Казахский национальный

103 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
делает  акцент  на  единстве  данной  оппозиции 
«язык-речь».  Для  такого  понимания  учиты-
вается  то,  что  «Речь,  речевая  деятельность 
представляют  реализацию  языка-системы,  зна-
ний  о  языковых  формах  и  о  языковых  значе-
ниях и их соединениях, что означает, что в этом 
случае  реальность  становится  материальной, 
воплощенной  в  звуковые  или  графические 
формы».  Тогда  «речь / речевая  деятельность 
онтологична  с  позиций  носителя  языка,  кото-
рый оперирует языковой субстанцией. Для лин-
гвиста,  описывающего    и/или  объясняющего 
объект  науки  она  и  онтологична  как  для  но-
сителя,  и  гносиологична  как    для  ученого» (с. 
15).  Вот  почему  в  подобном  взгляде  на  объект 
исследования  (в  том  числе  и  на  факты  слово-
образования)  успешность  решения  рассматри-
ваемой  проблемы  в  данном  направлении, 
считает  ученый, «обеспечивает  функциональ-
ный  подход – определение,  с  одной  стороны, 
различий  языка-речи,  а  с  другой  стороны – их 
единства на основе выявления их функции» (с. 
15).  С  учетом  других  не  менее  важных,  но 
частных  выводов  автор  приходит  к  главной 
мысли  своего  научного  труда – об  интеграль-
ном подходе к описанию словообразования как 
самостоятельного  объекта  изучения,  так  как 
«Интеграция  функций  мышления  и  речи  и 
языка-системы  и  речи  (речевой  деятельности) 
происходит    в  человеке,  который  мыслит,  вы-
ражая  мысли  в  речи,  хранит  в  памяти  язык-
систему  и  пользуется  знаниями  о  языке,  осу-
ществляя  речевую  деятельность» (с. 43). Это 
позволяет  ученому  постулировать  основную 
теоретически важную мысль о том, что «язык и 
речь  (речевая  деятельность)  составляют  един-
ство, определяемое согласованием их функций, 
потому  единство  является  функциональным» 
(с. 42). 
Исходя  из  такого  подхода  и  используя  ас-
пект  динамики  и  статики  в  понимании  языка, 
автор  рассматривает  традиционные  понятия 
морфемы  и  основы  слова  с  интегративных 
позиций,  выявляя  две  модели  интеграции  (с. 
107-134),  учитывающие  системно-структурный 
(система-1)  и  функциональный  подходы  (пер-
вая  модель)  и  более  сложная,  вторая,  модель, 
учитывающая  промежуточный  этап  порожде-
ния  языковой  единицы  в  процессе  номина-
тивной  деятельности – мыслительный,  мен-
тальный  (система-2).  Сама  номинативная  дея-
тельность в таком представлении выступает как 
связующее  звено  в  оппозиции  язык-речь.  И 
тогда  становится  более  явной  и  объективно 
значимой  известная  трихотомия  Л.В.  Щербы 
«языковая  система – речевая  деятельность – 
языковой  материал»,  которая  и  представляет 
объект  интегративной  лингвистики.  В  этом 
отношении   труд Л.К. Жаналиной, на  наш  взг-
ляд,  следует  рассматривать  как  дальнейшее 
углубление в объект исследования и трактовку 
известных  идей  великих  русистов  прошлого, 
представленных  в  развитии  с  позиций    новых 
теорий в современном языкознании.  
Последующие главы являются великолепной 
реализацией  выдвинутых  основных  теорети-
ческих  принципов  интегративной  лингвистики 
на  примере  словообразования,  которое  как 
особая область знания  в русистике наших дней 
предстаёт  в  совершенно  новом  свете,  а  сама 
теория  интегративности,  показанная  в  дей-
ствии,  приобретает  реальную  объяснительную 
силу  применительно  к  такому  участку  языко-
вой системы, каким является словообразование. 
Именно  материал  этих  глав  подтверждает 
главный  и  для  исследователя,  и  особенно  для 
всех,  кто  будет  иметь  возможность  позна-
комиться  с  днным  интереснейшим  научным 
трудом,  постулат  о  том,  что  «интегративная 
лингвистика  является  попыткой  представить 
язык  в  трех  основных  аспектах,  в  единстве 
языковой  системы-1,  которая  описывается 
грамматикой   номинации,  номинативной  дея-
тельности, изучаемой теорией номинации как 
форма речевой деятельности, и номинативной 
системы-2,  состоящей  из  номинативных  и 
когнитивно-номинативных  парадигм.  Целост-
ность  объекта  интегративной  лингвистики 
обеспечивает  соотношение  между  языковой 
системой-1,  номинативной  деятельностью  и 
номинативной  системой-2.  НД  относится  к 
системе-1 как к источнику, а к системе-2 как к 
результату» (с. 134). 
Предложенные  в  монографии  Л.К.  Жана-
линой    две  интегративные  модели  описания 
словообразования  в значительной степени сни-
мают  давний  спор  в  целом  о  дихотомической 
или  трихотомической  модели  языка-речи.  По  
убедительному мнению автора, он объясняется 
традицией  в  понимании  таких  категорий  лин-
гвистики,  как  коммуникативная    деятельность 
(КД)  и  речевая  деятельность  (РД).  И  тогда, 
считает Л.К. Жаналина, с учетом современного 
лингвистического  знания,  признающего  су-
ществование речевой деятельности (РД)  в двух 
формах  - коммуникативной и номинативной,  - 
«КД    укладывается  в  дихотомическую  модель, 
а НД – в трихотомическую». Эта трихотомия и 
Рецензия 

104 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
является  второй  интегративной  моделью,  в 
которую  входит  ЯЗЫК
1 
(система 1, которая 
предоставляет материал и модели для НД), НД 
и ЯЗЫК
2  
(система 2, организующая результаты 
НД  в  номинативные  и  когнитивно-номина-
тивные парадигмы)» (с. 478). 
Завершая рецензию, хочу подчеркнуть, что в 
ней  представлены  в  основном  исходные  тео-
ретические  позиции  автора  книги  «Интегра-
тивное словообразование». Многие частные, но 
очень интересные и значимые  теоретические и 
фактические  наблюдения  исследователя  оста-
лись  за  пределами  данного  краткого  ее  опи-
сания.  Тем  больше  радости,  я  думаю,  они  
 
 
 
 
 
доставят  тем,  кто  будет  знакомиться  с  содер-
жанием  этого  оригинального  и  глубокого  
труда более подробно и заинтересованно. 
В  целом  монографию  Л.К.  Жаналиной, 
безусловно,  следует  отнести    к  важным  собы-
тиям  научной  жизни  не  только  в  русском 
языкознании  Казахстана,  но  и  русистики  в 
целом. Много полезного в ней найдут не только 
дериватологи, но и специалисты разных других 
направлений в лингвистике.  
 
Н.И. Гайнуллина, 
д.ф.н., профессор КазНУ им. аль-Фараби 
 
 
 
 
Фразеологиялық тұлғалар компоненттерінің дистантты орналасуы 
 
Ж. Абдрахманова 
 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Алматы, Қазақстан 
 
Аннотация. Бұл мақалада қазіргі қазақ тіліндегі фразеологизмдердің түрлену түрі яғни,  олардың 
компоненттері  арасына  сөз  енгізу  арқылы  өзгерістер  жасау  қарастырылады.  Жалпы  көркем 
әдебиет  тілі  көркем  сөздің  ұлтқа  тән  нормаларына  жүгінеді.  Ал  ұлттық  нормалар  сонау  халық 
ауыз  әдебиетінен  бастау  алатын  бейнелі,  синонимдік  жарыспа  қатарлары  мол  көркем  тіл.  Әдеби 
тілде бар стильдік тәсілдердің көбі ауызекі тілден алынған. Олардың иесі – халық. Бірақ халықтық 
мұра сол күйінде сіресіп қатып қалмайды. Олар өзгеру, даму процесінде болады. Кейінгі жылдары 
пайда  болған  жаңа  ұғымдарға  лайық  көптеген  сөз,  сөз  тіркестері,  фразалық  түйдектер,  стильдік 
тәсілдер әдеби тілге молынан енді. Кейде әбден қалыптасқан тұрақты тіркестерді белгілі мақсатқа 
лайық өзгертіп те қолдануға болады. 
 
Фразеологизмдерді  түрлендірудің  тағы  да 
бір  амалы  фразеологиялық  тұлғалардың  (әрі 
қарай – ФТ) компоненттері арасына сыналатып 
сөз  ендіру.  ФТ  компоненттері  арасына  сөз 
сыналатудың  стильдік  мүмкіндігі  зор,  сондық-
тан  да  ол  қаламгер  идеясының  әсерін  қуатты-
рақ  етудің  көркемдік  бір  құралы  болып  табы-
лады.  Бірақ  қазақ  тіліндегі  ФТ-лардың  құры-
лымында  мағыналық  тұтастық  болғандықтан, 
олардың құрамына сырттан сыналап сөз қосуға 
көбінесе  ырық  бере  қоймайды.  Дегенмен,  бұл 
құбылыс көркем мәтіндерден гөрі ауызекі сөй-
леу жанрында көбірек кездеседі. Мысалы: бас-
қа  түсті – басқа  бәле  түсті;  арты ашылды – 
арты қатты ашылды – арты жаман ашылды; 
аузы-мұрны  қисаймай – аузы-мұрны  дым  қи-
саймады – аузы-мұрны  түк  те  қисаймады; 
кеудесіне  сыймады – кеудесіне  демі  сыймады; 
көңілі  түсті – көңілі  қатты  түсті;  қақпан 
құрды – қақпанды  жақсылап  құрды;  қақпанға 
түсіру – қақпанына  әдемілеп  түсірді;  сөзбен  
 
шалды – сөзбен  қатты  шалды  т.б.  фразеоло-
гиялық тіркестерінің арасына бөтен сөз енгені-
мен ФТ тұтастығы бұзылмаған, ал семантикасы 
аса  өзгермеген,  бірақ  онда  экспрессия  басы-
мырақ.  
ФТ құрамына  сыналап  сөз ендіру, оның құ-
рамын кеңейте түседі. 
Айдың,  жылдың  бірінде  үйіне  әлдеқалай  бір 
құдайы  қонақ  ғайыптан  тайып  келе  қалса, 
«азаныма келмейді, қазаныма келеді» деп жаз-
ғырады. Қатын-баласының жер-жебір, жекен 
суына  жетіп  ұрысады  (Ә.  Кекілбаев, 82 б.). 
ҚТФС-да  «жер-жебіріне  жетті»  –  әбден  бала-
ғаттады,  түп-түбімен  қазбалап  ұрысты [1, 199 
б.] деген мағынада беріледі. Ал біз қарастырып 
отырған контексте жер-жебіріне жетті узуал 
фразеологиялық  тұлғалар  (әрі  қарай  –УФТ) 
құрамына  жекен  суына  компонентін  сыналату 
және  ұрысады  етістігін  қосу  арқылы,  ФТ-ның 
эмоционалды-экспрессиялық  мәнін  арттыра 
түскен.  Мұндағы  ФТ-ны  окказионал  қолда-
Рецензия 

105 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
нысқа түсіргендегі айтар ой бөлек. Окказионал 
фразеологиялық  тұлғаның    (әрі  қарай – ОФТ) 
берер мағынасы жәй ғана ұрысып қана қоймай, 
оның  дымын  қалдырмай  жер  жебіріне  жетіп, 
сүйегінен өткізіп ұрысу мәнінде айтылған. ФТ-
лар компоненттері арасына сөз кірістіру амалы 
оның  мағынасын  кеңейтіп  қана  қоймай  кейіп-
кер  портретін  ашады,  контекске  экспрессивті 
мән үстейді.  
Жалпытілдік  қолданыстағы  ФТ-лардың  се-
мантикалық  жағынан  ескіріуі,  қаламгерді  тың 
тұлға  жасауға  итереді.  Осылайша  контекс  құ-
рамына жаңа сөздер ене бастайды. Қаламгердің 
кейбір  ендірген  осындай  тіркестерінің  бірі  ФТ 
құрамында стильдік сұранымға сай тұрақталып 
қалып  жатса,  енді  бірі  бір  қолданар  сипатта 
болады.  
Осы  жайында  жіңішкелеп  қана  Хасанның 
өзінен  сұрағанда,  анау  көзін  тарс  жұмып,  құ-
пия күліп отырып: 
-  Аспан  астында  қырық  тылсым  бар,  тақ-
сыр, - деген (Ә. Кекілбаев, 12 б.). Осы мысалда 
берілген жіңішкелеп сұрау ФТ-сының қалыпты 
қолданыста  «майдалап  сұрау,  жәймен  сұрау» 
сияқты синонимдері жиі кездеседі. Жіңішкелеп 
сұрау  тіркесінің  арасына  енген  қана  демеулік 
шылауы  ФТ  құрамына  эмоционалды  реңк  үс-
теп,  оның  мағынасын  кеңейте  түскен.  Мұндай 
трансформацияға  түскен  фразеологиялық  тір-
кестің экспрессиясы басым болып келеді. 
Мұрағатты  сөйлетсем,  мынандай  болып 
шығады  екен.  «Аспаннан  қозы  түсті»  деген 
сол  фельетон  «Торғай  таңы»  газетінің 1974 
жылғы  маусымның 20-сы  күнгі  санында  ба-
сылыпты  (Д.  Досжанов, 22 б.). «Аспаннан 
түсті» – ойда жоқта, күтпеген жерде пайда бола 
кетті,  тап  бола  қалды [1, 53 б.]  мағынасын 
білдіреді. Сөйлемдегі аспаннан түсті қалыпты 
тіркесінің  арасына  басқа  сөз  ендіру  нәтиже-
сінде пайда болған ОФТ аспаннан қозы түсті – 
бейтаныс,  ештеңені  біле  бермейтін,  түкті  де 
ұқпайтын  адам  туралы  айтылады.  Аспаннан 
қозы  түскен  –  көп  мағыналы  және  омонимия-
лық тіркес. Жалпытілдік қолданысты аспаннан 
екі аяғы салбырап түскен – аспаннан салбырап 
түскен сияқты синонимдік түрлері де бар.  
-  Жоқ,  былай,  дұрыстап  майын  тамызып, 
көзін  ағызамын  ғой  (Ғ.  Мүсірепов, 335 б.). 
«Майын ағызды (тамызды)» – келістіріп айтты, 
шебер  сөйледі [1, 384 б.]  мағынасында  жұм-
салады. Қалыпты қолданыстағы  фразеологизм-
нің  ағызды,  тамызды  етістіктері  жеке-жеке 
жұмсалып,  арасына  «көзін»  сөзі  енгізіліп,  өз 
алдына  қосымша  компонент  ретінде  пайда 
болған  ОФТ құрамын толықтырып тұр. Майын 
тамызып,  көзін  ағызамын  тіркесі  өте  шебер 
айту,  жылату  мағынасында  қолданылады. 
Мұнда  жаңа  тіркес  семантикалық  реңкке  ие 
болып тұр.  
 «Беттің  арын  белге  төгіп»  дегендей,  ва-
гоннан сығылыса шыққан халықтың артын ала 
біз  де  қолтықтаса  шықтық  (С.  Мұқанов, 62 
б.). «Бетінен  арын  төкті»  –  ұялтты,  ұятқа  қал-
дырды [1, 117 б.]  мағынасында  айтылады.  Бе-
тінен арын төкті нормалы қолданысының ара-
сына  белге  компоненті  қосылуы  арқылы  бе-
ттің  арын  белге  төкті  окказионал  фразеол-
гизмі  пайда  болған,  ол  бар  ар-ұятты  кейінге 
ығыстыру деген мағынаны білдіреді. 
Сонымен  қатар  фразеологиялық  тіркестер-
дің    соңғы  компонентін  ауыстыру  арқылы  да 
тосын   окказионал фразеологизмдер жасалады. 
Мысалы:  Бастығымыздың  алдын  «күзетіп» 
отырған  жылтың  деген  шықылтыр  қыз  есігі-
нен баптап алған басын көрсетіп:  
- Болған ағай кабинетіне шақырып жатыр,-
деді де, аяғының арасында тауық қит-қиттап 
жүргендей  өкшесі  тық-тық  етіп  «Неге?» 
дегізбей тез кетті (О. Әубәкіров, 27 б.). Алдын 
күзету – алдын торыды – жолын күтті, аңдыды 
деген  мағынаны  білдіретін  нормалы  ФТ-ның 
үлгісінде жасалған [1, 35 б.].  
Домино  десе  құлағын  төсеп  құлаштап 
ұрады  (О.  Әубәкіров, 123 б.).  Құлағын  төсеу/ 
құлағын  тосты  ‘көңіл  қойып  тыңдады,  зейін 
қойды,  елеңдеді,  елегізи  тыңдады’  деген 
мағынаны  білдіретін [1, 360 б.]  ФТ-ның 
субституцияланған түрі. 
Ойпыр-ой,  Оттауизмнің  ордасын  тігіп, 
тіпті  бір  кезде  «Сықиған  СҚ»  атанғанын  да 
білмейміз  бе?  (Ж.  Сабыржанұлы, 308 б.).  Орда 
бұзды  ‘хан  ордасын,  үйін  шапты,  ерлік  көр-
сетті‘  мағынасын  беретін  нормалы  қолданыс-
тағы  болымсыз  мәндегі  тіркесіне  қарама-
қайшы [1, 419 б.] орда тікті окказионал тіркесі 
жасалған  және  бұзды/  тікті  етістігімен  ауыс-
тырылған. 
Ауызға абай болу керек, айналайын,- деп сәл-
пәл  тығынымды  ашып  леп  шығарып  алдым. 
Сонда да көзімде от ойнап жүр (О. Әубәкіров, 
77 б.).  
Қаз  дауысты  Қазыбектің  қызынан  туған 
Керей  Жәнібек  жалт-жұлт  еткен  көзінен  от 
тұтанып нағашы атасының алдына келген, бұ 
жолы  да  дат  айтқан...  Ер  жетіп  ат  жалын 
тартып  мінгені  іш-өзегін  жайлаған  арман-
тілегі – жорыққа  аттану  (Ж.  Ахмади, 15 б.). 
Сөздікте  «көзінен оты жанған» – өткір, жігер-
Фразеологиялық тұлғалар компоненттерінің дистантты орналасуы 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
 

106 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
қайратқа  толы,  алғыр  мағынасында [1, 262 б.] 
берілген.  Екі  сөйлемдегі  етістіктер  ойнау/тұ-
тану/жану  синонимдес  етістікті  тұлғасымен 
ауыстырылған, ФТ мағынасы өзгермеген.  
Мыржық  арқылы  «биті  семіргенін»  білмей, 
оның  буына  бұлғақтаған  әлгі  пақыр  әп-сәтте 
судан  шыққан  әтештей  сүметіліп,  өзінің 
табиғи  сүмелек  екендігі  бірден  ашылатын  (Ж. 
Ахмади, 56 б.). «Буына семірді» – ішпей-жемей 
мас  болды,  біреуді  мақтаныш  етті [1, 126 б.]. 
Семірді/бұлғақтаған  сөзімен  ауыстырылған, 
бірақ  бұл  сөздер  қалыпты  қолданыста  бір-бі-
рімен  синонимдес  болмағанымен,  ФТмен  ОФТ 
шеңберінде мағыналық ұқсастықтары бар. 
Алдыма  қанша  рет  келсең  де  айта  алмай 
тілім қырқылып отырғаны сол (Ж. Ахмади, 7 
б.). «Тілін кесті» – сөзін тыйды, сөйлетпей тас-
тады [1, 536 б.],  кесті/қырқу  синонимдес  сөзі-
мен  өзгертілген,  өзгерген  формасының  семан-
тикалық мәні сақталған.  
Қара  суға  қаймақты  Тұрғызам! - деп  Су 
айтты  (К.  Әмірбек, 119 б.).  Сөйлемдегі  ФТ 
өзгеріске  ұшыраған  «қара  судан  қаймақ  алды» 
(әбжіл,  жылпос,  қу  кісі  туралы  айтылады  [1, 
328  б.]  узуал  тіркесінің  тұрақты  құрамы  бұзы-
лып, қалыпты ФТ құрамындағы алды/тұрғыды 
сөзімен  алмастырылып,  сөйлемге  жаңа  сипат 
беріп тұр. 
Ана  жақтың  жастары  асығыс  қайтып, 
болған  боласыны  өз  ауылдарына    тізгін  ұшы-
мен  жеткізген.  Енді  о  жақтағылар  жінігіп 
дүрліккен (Ж. Ахмади, 29 б.). 1) «Тізгін ұшымен 
келді» – асығыс, тез  келді [1, 531 б.]; 2) тізгін 
ұшымен  жеткізген – түгел,  бүге-шүгесіне 
дейін  айту  деген  мәнде  айтылады.  Қалыпты 
тұлғаның  құрамындағы  келді  етістігі  субсти-
туцияға  ұшырап,  жеткізу  етістігімен  алмасты-
рылған.  
Үшеуміз  қан  көшені  өрмелеп  барып  «Ал-
маты» ресторанына бас сұқтық, жазушылар-
мен  бірге  жүргенім  үшін  шалқыған  сезімдемін 
(Ж.  Ахмади, 17 б.). «Қан  базар» – ҚТФС-ға 
енбегенмен  узуал  қолданыста  бар  тіркес.  Ба-
зар/көше  сөздері  бір-бірімен  синоним  емес, 
бірақ  базар  сөзі  ығы-жығы  халқы  көп  деген 
ассоциация  тудырады,  сондықтан  жазушы  осы 
тұрғыдан  ФТ  компонентін  ауыстырған.  Пайда 
болған жаңа ФТ-ның мағынасы ′халқы өте көп 
көше′ дегенді білдіріп тұр. 
Пай-пай, не дейім... Осынша сәулетіңмен әлі 
күнге  бие  сауып,  сарыала  етек  «шор»  болып 
жүргеніңді  қайтейін!.. «Су  түбінен  ал  балық, 
аузыма  сал  балық»  деп  төр  төбесінде,  төрт 
қабат  торғын  көрпе  үстінде  көсіліп  оты-
ратын «ақ бәйбіше» атанарлық уақытың бол-
мады  ма?  (Ж.  Ахмади, 90 б.).  ҚТФС-да  «сары 
ала  етек  сарпылтаң» – күнделікті  күйбең  тір-
шілік  ыңғайымен  сарытап  болды  деген  мағы-
нада [1, 454 б.].  Сөйлем  ішіндегі  ОФТ  түрлі 
жолдар  арқылы  жасалған: 1) «сары  ала»  деп 
бөлек жазылатын сөздерді біріктіріп «сарыала» 
ретінде  берген; 2) УФТ  эллипсиске  ұшыраған; 
3)  соңғы  компоненті  субституцияланған.  Бірақ 
қалыпты қолданыстан ауытқымаған. 
Құдайдың  берген  тіл  мен  жағын  жұмсап 
көрермін (С. Мұқанов, 48 б.). «Тілі мен жағына 
сүйену» – сөзді  желеу  етті,  әр  нәрсені  бір 
сылтау  етіп  қылжақтады [1, 535 б.]  мағы-
насында.  Сүйену/жұмсау  бір-біріне  синоним 
емес  етістігімен  алмастырылған. «Тіл  мен  жа-
ғын  жұмсап  көру» -  бар  өнерін  салып  сөйлеу 
деген жаңа мағынаны беріп тұр. 
Гүлжаһан  ағасындай  емес,  көрер  көзге 
әлжу,  нәзік  көрінгенімен,  күні-түні  садақ  тар-
тып,  құралайдың  құлағын  тесетін  мерген 
болып  алған  (О.  Сәрсенбаев, 27 б.).  «Құралай-
ды  көзге  атқан» – атқан  оғы  бос  кетпейтін 
асқан  мерген [1, 365 б.]  мағынасында.  Автор 
әбден  айтыла-айтыла  жауыр  болған  тіркесті 
қайта  жаңғырту  мақсатында  тұрақты  тіркес 
құрамын  жаңа  сөздермен  ауыстырған.  Мұнда 
ФТ-ның  беретін  мағынасы  өзгермегенімен, 
оның  компоненттері субституцияға ұшыраған.  
Ең арғысы осыдан үш жыл бұрын Жалайыр 
ханның  басынан  бағы  тайып,  Сығанақтың 
алтын  тағына    Әбдірахманның  отыруына    да 
Хасан  қожа  қол  ұшын  жалғаған  еді. «Қол 
ұшын  берді» – қолғабыс  етті,  көмек  көрсетті, 
жәрдемдесті [1, 346 б.]  мағынасында,  берді/ 
жалғады  етістігімен  ауыстырылған,  бұдан  ФТ 
құрамына, мағынасына еш зиян келмейді. 
Осылайша,  бүтін  фразеологиялық  тұлғалар 
құрамына  сөз  сыналатудың,  фразеологиялық 
бірліктер  компоненттерін  ауыстыруға  бола-
тындығына  көз  жеткізе  аламыз  және  одан  ФТ-
ның  құрамына  ешқандай  зиян  келмейтін,  ке-
рісінше  осындай  өзгерістердің,  жаңартулар- 
дың  контекске  ерекше  мәне  беретіндігін  бай-
қадық. 
 
Әдебиеттер: 
 
1.  Кеңесбаев  І.  Қазақ  тілінің  фразеологиялық 
сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б. 
2.  Кекілбаев  Ә.  Құсқанаты. – Алматы:  Жазу-
шы, 1978. – 348 б. 
3. Досжанов Д. Мұхтар жолы. – Алматы: Жазу-
шы, 1988. – 400 б. 
Ж. Абдрахманова 

107 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
4.  Мүсірепов  Ғ.  Ұлпан.  Шығармалары. – Ал-
маты: Жазушы, 1991. – 285 б. 
5.  Мұқанов С. Сұлушаш: Роман мен повесть. – 
Алматы: Атамұра, 2002. – 288 б.  
6.  Әубәкіров  О.  Мың  мінездеме. – Алматы: 
Жазушы, 1989. – 239 б. 
7.  Сабыржанұлы  Ж.  Өкпелесең,  өзің  біл. – 
Алматы: Үш қиян, 2001. – 349 б. 
8.  Әмірбек  К.  Мың  бір  мысал. – Алматы: 
Жазушы, 1991. – 187 б. 
9.  Ахмади  Ж.  Жүрек  қартайса,  ажал  аңду 
салады. – Алма ты: Қайнар, 2000. –  192 б. 
10. Сәрсенбаев О. Гүлжаһан. Таңдамалы шығар-
малар: 2 томдық. – Алматы: Жазушы, 1992. 
– 1 т. – 428 б. 
* * * 
В  данной  статье  рассмаривается  преобразование  фра- 
 
 
 
 
 
зеологизмов  современного  казахского  языка,  а  именно 
изменение путем появления новых слов в составе фразео-
логизмов. 
Язык художественной литературы всегда подчиняется 
нормам  художественного  слова,  свойственным  языку 
определенной  нации.  Между  тем    нормы  национального 
языка  берут  свое  начало  еще  из  устного  народного  твор-
чества,  язык  которого  характеризуется  образностью  и 
богатством синонимических рядов. 
* * * 
In given article the transformation of phraseological units 
of modern Kazakh language, namely variation by addition of 
new words structure of phraseological units. 
Language of fiction always submits to the norms of  
the art word which are peculiar to language of the certain 
nation. In the mean time norms of a national language 
originate even from national oral work which art language is 
characterized by figurativeness and abundance of synonymic 
numbers. 
 
 
 
 
 
Паьао 
 
 
Мсь ь тб 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Фразеологиялық тұлғалар компоненттерінің дистантты орналасуы
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012
 

108 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: