Жеңіл Мақал-мәтелдер үлгілеріне талдау жасау
Сәкен Сейфуллин – фольклотанушы
жүктеу/скачать 43,5 Kb.
|
| 9. Сәкен Сейфуллин – фольклотанушы.
Жалпы, фольклор мен фольклортану туралы ғылыми таным-түсініктер қазақ арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысынан Шоқан, Ыбырай еңбектерінен бастап қалыптаса бастады. Әрине, қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңінде оның ең басты құрамдас бөлігі болып табылатын фольклортанудан басталуы заңдылық. ХХ ғасырдың бас кезіндегі зерттеу еңбектерде «фольклор» терминіне балама сөздер қолданыла бастады. Мысалы, А. Байтұрсынов «ауызша шығарған сөз», С. Сейфуллин «ауыз әдебиеті», «ел әдебиеті» деп атаса, М. Әуезов «ауызша әдебиет», «ел ақындығы» деп қолданады. ХХ ғ. басындағы әдебиеттану ғылымының дамуын саралағанда байқалатын басты нәрсе әдебиеттің ауыр жүгін арқалаған азаматтардың сол өздері жасаған әдебиеттің ғылыми проблемаларынан да ешқашан тыс қалмағандығы. Ғылымға шөлдеген қазақ халқының бағына жаралған асыл азаматтарымыздың қай-қайсысы да қазақ халқының ерекше мұрасы ауыз әдебиет үлгілерін жинаумен айналысып қоймай, ғылыми жағынан негіздеді. Өз шығармаларында халық ауыз әдебиетінің үлгілерін батыл пайдаланды. Осы орайда жаңа әдебиет үшін күресті қоғамдық-революциялық күрестерімен ұштастыра білген Сәкеннің өзі халық мұрасының жақсы үлгілерін пайдалануды әдебиеттің басты міндеті деп көрсетеді. Халық ауыз әдебиеті мұраларын жинап оған ғылыми тұрғыда баға берген Сәкен жаңа әдебиет ескі әдебиет мүсіндерін іс жүзінде меңгеріп алып, жаңа ережелермен мүсіннің үлгілерін, типтерін қарастырып, бажайлау, екшеу, сөйтіп оған еңбекші тап мазмұнын кіргізу негізінде жасалады деп , таптық тұрғыда қарауға баса назар аударса да, ең бастысы, фольклордың жазба әдебиетке негіз болатынын айтады. С. Сейфуллиннің қазақ фольклорын жинаудағы, әрі жариялаудағы, әрі зерттеудегі фольклортанушылық қызметтері ешбір дайындықсыз біршама асығыс жүргізілгені байқалады. Жалпы С. Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» кітабында ел басқарған хандар, сұлтандар, билер, байлар, батырларды сол дәуірде көсемдік қылған үстем таптың өкілдері ретінде қарастырды. Бұл еңбектің жазылуы әрі қиын, әрі асығыс болғанын С. Сейфуллин өзі ескертуі, әрі ел әдебиеті туралы ешбір із болмағандықтан кітаптың көңілдегідей шықпағанын діттеуі - бәрі Қазан төңкерісінен кейінгі оқу құралдарын т.б. жазуда асығыстықтың да болғанын көрсетеді. С. Сейфуллиннің: «Ескіліктегі үстем тап, қысқасынан айтқанда, билер табы болғандықтан, барлық әдебиет сол әкімшілік жүргізген үстем таптың санасымен шығып, үстем тап өз дәуірінің тұрмыс қаймағын бұздырмау іретінде мықты құрал болған. Бұл жәйітті бұл кітапта келтірілген әдебиет нұсқалары айқын суреттейді»,- деген пікірі, сол кезеңде ғылымға, мәдениетке т.б. тек таптық тұрғыда қараудың толық орныққанын дәлелдейді. Кітап басында Сәкен Сейфуллин алдымен белгілі тарихшы Мұхаметжан Тынышбаев еңбегіне тоқталады, талдау жасайды. Мұнда ол: қазақ деген сөздің өзіне; қазақ атанып отырған елдің руларына; Шыңғыс хан тұлғасына, заманына; Ноғай хан дәуіріне; Едіге батыр заманына; «алаш» т.б. тәрізді сөздердің түпкі мағыналарына, Абылқайыр хан, Жәнібек хан, Керей хан, Қасым хан, Ормамбет би т.б. тұлғаларына; Алтын Орда дәуіріне т.с.с. жан-жақты тоқталады. Демек Сәкен Сейфуллин қазақ тарихына шолу жасау арқылы, қазақ батырлар жырында кездесетін Едіге батыр, Нәрікұлы Шора, Сайын батыр т.б. бейнелерінің тарихи прототипін табуға тырысқанын көреміз. Сәкен Сейфуллин тұрмыс тәжірибелерінің қорытынды ережелерін, өнеге, үлгі, нақыл үшін айтылған сөздердің қолайлы, жатқа айтуға жеңіл, жинақталып, ықшамдалып шығарылғандығына ерекше көңіл бөледі. Ал, керекті мәтінді жатқа айту үшін, Сәкен Сейфуллин сөздерді жинақты қылып, ырғақ, күй, ән өлшеуіне салып шығару халық арасында кең етек алғандығын да ескертеді. Демек Сәкен Сейфуллинді фольклордың көркемдік ерекшеліктері де қызықтырған тәрізді. Мұндай сөз түрлеріне ол: ереже, өнегелі сөзді, тақпақты, мақал мен мәтелді, толғаулы жырды, жырлы әңгімені, әнді, күйлі өлеңдерді де т.б. жатқызған. Одан әрі халық ауыз әдебиеті әрбір сөзді тоқыған адамның жадында сақталатыны, бұрынғылардың айтқан сөздерін кейінгілердің жаттап алатыны сөз болады. Сондай-ақ, үстем санада бағыттаушы болған бұрынғы көсемдердің көркемдеген сөздерін, шежіресін, салт, дәстүр, заң ережелерін, өнегелі сөздерін үйреніп, жадына алып сақтаған билер өз заманына керек деген сөздерін ғана әдемілеп, ықшамдап, ұйқастырып шығаратынына да көңіл бөледі. Ал, әңгімелерді жыр, өлең қылып айта алатын адамдарды Сәкен Сейфуллин өлеші, жыршы, жырау, ақын деп атаған. Демек фольклордың ел арасында өмір сүру жағдайы – С.Сейфуллиннің негізгі зерттеу концепциясы екені көрінеді. Сәкен Сейфуллин халық ауыз әдебиетін екі үлкен дәуірге бөледі. Біріншісін, билер дәуірі, яғни жөңкілген, шабыншылық, шабуыл дәуірі десе, екіншісін Сәкен Сейфуллин орыс патшалығына бағынған дәуірін – қамалған, тоқыраған дәуір деп сипаттайды. Жалпы Сәкен Сейфуллин фольклорды: эпос, ертегі, тұрмыс-салт жырлары т.б. деп жүйелеген. жүктеу/скачать 43,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|