Шешендік арнаудың  түрлерін оқыту жолдары

Шешендік арнау өмірде сан алуан окиғаларға сай эр түрлі мазмүнда айтылған. Қуанышқа үлкендер бата беріп, игі тілек айтып, қайғыда басалкалы акыл айтылып, көңіл білдірулер тілекпен жалғасып отырған. Халқымыз "Жаксы сөз — жарым ырыс” деп жылы лебізге үміт артып келген. Үлкен кісілерден бата сүрап, сол баталардың күдірет-күшіне сенетін болған. "Жаңбырмен жер көгерер, батамен ер көгерер” деген макал осындай сенімнен туған болса керек.

Халкымыз байлык көзін еңбекке байланысты алып қарастырған. Мүны Асау бидің Өгіз биге берген батасынан аңғаруға болады: "Бай болатын үйдің иті — сак, әйелі — малсақ, кызы — көрікті, үлы — епті болар еді, үйіңде осы төрт нүсканың бірі жоқ. Екі сиыр, бір ат, саған мүнан артық мал да бітпес”, — деген екен. Осы түста "мал таппас жігіт болмас, қүрарын айт, үл таппас өйел болмас, түрарын айт” деп, ер азамат тапқан малдың көбею жолдарын би тап басып, дөл көрсеткен. \

Асау би "әйелі малсақ болса” деп текке айтьш отырған жоқ. Өйел — үйдің береке-қүты, байлық көзі. Халық жьфларында бүл туралы мынандай үтымды жолдар кездеседь

Атың жаксы болса — дүниенін пырағы,

Балаң жаксы болса — екі көздін шамшыраіғы.

Мүндай үтқыр жырлар билер сөзінде де кездеседі. Сөйтіп барып бүлар мақал-мәтелге үласьш отырған. Келешек жасты жақсыльщқа, саналы өмірге үндейді, ой салады.

Мысалы. Байдалы шешеннің Уөли ханымы Айғанымға айтқан шешендік сөздері арнауға жатады.

Қайрат деген кыран бар,

Қайғыға тізгін бермейтін.

Қайғы деген жылан бар,

Өзекті шағып, өрлейтін.

Үміт, сенім, тілек бар,

Қуантып, куат алдырар.

Жылау деген азап бар,

Қуратып отка жандырар.

Мен кайғыңды козғағалы келгенім жок, Қайратыңды колдағалы келдім... —

деп, — Айғаным, сен жоқтау айтқалы отырсьщ, мен тоқтау айткалы отырмын. Жоқтауды коя түрып, тоқтауды тыңдасақ қалай болады, — дейді.

Шешен бүл сөздерінде ауыр қайғыны жеңудің өзі үлкен ерлік екенін көрсетіп, "кайратты” кыранға теңесе, "кайғыны” жыланға тенейді. Өмір өлі аякталған жок, алдағы күннін жаксылығына үміт, сенім аргу керектігін аңғартады. Жөнібек батырға Сокыр Абыздың айтқан арнау батасы:

А, балам, болсаң боларсың!

Қол бастап, жау алайын деген ұл екенсің. Алдыңа келсе, өділдігіңді аяма —

Аймағың кетпес алдыңнан.

Олжа түссе, олжаңды аяма —

Жолдасың кетпес жаныңнан.

Жолдастың мыңын алма, бірін ал,

Мың кісіге бір кісі олжа салады.

Жәнібек осыны олжа кылып, Абыздың батасын алып қайтқан екен.

Бөлтірік шешеннің өйгілі мына сөзі де шешендік арнау болып табылады.

Үлкен алдында иіліп сөйле,

Кіші алдында сызылып сөйле.

Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді, Сызылып сөйлегеннен сөзің үзілмейді.

Болтіріктің шешендік сөздерінің көбі өз үлтының қасиетті үғым-түсініктеріне (жер, ел, ер, т.б) айрыкша арнау сипаттама беруге, тәжірибелік даналыкка негіз-делген.