Жазба ескерткіштердегі есім сөздердің грамматикалық категорияларының кейбір ерекшеліктері «Чингиз-наме»
жүктеу/скачать 0,51 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түркология, № 4, 2016
«Шыңғыс-наме» және «Тәварих-и мусиқиунда» тәуелдік жалғаулары жекеше және көптік тұлғада кездеседі. Бұл ескерткіштердегі тәуелдік жалғауларында палаталь-веляр гармония, еріндік үндестігінің әсері анық сезіліп тұрады. Жекеше және көптік тұлғалар сөз түбірінің сипатына немесе дауысты, дауыссыз дыбыстармен аяқталуына қатысты болып келеді: «Шыңғыс-наме» тілінде тәуелдік мынадай жалғаулардың көмегімен жасалады: І жақ (жекеше түрі) -(і)м, -ым, -үм, - ум; (көпше түрі) - іміз, -мыз. ІІ жақ (жекеше түрі) - ің, -ың; (көпше түрі) -іңіз, -ыңыз, -үңі з. ІІІ жақ (жекеше түрі) - і, -ы, - сі, -сы; (көпше түрі) - і, -ы, -лары, - ләрі Атам орунға ағам сән. Әмма атамыз сені бісйар сүйіп әрді. Сенің ханлықыңғә мән чыдармән. Әмма менің ханлығымғә сән чыдымассән. ... тәб ағасыға көп тәкліф қылды. Мән һәм сөзүмн і әрз қылайын... сіз һәм сөзүңізні әрз қылыңыз. ...Улуғ-хан көрүнүшігә бардылар. ... оғланлары дур, теб екі бағлығ әлні бізгә бәрді және т.б. «Тәварих-и мусиқиунда» тәуелдік жалғауларының төмендегі түрлері қолданылған. Жекеше және көптік тұлғалар сөз түбірінің сипатына немесе дауысты, дауыссыз дыбыстармен аяқталуына қатысты болып келеді: І жақ (жекеше түрі) - м, - им, -үм, - ум; (көпше түрі) - миз, - имиз. ІІ жақ (жекеше түрі) - иң, - уң; (сыпайы түрі) - иңиз; (көпше түрі) кездеспейді. ІІІ жақ (жекеше түрі) - и, - си; (көпше түрі) - и, -лари, - ләри «Тәварих-и мусиқиунда» зат есімдердің тәуелдік категориясында І жақ көптік жалғауы езулік - миз, -имиз тұлғасында ғана кездеседі. Ескі ұйғыр тілінде жазылған басқа ескерткіштерде көп қолданылатын І жақ көпше түрінің - биз тұлғасы «Тәварих-и мусиқиун» тілінде мүлде қолданылмайды. ІІ жақ жекеше тұлғасы қазіргі тіліміздегідей ІІ жақ жекеше тұлға зат есімдерге - иң, -уң, -үң жалғауларының жалғануы арқылы, ІІ жақтың сыпайы тұлғасы зат есімге - иңиз жалғауының қосылуы арқылы жасалады. Ескі ұйғыр тілінде зат есімдердің ІІ жақ көпше түрі - иңиз, -уңиз, -үңиз жалғаулары арқылы жасалған болса, қазіргі ұйғыр тілінде ІІ жақ көпше - иңлар (варианттарымен) жалғауы арқылы өрнектеледі. Ескерткіште ескі ұйғыр тіліндегідей тәуелдіктің ІІІ жақ - и, -си жекеше тұлғасы мен ІІІ жақтың - лари, -ләри көпше тұлғасы қолданылады. Қазіргі ұйғыр тілінде тәуелдіктің ІІІ жағы жекеше және көпше түрі үшін - и, -си жұмсалады. |