Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАНДЫАУЫЗ 1
- ҚАНДЫАУЫЗ 2
- ҚАНДЫБҰРАУ
- ҚАНЖЫҒА: Қанжығасы майлы оралды.
- Қ А Н Ж Ы Ғ А Л А Н
- ҚАНҚАМАУ
- Қан-қасапқа ұшырады [тап болды]. Қырғынға ұшырады, қырылды. ҚАНҚОЙ
- ҚАНТҚАЙШЫ
- ҚАНТҮЛЕК
- ҚАНТЫСТАУ
- ҚАҢҒУЫЛДАУ
- Қ А Ң Ғ Ы Л Е С Т Е Н
- Қ А Ң Ғ Ы Л Е С Т Е У
- Қаптың түбі қағылды.
- ҚАПАЛАҚТАТ
- Қ АП А Л А Қ ТАТ У
- ҚАПЕТ
- ҚАПСАР
- ҚАПСЫРМА 2
- ҚАПТАЛ : Қапт а л жол.
- ҚАПШЫҚТА
Қ А Н Д АУ Ы РЛ АУ Қ а н д а у ы рл а етістігінің қимыл атауы. Қан айналысы бұзылудың бірден-бір емі қанды сарысу жиналған тұстан қ а н д а у ы р л а у жəне сүлік салып емдеу болған (Қаз. этногра- фия., 1, 274).
шағынан бері сенімді серігі болып келе жатқан қ а н д ы а у ы з ы ойда жоқта қолды болды (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 3). ҚАНДЫАУЫЗ 2 з а т. Қақпанның аңның аяғын қысып қалатын ауызы. Шалдың бұл қақпанының қ а н д ы а у ы з ы н ы ң үлкендігі кішігірім доғадай, дөңгелек таба- ны ошақтай, серіппесінің сомдығы білектей (С.Мұқанов, Бақташы., 153). – Бұл не? Бұ серіппе, ал мынау қ а н д ы а у ы з! (Жалын, 1972, №6, 60).
ішінен қ а н д ы б ұ р а у өткендей, үйде отыра алмады (З.Ақышев, Жаяу Мұса, 52). Қорқатын реті бар. Ішіңнен қ а н д ы б ұ р а у өткізсе, ішкен-жегеніңді ақтарса... (Бұл да, 405). ҚАНДЫКӨЗ з а т. Бүркіттің көзі қанталап тұратын алғыр түрі. Қырандар нəсіліне қарай: көкшегір, шегірпая, қ а н д ы к ө з, мұзбалақ, шұбартөс, ішжарғыш, ақиық деп аталады (Ана тілі, 14. 02. 2008). ҚАНДЫҚАҚПАН з а т. Тоғызқұмалақ т ақт асындағы солдан оңға қарай са н а ғ а н д а ғ ы ж е т і н ш і о т а у. Ə р ойыншының отаулары солдан оңға қарай: арт, тектұрмас, атөтпес, атсыратар, бел, бел- басар, қ а н д ы қ а қ п а н, көкмойын, маңай деп аталады (Ə.Ақшораев, Тоғызқұм., 12). Егер тұздық белбасарға, қ а н д ы қ а қ п а н, көкмойын атауларынан жасалса, бұл өте қауіпті, қарсы жақтың позициясын қатты əлсіретеді (Ө.Жолымбетов, Айгөлек, 48).
шоғы темірді сексеуілдің шоғынан бұрын балқытады жəне шоғы көпке дейін сөнбей жатады (А.Балтабаев, Шөлде орман., 11). Халық қ а н д ы м д ы қасық, ожау, үзеңгі, қазық, тоқпақ, қада, бұрау сияқты заттарды жасауға пайдаланған (Бұл да).
пресс жараның қ а н д ы і р і ң і н солқылдата сорып, оның тез жетілуіне əсерін тигізетін көрінеді (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 49). Қ а н д ы і р і ң д і денеде қалдыруға бол- майды (Ш.Көшербаев, Туберкулез., 78). ҚАНЖАПЫРАҚ з а т. б о т. Жапырағын сықсаң қызыл бояу шығатын дəрілік өсімдік. Сол сынған жіліншіктен оташы шал шорт кесіп, қ а н ж а п ы р а қ тартып орап тастаған. Жас қой, тез бітті (О.Бөкеев, Өз отыңды., 94). Қ А Н Ж А РЛ Ы с ы н . Қ а н жа р ы бар, қанжармен қаруланған. – Қанжар емес, сапы. Біз қ а н ж а р л ы н ы, семсерліні, қылыштыны кісəпірге балай- мыз (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 120). ҚАНЖЫҒА: Қанжығасы майлы оралды. Олжалы қайтты, аң атып əкелді. 330 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Сен қақпан құрамын дегенде ырым етіп алып беріп ем, жаман болған жоқсың, қ а н
Алапат, 114). Қанжығасына байлады. Алғашқы алған аңын біреуге сыйға тартты, берді. Бірінші соғылған аңды аңға бірінші рет шыққан адамның қ а н ж ы ғ а с ы н а б а й
қолаң, шапан-шақпытын қ а н ж ы ғ а л а м а й д ы, бөктереді (Ата салты., 102). Аңшы қоян, түлкі алса, қ а н ж ы ғ а л а й д ы да, қасқыр соғып алса, бөктереді (Бұл да).
не артындағы қанжығаның біріне бір затты байласа, қ а н ж ы ғ а л а у деп аталады (Ата салты., 102). Қанжыға – бұл бөктеру мен қ а н ж ы ғ
арасына бекітілген екі таспа (Бұл да, 101). ҚАНЖЫЛЫМ с ы н. Жылуы қанның жылуындай, жып-жылы. Жаңағы сары келіншек құманды қайта əкелді. Ішінде қ а н ж ы л ы м су (М.Сүндетов, Ескексіз қайық, 144). ҚАНЖІЛІК з а т. Жөнді бапталмай бəйгіге қосылып, зорыққандықтан бо- латын ауру; жілігінің ішіне қан кету. Керісінше ат семіз болса қызылмай, қ а н ж і л і к етіп алмай, бірте-бірте баппен арытады (Ер қанаты, 179). Семіз атты алғашқы кезде қатты қинап, қызылмай, қ а н
169). Семіздей ойға-қырға бет алды са- былтып қ а н ж і л і к жасаған (Қаз. əдеб., 20.12.1974, 4). Қанжілік болды. Əбден шаршады, шалдықты; зорықты. Жарым жылға дейін район мен аймақ орталығында қ а н ж і л і к б о л ы п, қызмет орнын іздеп сабылған ол əбден түңіліп, күдерін үзді (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 236).
қолымен оң құлағын ұстап, оң қолының сұқ саусағын жерге тіреп, еңкейіп жүріп, 15-20 рет тез-тез шырқ айналған жігіт 3 м қашықтықта тұрған бір затты алуы керек (Ойын-сауық, 191). ҚАНКӨБЕЛЕКШЕ ү с т. Қанкөбелек секілді, қанкөбөлек тəрізді. Сені тымы- райып қарсы алып, бірақ келген шаруаңды лезде қ а н к ө б е л е к ш е шыр айналдырып, бəрін тап-тұйнақтай етіп жіберетіндерді де көріп жүр (Ө.Ахмет, Қарқаралы., 6).
көк айдынның бетіне қ а н к ү р е ң иірім суреттер салыпты (Ө.Сəрсенбай, Шеңбер, 22).
ҚАНҚАМАУ з а т. х а л қ. Шахмат. Гарри Каспаров қ а н қ а м а у д а н əлем чемпионы (Қаз. жаршысы, 07.06.1994, 2).
жорықта, қ а н-қ а с а п ұрыста жүр еді (Ш.Айтматов, Ерте келген., 47). Үңгірге кірген адам ондағы адамдар мен аңдар арасындағы тіршілік үшін айқасқан қ а н-қ
пек (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 53). Қан-қасапқа ұшырады [тап болды]. Қырғынға ұшырады, қырылды. ҚАНҚОЙ с ы н. Қанқұмар, қанқұйлы. Соғыс! Соғыс! Сенсің қ а н қ о й қара түн. Сені қостар Қорқау, құзғын, қарға, жын (І.Есенберлин, Шығ. жин., 10, 80). ҚАНҚҰЙЛЫЛЫҚ з а т. Қанқұмарлық, қаныпезерлік, жауыздық. Жауыздық пен қ а н қ ұ й л ы л ы қ, қатыгездік ана сүтімен дарыса, ондай ұрпақ ел болып келістіре ме?! (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 128).
кенже баласы Бақытжан Қалдаяқовтың қол шарығын, білік төсін, қырғыш пен қ а н т қ
ұста., 18). ҚАНТСАУЫТ з а т. Ішіне қант салып, дастарқанға қоятын ыдыс. Қара ала, қызыл ала поднос пен шайнек, қ а н т с а у ы т, шыныаяқтар мен беті жабулы бір-екі тарелке əкеле жатқан еркек осы үйдің иесі болар-ау (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 404).
3, 440). 331 Байынқол Қалиев ҚАНТҮЛЕК з а т. з о о л. с ө й л. Қан- түбіт. Қырандар жасына қарай балапан, қ а н т ү л е к, тірнек, тастүлек, құмтүлек, қана, жана, барқын, баршын, шөгел деп аталады (Ана тілі, 14.02.2008).
ауру Арал маңында беке, Көкшетауда қ а н т ы с т а у деп аталады (О.Нақысбеков, Ауыс. гов., 102). ҚАНТЫШҚАҚ з а т. Малдың қан ара- лас іші өтіп, тоқ ішекті зақымдайтын инфекциялық ауруы. Көбінесе жас қозыда байқалады (дизентерия). Дəрілік түймедақ төлдің ақтышқақ, қ а н т ы ш қ а қ деген ауруларына да қолданылады (Н.Шəріпбаев, Пайд. өсімд., 9). ҚАНҰЙЫҚ з а т. Сойған (өлген) малдың етіндегі, адам ағзасындағы ұйып қалған қан. ≈ Етіндегі қ а н ұ й ы қ т а р д ы алып тастаңдар. ҚАНШЕГІР з а т. Қыран бүркіт- тің алғыры. Дəулет қансонарда түлкі қағып түсіретін кешкіл бас қ а н ш е г і р тəрізді атылып тұр (Ə.Байбол, Темір- жол., 277). ҚАНШЕЛЕКТІК з а т. Жауыздық, қанішерлік, айуандық. Фашистер жазықсыз нəрестелерді осы машинаға мінгізіп газбен тұншықтырып өлтірмек. Қандай айуандық,
жин., 1, 365). ҚАНШЫ з а т. с ө й л. Адам тамыры- нан қан алып емдейтін адам. Басы ауыру, сақинасы ұстау кезінде қ а н ш ы шеке тамырды шекіп, аздап қан алатын болған (Қаз. этнография., 3, 440). ҚАНЫАЗДЫҚ з а т. м е д. Адамның қаны азайып кететін ауруы. Сондай-ақ жас балалы аналар мен сəбилердің көпшілігі анемия (қ а н ы а з д ы қ) ауруынан зардап шегуде (Денсаулық, 1990, №2, 30). ҚАҢ... Əбілғазы Баһадүрдің айтуын- ша, «қ а ң» - екі дөңгелекті арба деген мағына береді (А.Сейдімбеков, Күңгір- күңгір., 184). ҚАҢҒУЫЛДА е т. с ө й л. Қаңғу, қаңғыру, кезу. Сырға иіріп отырған ұршығының шүйкесін суыртпақтап соза түсіп: - Сиырын іздеп, қ а ң ғ у ы л д а
Құмөзек., 211). ҚАҢҒУЫЛДАУ Қаңғуылда етістігінің қимыл атауы. ҚАҢҒЫ з а т. к ө н е. Ертерек кезде қылмысты адамның мойнына, аяқ-қолына салатын шынжырлы кісен. Ұмыт болған кейбір дүниелерді Дəркенбай дүниеге қайта əкелуде. Соның бірі – қ а ң ғ ы. Ол ағаштан, шынжырлы кісеннен тұрады. Ертеректе қ а ң ғ ы н ы қылмысты адамның мойнына, аяқ-қолына салып қаңғыртып жібереді екен (Жетісу, 20.08.1992, 4).
теп бара жатқанда қуып жеттім (О.Бөкеев, Өз отыңды., 196). Енді міне, барар жер, ба- сар тауым жоқ қ а ң ғ ы л е с т е п жүргенім (Бұл да, 215).
таңсəріден тау асып қ а ң ғ ы л е с т е н у і н і ң себебін бірден байқады (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 113). Қ А Ң Ғ Ы Л Е С Т Е У Қ а ң ғ ы л е с т е етістігінің қимыл атауы. Өздері қалыңға кіріп кететін əдеттері болмаса, дала кезіп, қ а ң ғ ы л е с т е у д е н құтылып, қонжықтар да дем алып қалған (К.Сегізбаев, Жап- жасыл., 52).
үйлердің алуан түрін өмірге келтірген. Олар: итарқа, жаппа, қ а ң қ а, қоспа, жоламай, жорықүй, жолымүй т.б. (А.Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 190). Жолаушылар мен жорықшылардың тігетін үйлерін абы- лайша, қос, қ а ң қ а, жорықүй деп атаған (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 25). ҚАҢҚУЛА е т. Қаңқу сөз, алып-қашпа сөз айту, өсектеу. Жұрт сөзді онан əрі жаңыртқан жоқ, Қ а ң қ у л а п, қағажулап қағытқан жоқ. Насырға шабатынын біліп жиын, Шаппаған бəйге басын ауыртқан жоқ (І.Жансүгіров, Шығ., 512). Мұны төрде отырған ақсақалдар қызғанып, баланы қ а ң қ у л а й д ы, малға бата қыл дейді (Ел аузынан, 55). ҚАҢҚУЛАС е т. с ө й л. Ұрсысу, керісу, балағаттасу. Не жауласып мерттескен емес, не жөндесіп серттескен емес, қит етсе бір-біріңнің жоқ-жітік, кем-кетіктеріңді айтып, ел көзінше қ а ң қ у л а с с а ң д а р, 332 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі əрине, жараның аузы ушыға береді (Лен. жас, 15.08.1973, 3).
қаланың жатақтар тұратын шетіндегі тас дуалды, қ а ң ы л т ы р шатырлы, еңселі ағаш үйге жүгіре басып тез жетті (Жұлдыз, 1972, №9, 158).
кезі осы (Қ.Қараманұлы, Ай куə, 26). ҚАП: Қап киіп жарысу. Клубтарда ойналатын жастар ойыны. «Қ а п к и і п ж а р ы с у» ойыны клуб залдарында, жазық далада өткізіледі (Ойын-сауық, 162). Қаптың түбі қағылды. Азығы сарқыл- ды, тамағы таусылды (С.Алдабергенов, Жаңару. 6). Қаптың түбін қақты. Қысқа деп жинаған азығының соңғысын алып, қазан- ға салды д.м. - Əлгі менің əйелім, қ а п т ы ң т ү б і н қ а ғ а алмаймын дейді (Б.Дəулетбаев, Сүмбілшаш, 108). ҚАПАЛАҚ з а т. Жел диірменнің айна- лып тұратын қалақшасы. – Менің қазіргі жүрісім – жел диірмен сынды. Қашан, қай жақтан жел соғады деп қ а п а л а ғ ы м арби- ып тұрғаным (О.Бөкеев, Өз отыңды., 122). ҚАПАЛАҚТАТ Қапалақта етістігінен жасалған өзгелік етіс. ҚАПАЛАҚТАТТЫР Қапалақтат етістігінен жасалған өзгелік етіс. Қабағынан бұлт көшірмей-ақ ыстық күнде қар қ а п а л а қ т а т т ы р ы п, жалғыз ауыр сөз айтады (Жалын, 1974, №1, 61). Қ АП А Л А Қ ТАТ У Қ а п а л а қ т а т етістігінің қимыл атауы. ҚАПАН с ы н. ж е р г. а у ы с. Даңқты, əйгілі, үлкен. Осынау қ а п а н атағымменен əскерді өзім басқардым, Найзамен, қанмен қасқита жаздым əр жолын ерлік дастанның (М.Шаханов, Мəңгүрт., 26). ҚАПАУ с ы н. ж е р г. Қапырық, тымырсық. Жаздың қ а п а у ыстығында Айдарлы байдың жал-құйрығы төгілген өңшең жирен жылқылары суға белуарынан малынып, шыбындап тұрар еді (Ə.Нəбиев, Бейтаныс., 11).
кінəлап, талай-талай өзімді-өзім жегідей жемеймін бе? (А.Мекебаев, Алапат, 229).
басының бақытсыздығын ұмытқан. Қ а п е л і м ш і л қасіретті емініп, бойрап, бүлініп қалмаған (І.Есенберлин, Алтын ат., 278). Қ а п е л і м ш і л жүрегін, шыдамсыз жанын шоқтай күйдірген оның ойнақы қарақат көздері, гүл қабыз нəр құмар еріндері... (Бұл да, 282). ҚАПЕТ з а т. ж е р г. Халат. Əйел ауы- рып жатқан Қабеннің төсегіне жақындап, қ а п е т і н, орамалын шешіп оның үстіне тастап, өзі көйлекшең ғана қалды (Ж.Молдағалиев: Жұлдыз, 1973, №7, 19).
ты., 130). Қ а п қ а ғ а р – қыстай сақтала- сақтала қап түбінде қалған ең соңғы бір асым ет. Оны үй иесі қазанға салып асып, көрші-қолаңдарын «қ а п қ а ғ а р жеңдер» деп шақырып береді (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 129).
Қаздың қ а п с а р ы н а н қалмай үйіне еріп келемін (О.Бөкеев, Мұзтау, 228).
з а т. Үй немесе құрылыс салғанда қатар жатқан ағаштарды бір- біріне қысып ұстап тұру үшін қажетті, екі жағында иілген ұштары бар темір (скоба). (Сөз өнері, 181). ҚАПСЫРМА 2 з а т. ж а ң а. Көзілдірік əйнегін сыртынан ұстап (қаусырып) тұратын метал жақтау (оправа). ҚАПТАЛ с ы н. Ер адамның белі қыналмаған (тік, жайдақ) жеңіл сырт киімі (шапан, шекпен, күпі т.б.). Тонның белі тарылып тігілгендері – «қынамал», ал қыналмайтындары – «қ а п т а л» деп аталады (С.Мұқанов, Таңд. шығ., 15, 120). Еркектердің жұқа, сырма сырт киімі. Қ а
кісілер жазда киеді (ҚСЭ). ҚАПТАЛ : Қапт а л жол. Тауды қапталдай түскен жол. Біз қ а п т а л ж о л м е н жүріп келе жатқан едік, кенет жер сілкінгендей болды да, қар жүріп кетті (Жетісу, 15.05.2006).
піндеген беті сырты былғарымен тысталған қ а п т а м а есікті шалқайта ашып біреу кірді (Ж.Қорғасбек, Жынды., 80). 333 Байынқол Қалиев ҚАПТЕҒҰЛ з а т. к ө н е. Ханның са- райын түнде күзететін əскери адамдар. Сарай төңірегінен əлдеқашан торғауыттар – күндізгі күзетшілер кетіп, олардың орнын
(І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 69). ҚАПТӨСЕК з а т. Туристер далада жатқанда (ұйықтағанда) ішіне кіріп жа- татын бітеу төсек-орын. Оған жаңа қ а п т ө с е к берілді. Қ а п т ө с е к т і ң астына қамыс мардан төселді. Марзия қ а п т ө с е к т і ң ішіне кіріп кетті (Ш.Мұртазаев, Қара маржан, 51). ҚАПТҮБІ з а т. э т н. Күйеудің қоржынына əртүрлі сыйлық салу кəдесі. Дайындықтың ең бастысы «қ а п т ү б і» деп, күйеудің түрлі кəделерді салып кел- ген қоржынына əртүрлі сыйлықтар мен сарқыттар салу керек (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 197). ҚАПТЫРМАЛЫ с ы н. Қаптырмасы бар, қаптырма тағылған. Осы секілді асыл тастардан көз қондырылған қ а п т ы р м а л ы белдіктер əсемдігімен жақсы əсер қалдырады (Қазақст. əйелдері, 1983, №9, 27).
піш қалауға кіріскен шал қ а п ш а ғ а й қи- мылдап біраздан соң таңдайы кеуіп шөлдей бастаған (О.Бөкеев, Өз отыңды., 12). ҚАПШЫҚТА е т. Қапшыққа салу. ≈ Біз өз тарымызды қ а п ш ы қ т а п алдық. ҚАПШЫҚТАУ Қапшықта етістігінің қимыл атауы. Киіз басатын боз жүндерді бірыңғай қ а п ш ы қ т а у ы м ы з қажет (Қ.Салғарин, Соқпақ., 68).
танитын қырағылығында қ а п ы ж о қ (Қ.Жұмаділов, Таңғ. дүние, 415). Ал оқушы жұртшылықтың ықыласында қ а п ы ж о қ (Бұл да, 482).
тын Ждақайдың. Сондықтан Қозбағар қ а п ы л т қ а н ы м е н Ждақай нығызсынған қалпын бұзбады (С.Елубай, Ақ боз., 260). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|