Жоспар І. Кіріспе
жүктеу/скачать 254,5 Kb.
|
Кәсіпорын экономикасы
| n
W = ∑Ni Ci (3.1) i = 1 Ni – өндірілген өнім саны; Ci – өнімнің бағасы; n – тауар түрлерінің саны; i – нақты тауар түрі. Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді қолдану керек: 1) баға тағайындау; 2) шығындарды жасақтау; 3) өнім көлемін анықтау; 4) өнімнің ассортименті мен номенклатурасын таңдау. Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса, яғни несие бергендеге қайтарым жасай алмаса, бюджетке және тағы басқа төлемдерді қайтара алмаса, ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға мынандай шара қолдануы мүмкін: 1) қайта құрумен байланысты сыртқы басқарушы сауықтандыру санкциясын қолдануы мүмкін (18 айға төлемді шегіндіру); 2) алажақтардың бақылауымен, немесе абритаж сотының қаулысымен шешім қабылданды; 3) бейбіт келісім – несие беруші мен бережақтың арасында төлемді кейінгі мерзімге қалдырады, әлде бережақтан шегеру жасайды. Бережақ кәсіпорынның мүлкін бөлу мынандай кезекпен басталады: - абритажға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем; - азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін бережақ; - жұмысшыларға еңбек ақы; - бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер; - кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне; - басқа меншіктілерге; - басқа қалған талаптарға төлем төлеу. Пайда табу үшін жұмысты неден бастау керек? Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған ресурстар алынады: ғимараттар, жабдықтар, шикізаттар және жұмысшылар жалдау. Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өсім алу. Саяси экономикалық формула: өндіріс құралдары Ақша – Тауар ,...Ө...Т¹...А¹ жұмыс күші Ақша – бастапқы авансыланған қаржы; Тауар – оған сатып алынған өндіріс құралдары, жұмыс күші; Ө - өндіріс процесі; Т ¹ – жаңа тауар көлемі; А¹ – жаңа тауарды сатқаннан түскен ақша. Ол А¹ = А + ∆а ∆а – бұл қосымша құн, жұмыс күшін қанағаннан түскен құн. Ол социализімде қоғам пайдасына, ал капитализмде – меншік иелеріне тиеді. Біріне-бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық жоқ. Онда біреуі жейді, екіншісі желінеді. Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны қанаудан, яғни тауар құны ауыспалы капиталдан. V + m бұл таза өнім, жаңадан жасақталған құн, ондағы V – ауыспалы капитал, жұмыс күшінің құны (қажетті уақыт), m – қосымшы құн, жұмыс күшінің қосымша уақыт ішіндегі қоғам үшін жасақталған құн. Жұмыс күні қажетті уақыт, қосымша уақыт болып екіге бөлінеді. Капиталистік экономикада қосымша құн пайыз, өсім, кәсіпкерлік пайдаға бөлінеді. Пайданы өсіруге ықпал жасайтын факторлар: - еңбек өнімділігін өсіру; - айналу капиталының ауыспалы айналым жылдамдығы; - прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу - өндірістік шығындарды азайту; - өндірістік қатынастар жүйесі; - қосымша өнімнің өсуі; - нарық бағасының қолайлы ауытқуы. Кәсіпкердің жұмысының нәтижесін рентабельдік деңгей арқылы бағалауға болады. таза пайда, салық төленгеннен кейінгі Рентабелдік деңгейі= барлық толық шығындар х 100%. Пайданы бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті ұдайы ұлғаймалы өндірістік жағдайға келтіру керек (C + V + m). Тек жай ұдайы өндіріс, ол тек қана шығындарды жабады, пайда болмайды (C + V). Ал егер зиянмен аяқталса, онда C ± V, яғни еңбек ақы да түгел төленбейді. Екінші қор жинау бөлігі резерв қорына жинақталады. Заңды мекемелер, кәсіпорындар бірлестігіне кәсіпорындар бірлестігі – ассоциялары, концерндер, консорциумдар, финанс - өнеркәсіп топтары, холдингалық компаниялар т.б. жатады. Бірлестіктерге кірген кәсіпорындар өздерінің тәуелсіздігін және заңды мекеме праволығын сақтайды. Бірлестіктің басшы органдары кәсіпорындарға әміршілдік билік құра алмайды және өз функцияларын тек қана жасалған келісім – шарт бойынша жүргізеді. Олардың міндеттері: мемлекеттік кәсіпорындардың ісін бақылау; технологиялық және кооперативтік байланысты қадағалау; елдегі инвестициялық белсенділікті жандандыру. Ассоциациялар – жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін жасақталған кәсіпорын, мекемелер одағы. Концерн – капиталистік монополияның бір түрі, формальды түрде тәуелсіздігі сақталған көптеген өнеркәсіп, финанс, сауда кәсіпорындарының бірлестігі, шын мәнінде финанстық бақылауда болады және бірлестікке кірген ірі капиталистік топтарға бағынышты. Консорциум – капиталистік монополияның бір түрі, өзара уақытша келісім жасау негізінде біріккен бірнеше банкілер, немесе өнеркәсіп кәсіпорындарының бірігіп кредиттерді (несиелерді) орналастыруы, финанстық немесе коммерциялық операцияларды ірі мөлшерде жүргізу үшін, ең ірі өнеркәсіптік құрылысты іске асыру үшін құрылады. Холдингтер – бұл АҚ, өз капиталын басқа компаниялардың акцияларын сатып алуға пайдаланады. Холдингтің активі көпшілігіндебасқа АҚ акциялары. Холдинг – жүйесі бас фирма және бағынышты туыстастық кәсіпорындар. Бұл капиталды шоғырландыруға әкеледі, көпшілік финанс, шаруашылық мәселелерін шешуге көмектеседі және өзара байланысты компаниялардың дағдылы жұмыс істеуінемүмкіндік береді . Холдингтер кәсіпорындар құрамынан оның бөлімдерінің дербес бағынышты туыстас заңды кәсіпорнына ауысуы, тәуелсіз кәсіпорындардың акция пакеттерін біріктіріп, дербес АҚ құру мүмкіндігі бар. Финанс - өнеркәсіп топтары – инвестицияны тарту үшін, кәсіпорындар арасындағы коперативтік, технологиялық байланыстарды қалпына келтіруге, өндірістің тиімділігінарттыру үшін құрылады. Бірінші кезеңде финанс - кәсіпкерлік топтары мемлекет деңгейінде құрылады, ал екінші кезеңде оның шеберінің басқа елдердің кәсіпорындарын және финанс - өнеркәсіп топтары есебінен өсуі мүмкін. Экономикада әртүрлі заңды тұлғалар қызмет істейді, олар ерекшеліктерімен салалық құрамда болушылығымен, мамандану дәрежесімен, ұйымдастыру тәсілімен, механизация және автоматизация ерекшеліктерімен, ұйымдастыру – парволық формаларымен т.б. бөлінеді. Кәсіпорындардың салалық құрамына жату сипаттамалары
Заңды тұлғалар мекемелердің көп түрлі болу кез келген мемлекеттің экономикасының тиімді қызмет істеуі негізін құрайды. Заңды мекеме кәсіпорын деп саналады, егер: 1) ерекше мүліктері болса; 2) өзінің мүлкімен алған міндеттемеге жауап бере алатын болса; 3) өзінің меншікті ресурсымен айналымға шыға алатын болса; 4) өз атынан талап қоя алатын және сотта жауапкершілікті өзіне ала алатын болса. Заңды тұлғалар мақсаттарына байланысты мына екі категориялық ұйымдардың біріне кіреді: - коммерциялық; - коммерциялық емес. Коммерциялық мекемеге өзінің іс-әрекеттерінде негізгі мақсаты пайда табуға бағытталған заңды тұлғалар кіреді. Коммерциялық мекемелер шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар, өндірістік кооперативтер, мемлекеттік және муниципалдық формаларында құрылады. Коммерциялық емес мекемелер өздерінің алдында пайда тауып оны қатынасушыларға бөлуді көздемейді. Коммерциялық емес заңды тұлғаларға тұтынушылар кооперативтері, қоғамдық, діни бірлестіктер, меншік иелері қаржыландыратын қайырымдылық және басқа да қорлар жатады. Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар – ең көп тараған ұжымдық кәсіпкерлік форма. Азаматтық кодекс бойынша шаруашылық серіктестік және қоғамдар болып жарғылық капиталы құрылтайшылардың салым үлесіне бөлінген коммерциялық ұйымдарср саналады. Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың жалпыға бірдей ерекшелігі болады: - құрылтайшылар есебінен құрылған, сонымен бірге шаруашылық серіктестіктер немесе қоғамдар іс-әрекеті негізінде өндірілген және сатып алынған мүліктер оған меншіктік право ретінде қолданылады; - олардың барлығы жалпы меншіктік праволылығы бар коммерциялық ұйымдар болады; - серіктестіктер және қоғамдар заңды тұлғалар ретінде басқа да серіктестіктерге және қоғамдарға мүше бола алады; - қоғамдар және серіктестіктер өздерінің мүліктеріне иелігі болуымен байланысты, олардың құрылтайшылары қоғамға міндеттемелік праволығы бар, бірақ мүлікке заттық праволық ретінде емес. - Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар ұйымдық – праволық шаруашылық жүргізу формалары жағынан өте жақын, сондықтан формаларын өзгерту мүмкіндіктері бар. Сонымен бірге олардың түбегейлі өзгешеліктері бар: серіктестіктер – бұл адамдардың бірлестігі, ал қоғамдар – капиталдың бірлестігі. Осымен байланысты серіктестіктер мен қоғамдардың әртүрлі праволық жағдайлары бар: - Серіктестіктерде оның құрылтайшылары кәсіпкерлік іспен айналысуы дербес кәсіпкерлікпен немесе коммерциялық ұйымдар болуы тиіс; - қоғамдарды бір адам жасақтауы мүмкін. Серіктестіктердің түрлері. Толық серіктестік - өзара жасақталған шарт бойынша кәсіпкерлік іс жүргізетін қатынасушы адамдар және өздерінің мүліктерімен міндеттемеге жауап беретін серіктестіктер. Толық серіктестік мекеме, кәсіпорын қатынасушылардың өзара жасаған, қол қойған құрылтай шарттары бойынша құралады және жұмыс істейді. Басқару жұмысы өзара келісілген келісім бойынша жүргізіледі және әрбір құрылтайшы бір дауысқа ие болады. Серіктестіктің пайдасы, зияны қатынасушылардың қосқан капиталының ара салмағына бөлінеді: Коммерциялық практикада мұндай серіктестіктер көпшілігінде семьялқ кәсіпкерлік формада орын алады. Шаным негізіндегі серіктестік – толық серіктестіктің бір түрі, бірақ оның мынадай ерекшеліктері бар. Оөзара жасаған, қол қойған құрылтай шарттары бойынша құралады және жұмыс істейді. Басқару жұмысы өзара келісілген келісім бойынша жүргізіледі және әрбір құрылтайшы бір дауысқа ие болады. Серіктестіктің пайдасы, зияны қатынасушылардың қосқан капиталының ара салмағына бөлінеді: Коммерциялық практикада мұндай серіктестіктер көпшілігінде семьялық кәсіпкерлік формада орын алады. Шектелген жауапкершілікті қоғам – бұл бір немесе бірнеше адам ұйымдастырған уставтық капиталы, құрылтай құжаттары мен мөлшеріне байланысты ара салмағына бөлінген, мүшелері қоғамның іс жөніндегі міндеттемелерге жауап бермейтін және қоғамның ісімен байланысты тәуекелділік зиянға қосқан үлесіне қарай жауап бертін қоғам. Қоғамның уставтық капиталы қатынасушылардың салған салымдарынан тұрады. Уставтық капитал – бұл несие берушілердің мүддесін кепілдейтін, қоғамның мүлкінің минималды мөлшері. Уставтық капиталдың мөлшері қоғам құрардағы берген мәлімдемесінен кем болмауы керек. Уставтық капиталға заң бойынша капитал қойылған талаптар болады. Сонымен бірге уставтық капиталдың мөлшері заңмен тағайындалған мөлшерден кем болмауы керек. Қосымша жауапкершілігі бар қоғам – бұл шын мәнінде шектелген жауапкершілікті қоғамның бір түрі. Бірақ бұл қоғамның маңызды ерекшелігі мынада: қоғамның мүлкі жетіспеген жағдайда, кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін қоғам мүшелері мүліктік жауапкершілікке ынтымақты негізде қосымша тартылуы мүмкін. Бірақ бұл жауапкершілік шектелген, себебі олардың дербес меншіктеріне тиюге болмайды, ол тек толық серіктестіктерге тарайды. Қосымша жауапкешілікті қоғамның артықшылығы несие берушілерге тартымдырақ, себебі қоғамның жауапкершілігіне қосымша дербес жауапкершіліктері бар. Акционерлік қоғамдар – бұл уставтық капиталы белгілі бір акциялар санына бөлінген қоғамдар. АҚ қатынасушылары қоғамның жұмыс бабындағы міндеттеріне, тәуекелділік шығынына жауап бермейді. Акционерлік қоғамнан шығарда өзінің үлесіне ешқандай төлем талап ете алмайды, шығу үшін ол акциясын біреуге сату, немесе беруі мүмкін. Сондықтан АҚ, жауапкершілігі шектелген қоғамдардан айырмашылығы қоғам мүшелері шығуымен байланысты АҚ-ның негізгі капиталы кемиді. АҚ ұсақ салым салушылардың қаржыларын ірі капиталға шоғырландыруға мүмкіншілігі бар. Жылдам мүлікті меншіктен алу және акцияларды әсіресе биржа механизмі арқылы алу және уәкілдік акцияларды алу көп капиталды бір саладан екінші салаға жылдам ауысуын конъюктураға байланысты ұйымдастыру мүмкіншілігі бар. АҚ ашық немесе жабық болуы мүмкін. АҚ ашық түрі шығарылатын акцияларға ашық жазалауға, сатып алуға барлығына бірдей мүмкіндік береді. АҚ жыл сайын жылдық есепті, есепшілік балансына, пайда мен зиян туралы мәліметтерді жариялайды. АҚ акциялары тек алдын-ала белгілі адамдар арасына тартылатын қоғамды жабық АҚ дейді. Жабық АҚ қоғам мүшелері заң бойынша белгіленген қоғам мүшелерінен ауыспауы керек. Олай болмаса, ол ашық АҚ-ға айналады немесе жабылады. Жабық АҚ-да жариялы іс жүргізілмейді. Уставы жалғыз құрылтай құжаты болады, басқа құрылтайлық құжаттар керегі жоқ. Жабық АҚ-ның жоғарғы органы акционерлер қозғалысы. Акционерлер саны 50-ден асқан АҚ-дарда бақылау кеңесі құрылады. Олар акционерлердің мүддесін көздейді және АҚ директорларының іс - әрекетін бақылайды. АҚ-дар акционерлердің жалпы жиналысының қаулысы бойынша жойлуы немесе шектелген жауапкершілігі бар қоғамға, әлде өндірістік кооперативке айналуы мүмкін. Кәсіпорынның унитарлық принципі дегеніміз – беркілген мүлікке меншіктік право берілмейді. Меншіктік иесі, яғни құрылтайшы мемлекет немесе муниципалитет. Унитарлық кәсіпорынның мүлкі бөлінбейді, қандай жағдайда да салынған салымға, пайға, үлеске сәйкес, соның ішінде унитарлы кәсіпорын мүшелеріне де бөлінбейді. Меншік иесінің міндеттемесіне жауап бермейді. Унитарлық кәсіпорынның ерекше мүліктік статусы: мүлікке иелікті тек ұстаушыға сақтау және унитарлық кәсіпорынға мүлікті бекіту тек шектелген деңгей жағдайында мүмкін (шаруашылық істі жүргізу немесе оперативті басқару). Унитарлық кәсіпорынды басқарудың өзіндік ерекшелігі бар. Ол кәсіпорынды басқару органы тек бір кісіге, оның бастығына беріледі, ол меншік иесінің немесе оның өкілінің бұйрығымен тағайындалады және оған есеп беруге міндетті. Унитарлы кәсіпорын екі категорияға бөлінеді, оларға меншік иесінің берген правосына байланысты: 1 ) шаруашылықты жүргізу правосымен; 2 ) оперативті басқару правосымен. Шаруашылық жүргізу правосы – бұл мекеме немесе муниципалдық унитарлық кәсіпорынның меншік иесінің мүлкіне иелік етуге, пайдалануға және билік етуіне заңмен басқа праволық актілер шеңберінде жүрзізу болып табылады. Оперативті басқару правосы – бұл мекеме немесе қазыналық кәсіпорыннын беркітілген меншік иесінің мүлкіне иелік етуге, қолдануға, билік етуге, беркітілген заң бойынша кәсіпорынның мақсатына сәйкес іс жүргізуіне праволы. Шаруашылықты жүргізу правосы бар унитарлы кәсіпорынның оперативті басқару правосынан кең тәуелсіздігі бар. жүктеу/скачать 254,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|