Қорыта айтқанда, ұжымның және ұжым арқылы тәрбиенің бала тәрбиесіндегі ролі ерекше.
А. С. Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бір ізді педагогикалық теориясын жасады. Оның идеялары осы уақытқа дейін құндылығын сақтауда және іс-әрекетІ, қарым-қатынас, дәстүр сияқты тәрбие проблемалары ұжым өмірінде творчестволық дамудың негізі болды.
Ж.Б.Қоянбаевтың айтуынша, ұжым — тәрбиенің маңызды құралы. Жеке адамның дамуы үшін ұжымда қолайлы жағдай болуы қажет. Жеке адам өзінің нышанын жан-жақты дамыту үшін құралды, яғни мүмкіншілікті тек кана ұжымнан алады, сондықтан ұжымда ғана жеке бас бостандығы болуы тиіс.
А. Б. Луначарский жаңа адамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым болады деді. Оның айтуынша, адамды тәрбиелеу, демек, ол адам біздің заманымызда ұжымшыл, қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары санайтын болуы тиіс. Жеке адам ұжым негізінде ғана дамиды.
Н.К.Крупская жеке адамның, дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп атады. Мектептегі қоғамдық ұйымдарға, олардағы балалардың қарым-қатынастарына үлкен мән берді. Балаларды ұжымда өмір сүре және жұмыс істей алатындай етіп тәрбиелеудің қажет екенін ескертті.
Сонымен ұжым — бұл көзделген максатқа жетудегі ұйымшылдық пен мақсаттылық іс-әрекетімен сипатталатын адамдар тобы.
Ал, ұжым және ұжым арқылы тәрбие үрдісін кеңінен ашуда Макаренконың еңбектерінің ролі зор.
Қолданылған әдебиеттер тізімі Бим-Бад Б.М. Обучение и воспитание через непосредственную среду // Труды кафедры педагогики, истории образования и педагогической антропологии Университета РАО. Вып. 3. М., 2001. С. 29,
Монтессори М. Значение среды в воспитании // Частная школа. 1995. № 4. С. 125.
Қоянбаев Ж.Б. «Педагогика», А, «Рауан», 1992 ж.
Сухомлинский В.А. Коллективтің құдіретті күші, Алматы, «Мектеп», 1979 ж.
Педагогика. Дәріс курсы. Абай ат. Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті. Алматы, 2003 жыл
Макаренко А.С. «О воспитании» Москва,1988
Макаренко А.С. «Художественная литература о воспитании детей» // Соч.: В7 т. М., 1958 г. Т.5.
Виноградовой Н.Ф.Воспитателю о работе с семьей.. М.: «Просвещение», 1989г.
Лигачев Б.Т. «Педагогика. Курс лекций» Москва,1996
Лихачев Б.Т. Педагогика. Курс лекций. Учеб.пособие для студентов пед. институтов и слушателей ИПК и ФПК. – М.: Прометей, 1992г
Подласый И.П. «Педагогика» Москва,1996
Поташник М.М. «Как оптимизировать процесс воспитания» М., 1984 г.
Ушинский К.А. «Человек как предмет воспитания» // Собр. Соч.: в11т.М., 1950 г. Т.8.