К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Асатаяқ. 1.
| есім – сын есім түрлері екендігі анықталады. Есім – етістік түбірлердің
түркітануда омоним деп қарастырылып жүргенін сөз еткен қазақ тілінің тарихи грамматикасын зерттеуші ғалым М.Томанов көне түркі тілінде бар құбылыстың қазіргі түркі тілдерінде де жойылмағандығын жазады. Түркі тілдерінде тоң (мұз), тоң (тоң май) тоң (ол тоңды); қат (қаттап жинау); қат (қатты болу); сұқ (сұқ саусақ), сұқ (қолын сұқты), сұқ (сұғын қадады) сөздерінің түбір күйінде омонимдік қатар құрайтын синкретикалық параллельдердің тарихи сипатқа ие екенін, оның туыс тілдер арасында мол кездесетінін көрсеткен [27]. Лексика-семантикалық тәсілді кейде конверсиялық тәсіл деп атайды. Тілдік деректерде сөзжасамның лексико-семантикалық жолы, көбінесе омонимдік қатарда жұмсалған сөздер арқылы жасалып отырады. Бұл ретте дыбысталуы бірдей сөздер сөйлемде қолданылу орайына қарай әр түрлі сөз табын құрайтын болады. Осының нәтижесінде бір сөздер ол бастағы мәнін әлсіретіп, жаңа мағынаға ие болып жатса, енді бір сөздер омонимдік қатар құрай, әртүрлі сөз табының туындауына себепкер болады», - деп тұжырымдалады [5, 99- 101]. Аталмыш тәсіл жайында профессор С.Исаев: «Лексика – семантикалық тәсілді бір шеңберде қарауға болмайды. Лексикалық тәсілге басқа тілдерден енген сөздерді тікелей сол күйінде алу жатады. Сонымен бірге тіліміздің өз ішкі дамуы негізінде жаңа ұғымдарды атау қажеттігінен әр түрлі семантикалық процестер, мағына дамуы арқылы да тілдің лексикасы байып, сөздік құрамы өседі, сөйтіп, жаңа сөздер қатары толыға түседі. Бұл таза семантикалық процесте сөзжасамның басқа тәсілдері қатыспайды. Ал семантикалық процесс, семантикалық өзгеріс сөзжасамның барлық тәсілдері арқылы жасалған туындылардың қай-қайсысында да болып отырады. Сондықтан сөзжасамның бұл түрін жалпы тіл білімінде кейде конверсиялық тәсіл деп те атайды. Конверсиялық тәсілдің ерекшелігі бар. Ол сөйлеу процесінде бұрынғы 69 сөздерді жаңа сөздермен байланыстырып, тіркесе жұмсалуында жаңа мағыналарға, семантикалық өзгеріске түсуінде», - деген қорытынды жасаса [28, 280-281], Ө.А.Жұмагулованың айтуынша, «Тіл ғылымында конверсиялық тәсіл арқылы сөз тудыру тілдегі сөз таптарының бір- біріне ауысуымен түсіндіріледі. Тілдің даму барысындағы белгілі бір сөз таптарындағы сөздер өзінің бастапқы лексика-грамматикалық категориясынан қол үзіп, екінші бір лексика-грамматикалық категорияға ауысады. Бірақ олар өздерінің бастапқы мағынасы мен грамматикалық ерекшеліктерін жоғалтқанымен, тұлғалық қалпын сақтап қалады. Соның нәтижесінде тілдің грамматкиалық жүйесінде тұлғалануы бірдей болғанымен, категориальді мәні мен грамматикалық сипаты әртүрлі сөз табына қатысты болып келетін лексика- грамматикалық омонимдер пайда болады» [29]. Мысалы: Асатаяқ. 1. Асатаяқ зат. – ұзын таяқ, аса. Есікке келген қолында шылдырмақты биік асатаяғы бар диуана екен (М.Әуезов). 2. Асатаяқ зат. Муз.Дыбысты сілкінтіп шығаратын қазақтың көне музыка аспабы. Болат Сарыбаевтың зерттеуі нәтижесінде шертер, сыбызғы, асатаяқ, көне қылқобыз, жетіген, Шаңқобыз, дауылпаз үлгілері табылды (Қазақ әдебиеті). Қысқарту немесе қысқарым (аббревиация) тәсілі. Тілдегі ықшамдау заңдылығына байланысты сөздерді қысқартып алу қазақ тілінде ертеден бар тәсіл. Тілші ғалымдар кеңес дәуіріне дейін кісі аттары Бекмұхамбет – Беке, Сәрсенғали – Сәке, Айнагүл – Айнаш т.б. қысқартылып алынғанын атап көрсетіп жүр. Ал кеңес дәуірінде көбінесе мекеме атаулары қысқартылып қалған. Әблақов Ә., Исаев С., Ағманов Е., «Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің дамуы мен лексикалану процессі» еңбегінде қысқарған сөздердің жасалу жорлдарын сипаттайды: Қысқарған сөздердің барлығы да сөз табы ретінде тек зат есімге жатады. Қысқарған сөздер жасалу жолына қарай 4 топқа бөлініп жүр. 1. Дыбыстық я әріптік қысқарымдардан жасалған зат есімдер. жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|