (Батырлар жыры, 6, 166).
да білмейді. Əдемі қыз Барлыбай үшін көз құрты ғой (З.Шүкіров, Қиын түйін, 32).
ретінде сый табаққа салынбайды (Қаз. эт- нография., 449).
шүршітпен қағыс тарапына да барып қайтатын (М.Мағауин, Екі томд., 2, 251).
мақтары сол маңдағы кіші жүз рулары- на қанды шабуыл жасады (Ж.Ахмади, Айтұмар, 398). Ақ білектің күшімен, Ақ найзаның ұшымен, Наркескен қылыш дү- зімен, Он сан қ а р а қ а л м а қ т ы ң Жерін тегін алдым деп, Ойламай ақыл пішкенсің (Дулат Бабатайұлы: Нар заман., 217). Қара қарға. Қарғаның түсі қара қошқыл келген түрі. Қ а р а қ а р ғ а л а р Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Олар қорек талғамайды, кейде уақ құстардың балапандарын да жейді (Қаз. табиғ., 2, 385). Қара қатқақтанды. Жер беті тоңазып, қата бастады. Биылғы ұлудың қараөзек көктемі тоң торыс сыңай танытып, қ а р а қ а т қ а қ т а н ы п тұрып-тұрып, жер ағыл- тегіл жіпсіп берді (Лен. жас, 23.09.1976, 2). Қара құмырсқа. Құмырсқаның қара түсті түрі. Қала сыртындағы үйлерге мұнымен қатар қ а р а қ ұ м ы р с қ а не- месе қызыл құмырсқалар да əуес келеді (Шаңырақ, 54). Қара құндыз. з о о л. Түгі қап-қара, жылтыр құндыз. Көл маңында қылшық жүні күмісше жылтыраған бəті құндыз, қ а р а қ ұ н д ы з көп болған (Тың өлкесі, 10.07.1963, 3). Қара мөңке. Мөңке балығының қошқыл түсті бір түрі – Кілең таутан, қ а р а м ө ң к е, алабұға! Саған мүлделі құрып кеткен бе? (Ертіс өңірі, 93). Қара мысық осқылады. Қызғаныш оты ішін тырнады. Еділ жарының жанарындағы мөлтілдеген жасты көрді. Сол-ақ екен қ а р а м ы с ы қ қайта о с қ ы
ұзын омыртқа (қ а р а о м ы р т қ а) бөлінеді (Ана тілі, 21.02.1991, 6).
шағын көш (Ə.Əлімжанов, Жазушы, 63). Қара орыс. п е р и ф р. Тілін, ділін жоғалтқан қазақ д.м. Яғни, кəріс те емес, шүршіт те емес, өзіміздің қазақтар немесе «қ а р а о р ы с т а р» (Ə.Асқаров, Таңд., 126).
335 Байынқол Қалиев жағылып, соған əлгі ұнтақ себіледі де, киіз кесіндісімен ысқылайды (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 78). Қарасы батты. Құрыды, жоқ болды. Су бетінде сеңдей соғылысып жүретін баяғы мол балықтың қ а р а с ы б а т қ а н (Б.Омарұлы, Қаратерең., 5). Қарасын жықты. э т н. Қайтыс болған кісіге тігілген қараны аза тұту мерзімі біткен соң, алып тастады. Қ а р а с ы н ж ы қ т ы деген қайтыс болған кісінің бата оқырын күту ақырласты, тіккен қарасын жықты, аза тұту мерзімі бітті деген сөз (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 78). Қара тал. Талдың бір түрі. Қабығы қара сұр түсті, сүрегі мықты болады. Халық шеберлері сала-сала боп тік өсетін қ а р а т а л д а н жасайтын киіз үйлер өте берік, шыдамды болушы еді (Мəдениет жəне тұрмыс, 1973, №3, 7).
бөлінеді (Ш.Айманов, Қыран). Қара түлкі. Түлкінің жүні қара түсті түрі. Қара тырқылдақ. з о о л. Тырқылдақ құсының қара түсті бір түрі. Қ а р а т ы р қ ы л д а қ қ а ұқсаған ерекше бір құс бар. Оған күн сəулесі түссе-ақ болды қауырсыны құбылып көк түске, қою көктен көгілдір түске айналады. Міне, осы қасиеті оған көкқұс деген поэтикалық ат таққан (Алматы қорығы, 58). Қара тырнағына дейін. Түгі қалмай, бəрі, түгел. Қ а р а т ы р н а ғ ы н а д е й і н күйіп тұрғасын ба, ағасының «ана- лар» дегенінен басқа сөзін естіген жоқ (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 88).
белгісі болса, екіншісі – əркім қараны көріп келсін, құран оқысын, оның сауабы өліктің рухына тисін дегені (Ата салты., 137). Қара уылдырық. Балықтың қара түсті уылдырығы. Ұлмекен керегінің бəрін тапқан, қызыл уылдырық, қ а р а у ы л д ы р ы қ, тресканың бауыры, қымыз, шұбат – бəрі бар (Ə.Тарази, Тасжарған, 49). Балықтардың қ а р а у ы л д ы р ы ғ ы, қызыл уылдырығы аса қымбат бағаланады (Қаз. этнография., 1, 402).
Валя кемпірдің шойын пеші гулеп жанып, үстіне қойған қ а р а ш ə й н е к бу атып тұрады (Д.Досжанов, Жолбарыс., 6). Қара шешек. м е д. Шешек ауруының ең ауыр түрі. Ақлимажан тағы да хабар жіберіпті. Ауылдарында қ а р а ш е ш е к бар көрінеді (Ғ.Мүсірепов, Таңд., 3, 566).
мақта биті, орысша тля (Ақ алтын., 80). Қанша мол өнім алғанымен қ а р а ш і р е болған соң мақта бағасы өте төмендейді (Бұл да, 81).
арғымақтың шапшаң шабысын, бойының биіктігі мен сұлулығын, қазақ жылқысының төзімділігі мен шыдамдылығын бойларына дарытқан. Қ а р а б а й ы р л а р салт мінуге, жеңіл жүк тасуға оңды болды (Ер қанаты, 22). Ал қ а р а б а й ы р ежелден келе жатқан қолтумамыз. Жал-құйрығы сұйықтау, жүні тықыр, құйма тұяқ. Мініске де, жүріске де берік. Аяң жүрісте шаршауды білмейтін жылқы (Бұл да, 84).
кей жеріне жиде, жыңғыл, сексеуіл қалың өскен. Кей жері қ а р а б а р қ ы н д ы ала шабыр (Қ.Омаров, Əке, 19). ҚАРАБАС__1'>ҚАРАБАС 1 з а т. з о о л. Қоңыржай аудандарында тіршілік ететін, басы қара əнші құс (славка). Қ а р а б а с – торғайдай ғана кішкене құс. Ол өзінің басындағы бас киім сияқты қара қауырсындары үшін осылай аталған (Құстар, 88). ҚАРАБАС 2 з а т. Қаратау аңғарынан тұрақты түрде дүркін-дүркін соғып тұратын суық жел. Қаратаудың күнгей жағының күзі «Қ а р а б а с» атты суық желді болғанмен қар түскенше Нұрəлі экспедиция жұмысын тоқтатқысы келмеді (І.Есенберлин, Алтын., 285).
парызыңды қалай қайтарамын деп жүр едім, қ а р а б е т т і г і м д і айтып, бетіме түкірдің, сөйтіп өзің қайтардың (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 213). Əрине,
336 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі өзіңді өлімнен құтқарған адамды өлтіру қ а р а б е т т і к емей немене, сөз жоқ, қ а р а б е т т і к (Бұл да). ҚАРАБҰҚА з а т. с ө й л. Паровоз. – Қ а р а б ұ қ а с ы басып кетпей ме бұл жерден? – Басып кетсе, мына жұрт қырылмас па еді? (Қ.Əбдіқадыров, Əңгім., 27).
о сыған келіп тірелгенде Қоңырбай бұрышта сүйеулі тұрған жеңіл қ а р а ғ а й домбыраны қолына алды (Ə.Көшімов, Екі бүркіт, 51). Ол енді осылай қарай бет қойған бұғыларға қарап тұрып, қ а р а ғ а й сапты найза ұстаған қалың қол əскерді елестетті (Р.Тоқтаров, Ертіс., 2, 104). 3. а у ы с. Қарағай секілді арбаған, үлкен,
мүйіз қара серке мекіренді (Т.Ахтанов, Боран, 9).
қарағайды сүйменнен екі жақтап, екі адам қозғап, төмен қарай сырғытып жібереді, мұны қ а р а ғ а й а ғ ы з у деп атайды (Қаз. этнография., 1, 50).
сақтандыратын жақсы оттарға баялыш, жусан, ермен, қ а р а б а т қ ы л, кекіре, итсигек, бұйырғын т.б. қыр шөптері жатады (Қаз. этнография., 1, 109).
кішкенесін – қ а р а б ү р г е, ұсағын – тор- ман, табан балықтың ұсағын – жалтай деп атаған (Қаз. этнография., 1, 403). ҚАРАҒАН... 2. Қараған бұтасының кесілген шыбығы. Қосты тігіп, Дөңқараның тобылғысы мен қ а р а ғ а н ы н маздатып жағып қойып, жата бермей ме (Т.Ахтанов, Боран, 8). Бұл жерге бұрын да бірнеше арба қамыс пен қ а р а ғ а н əкелініп төгілген (Т.Сағымбаев, Кездесу, 74). ҚАРАҒАН-БҮРГЕН з а т. Əртүрлі тікенді бұта. Қарның ашып, көзіңнің қарайғаны, тілің аузыңа сыймай шөлдегенің, тіпті киіміңді қ а р а ғ а н-б ү р г е н г е тырнатып жыртқаныңның қарымтасы бір сəтке ақталып сезінерің бар (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 4). ҚАРАҒАНДЫ с ы н. Қараған өскен, қарағаны бар. Тобылғылы, шеңгелді, қ а р а ғ а н д ы сайдың шөбінің қау-қау болып өсетініне негіз – қардың мол түсуінен ғой. Яғни, тобылғы қараған, шеңгел, топты ши қар ұстайды (Қаз. əдеб., 26.08.1988, 3). ҚАРАҒАШ... 2. Қарағаштың сүрегі (ағашы). Қ а р а ғ а ш ауыр, əрі дыбысты жұтып алады. Алма ағашының түбірі жақсы (М.Сүндетов, Үзеңгі жолдас, 66). Көнімтал өлуге де, өлтіруге, Патшамен соғысуға жүр сарбаздар. Ұстаған біреу сой- ыл, біреу шоқпар Саптаған қ а р а ғ а ш қ а балта, орақтар (С.Керімбеков, Өлең., 74).
жұтаңданып, қ а р а д ү р с і н д е н і п бара жатқандығын жасырудың қажеті жоқ (Қаз. əдеб., 02.06.1989, 13). ҚАРАДҮРСІНДЕНУ Қарадүрсінден етістігінің қимыл атауы. ҚАРАЖ з а т. к ө н е. Жер үшін халықтан алынатын (жиналатын) салық. Отырықшы егіншілер мен егіншілікпен шұғылданатын қала тұрғындары қ а р а ж (яғни жер үшін алым) төлеуге тиіс болды (ҚазССР тарихы, 2, 348).
білесіз бе? (Ана тілі, 20.05.2010). Қ а р а ж ə ш і к ұшудың негізгі өлшемдерін, ұшақ жүйесінің ішкі көрсеткіштерін, экипаждың өзара əңгімесін жазып алуға арналған техникалық құрал (Бұл да). ҚАРАЖЕМІТ з а т. б о т. Шөптесін өсімдіктердің бір түрі. Оның сабақтары, жапырақтары тығыз өседі. Құдық шегенін құрастыратын ағаш жəне басқа материалдардың аралығындағы саңылауларды тығындау үшін қ а р а ж е м і т қолданылады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, №3, 87). Қ а р а ж е м і т қоңырбас өсімдігі шығатын жерде болады. Ол шірімейді, құдық суының дəмін бұзбайды (Бұл да).
з а т. и х т и о л. Жоны қара түсті балық түрі (черноспин- ка) (М.Жұмалиев.., Балықтар., 238). Балықтардан – көксерке, шоқыр, шортан, қ а р а ж о н тəрізділері тұр (Туған жер., 72). 337 Байынқол Қалиев ҚАРАЖОН 2 с ы н. Еңбекпен піскен, ысылған, шаруақор (адам). Жаң да, оның інісі де шаруаға піскен, қ а р а ж о н, еңбеккер жандар көрінеді (Қ.Жұмаділов, Тағдыр, 244). ҚАРАЙҒАНСЫЗ с ы н. Қарайған еш нəрсе жоқ, аппақ. Ал Хан-Тəңірінің батыс түстігі бір қ а р а й ғ а н с ы з ұшы-қиыры жоқ мұзтауларға ұласып кете береді екен (Т.Мəмесейіт, Таудан., 308). ҚАРАЙҒЫР з а т. к ө н е. Паровоз. Қ а р а й ғ ы р, қара алып, жүйткиді, Жа- нуар күшіне сенеді (С.Сейфуллин, Шығ., 67). Мысалы, алпауыт (помещик), кіндік (орталық), күйсандық (пианино), қ а р а й ғ ы р (паровоз) сияқты историзмдер тілімізде орнықпады (М.Белбаева, Қазіргі қаз. тілі, 87).
тобының батыс-қыпшақ бұтағына жатады (Ана тілі, 06.06.2013, 4).
халқымыздың көнеден келе жатқан бай тəжірибесіне сүйене отырып, қой малында болатын қ а р а к е м і к ауруы туралы ой толғаған (Білім жəне еңбек, 1985, №6, 19). ҚАРАКЕМІКТЕН е т. Мал жілігінің басы, қарайып кету. Баптаймын деп таптап берсең, күйі ауып қ а р а к е м і к т е н і п, құмжілікке айналады (Саятшылық, 176).
дала кезіп, адыраспанның түйнегімен атысып, қ а р а к е н е й қазып, көсік жеп өскен Қаратереңнің қара сирақ балалары қазір осы саланың тізгінін ұстап отыр (Б.Омарұлы, Қаратерең., 24). ҚАРАКЕС з а т. к ө н е. Матаның бір түрі. Сен туғанда, Нұралым, Қ а р а к е с к е бөлеттім. Ал қ а р а к е с батады деп, Балакеске бөлеттім (Батырлар жыры, 28). ҚАРАКЕСЕКТЕУ с ы н. Майы аздау, қарасы көптеу (ет). ҚАРАКӨЖЕ з а т. Талқаннан, ұннан жасалған, майсыз, қатықсыз көже. Мұнда еті тым мардымсыз қ а р а к ө ж е деуге лайық асты ғана талғажу етеді (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 148). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|