Казахский национальный

21 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
существующих  между  автором,  повествова-
телем и системой образов-персонажей. В струк-
туру  визуального  образа,  передающего  впечат-
ления  персонажа,  Толстой-художник  заклады-
вает информацию о характере героя, определяя 
его  место  в  системе  образов  и  общей  компо-
зиции  произведения.  Портретные  изображения 
оказываются  тесно  связанными  с  романным 
повествованием: из них  складываются узловые 
в смысловом отношении сцены и эпизоды. 
Анализ  художественных  форм  портрета  в 
романе Л.Н. Толстого «Анна Каренина» свиде-
тельствует  о  том,  что  многие  визуальные 
образы  героев  романа  созданы  автором  в  рас-
чете  на  активность  читательских  ассоциации, 
включающих  в  себя  различные  способы  ин-
терпретации  художественного  текста,  в  том 
числе  и  живописный  контекст,  который,  без-
условно,  расширяет  смысловое  поле  образа  и 
всего  произведения  в  целом.  Портретная  ха-
рактеристика  героев  постепенно  «освобож-
дается» от  выполнения  чисто служебной «опи-
сательной»,  репрезентативной  роли  и  стано-
вится  наряду  с  другими  элементами  художест-
венной  структуры  конструктивным  элементом 
повествования,  несущим  в  себе  знание  о 
жанровой модификации произведения.  
 
 
 
 
 
Литература: 
 
1.  Шаталов 
С.Е. 
Художественный 
мир 
И.С.Тургенева. – М., 1979. 
2.  Храпченко М.Б. Лев Толстой как художник. 
– М., 1965. 
3.  Страхов  И.С.  Психологический  анализ  в 
литературном творчестве: Учебное  пособие. 
Ч.1. - Саратов, 1973. 
4.  Бабаев  Э.Г.  Очерки  эстетики  и  творчества 
Л.Н.Толстого. – М., 1981. 
5.  Чудаков  А.П.  Предметный  мир  Достоев-
ского // Достоевский.  Материалы  и  иссле-
дования. – М., 1980. 
6.  Толстой  Л.Н.  Анна  Каренина // Полн. 
собр.соч: в 12 т. Т.7, Т. 8. – М., 1987. 
* * * 
Бұл  мақалада  портреттеу  механизмі  Л.Толстойдың 
«Анна  Каренина»  романының  құрылымында  қарасты-
рылады.  Бұл  жерде  портрет  хабарлау  барысында  жаңа 
сипатқа ие бола отыра, мінез эскизінің функциясын атқа-
рады. Кейіпкер психологиясы ішкі монологтан көрі оның 
іс-әрекеттері мен қимылдарында байқалады. 
* * * 
In this paper given Methods of personages
,
 description are 
examined in the structure of the novel “Anna Karenina” by L. 
Tolstoy. Decryption of personage fulfils the function of the 
character
’
s sketch, which gets new features during reading. 
Psychology of personage is showed through inner monologues 
and also through actions. 
 
 
 
 
Алтын орда дәуірінен жеткен ғашықтық дастан 
П. Қ. Бисенбаев 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың aға оқытушы, Алматы, Казахстан 
 
Аннотация. Мақалада Дүрбек ақын жырлаған «Жүсіп-Зылиха» дастанының идеялық мазсұны мен 
көркемдік  кестесі  жайында  сөз  болады.  Сонымен  қатар  автор  Дүрбек  өмір  сүрген  уақыттың 
шындығына да тоқталған. 
 
Жүсіп  пен  Зылиха  турасындағы  аңыз – әп-
саналар  жер  жүзінің  көзі  қарақты  азаматтары-
ның  қай-қайсысына  да  таныс  дүниелер.  Ға-
сырлар қойнауынан жеткен бұл аңыздар  батыс 
пен  шығыс  әдебиетіне  тең  тараған  әлемдік 
сюжеттер  қатарынан  саналады.  Аталмыш  оқи-
ғаның  күллі  жұртқа  мәшhүр  болуына  қасиетті 
кітаптардағы  хикаялардың  сюжеттері  әсер 
еткені  анық.  Сонымен  қатар  Жүсіпке  қатысты 
әңгімелердің  әлем  халықтарының  жазба  әде-
биеті мен фольклорынан орын алуына  олардың 
жүректі  селт  еткізер  драмалық  фабуласындағы 
жалпыадамзаттық  гуманизм  көрінісі,  жақсылы 
 
лықтың  жасампаздығы  туралы  жарқын  түйін-
деулер, түптің-түбінде  зұлымдықтықтың жеңі-
ліс  тауып,  әділдіктің  үстемдік  құратындығы 
жайындағы  тәпсіл сөздер мен адамгершіліктің 
әлеуметтік  мән-маңызы  туралы  идеялық  маз-
мұны  себеп  болды  деп  есептейміз.  Қаламы 
қарымды  ақын-жазушылардың  араға  уақыт 
салып  осы  тақырыпқа  оралып  отыруының 
сырын аңызға арқау болған дә п осындай асқақ 
идеялардан іздеген жөн. 
Жас  күнінде  Жүсіпке  арнап  повесть  жазбақ 
болған  атақты  Гете  өзінің  «Поэзия  және  шын-
дық»  аталатын  танымал  кітабында: «Шағын 
Алтын орда дәуірінен жеткен ғашықтық дастан 

22 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
әңгіменің  өн  бойынан  жан  жадыратар  жаңа-
лықтарды  көп  көрдім...» - деп  жазыпты.  Міне 
шығарма  желісіндегі  осындай  жаңалықтар 
ғасырлар  бойы  елдің  назарын  аударып.  Ақын-
дардың  шабытын  оятты,  оқырман  қауымның 
қызығушылығын туғызды. 
Жүсіп  пен  Зылиха  туралы  әпсана  әдеби-
көркем сюжет ретінде шығыс елдерінде ерекше 
құрметке  бөленді.  Шығыс  халықтарының  әде-
биетінде  осы  тақырыпқа  жазылған  жүз  елуден 
астам шығарма бар екенін айтсақ та жеткілікті. 
Көркемдік  өңдеуден  өткен  бұл  сюжеттерді 
Орта  Азия  мен  Кавказдың.  Иран  мен  Ауған-
станның.  Индия  мен  Пәкістанның.  Түркия  
мен  Араб  елдерінің  әдебиеттерінен  кезіктіруге 
болады. 
Жүсіп  туралы  аңыздардағы  идеялар  мен 
образдардың  әдебиет  әлеміне  дендеп  енуіне 
байланысты  атап  өтерлік  тағы  бір  жайт-  ақын- 
жазушылардың бұл тақырыпқа өз елінің саяси- 
әлеуметтік тарихындағы ауыр кезеңдерде көңіл 
аударғандығы.  Жиырмасыншы  ғасырдағы  ірі 
тұлғалардың  бірі.  немістің  белгілі  жазушысы 
Томас Манн ежелгі сюжетке дәп осындай жағ-
дайда  қалам  тартады.  Автор  Германияда  фа-
шистер  билікке  келгенге  дейін  жазылған 
«Жүсіп  және  оның  ағалары»  атты  күрделі 
философиялық  роман-тетралогиясында  бас-
қыншылыққа негізделген өмір шындығын тәрк 
ете  отырып,  ақыл-парасат  иелерін    фюрердің 
жантүршігерлік  шешімдері  мен  әрекеттеріне 
себеп  болған  бейсаналық  түйткілдеріне  қарсы 
қояды.  Неміс  жазушысы    Жүсіп  туралы  аңыз-
дардың  мәліметтері  арқылы  нәсілдік  артық-
шылық жайындағы  зұлымдық ұялаған фашис-
тік доктринаны әшкерелеуге күш салады. 
Заманымыздың  әйгілі  суреткері,  атақты 
түрік ақыны Назым  Хикмет  «Жүсіп пен Мена-
фис»  атты  драмасында  ежелгі  аңыздың  тақы-
рыптық-идеялық  мазмұнына  өзгеше    әлеумет-
тік  астар  үстей  отырып,  сан  салалы  сюжеттің 
жаңа  қырын  ашады.  Ол  өзінің  сахналық  туын-
дысында  аңыз  нұсқаларының  алғашқы  үлгіле-
рінде  көрініс  тапқан  саяси-әлеуметтік  мәселе-
лерді бірінші кезекке шығарады. Назым Хикмет 
адамгершілік  идеалдары  мен  азаттық  мұрат-
тары  жолындағы  қоғамдық  әділетсіздіктерге 
ойсырата  соққы  беретін  заманауи  күрес  идея-
ларын шеберлікпен бейнеледі. 
Өткенге,  бес  ғасыр  белестеріне  назар  ау-
дарған  болсақ,  Дүрбек  ақынның  «Жүсіп  пен 
Зылиха»  поэмасы  Орта  Азия  халықтарының 
өміріндегі  тарихи  сілкіністер  кезінде  дүниеге 
келгенін аңғармау мүмкін емес. 
Бұл  өзі  елді  жұтатып.  қанқұйлы  қантөгіске 
әкелген кескілескен тайпааралық қақтығыстар-
дың кезі болатын, осы жағдайлар  Әмір Темір-
дің  сол  уақыттағы  алып  империясының  ау-
мағына  енетін  Мауренахр  мен  Хорасан  тұр-
ғындарының  онсыз  да  ауыр  жағдайын  мүлде 
құдыратып  жібереді.  Қалың  әскермен  Қытай 
жеріне  аттанбақ  болған  алпыс  жастағы  Ақсақ 
Темір 1405 жылдың 19 қаңтарында  Отырар 
шаhарында  дүниеден  озады.  Ұлы  әміршінің 
қазасы туралы хабар оның салтанатты астанасы 
Самарқандқа  жеткенде  әйгілі  билеушінің  ұр-
пақтары  түгелге  жуық  атсалысқан  тақ  үшін 
тартыс  басталып  кетеді.  Ал  Самарқанд  қаласы 
аз  уақытқа  әмір  Темірдің  немересі  Халел 
сұлтанның  қолына  көшеді.  Бірақ  бұл  кезде 
билікке  таласқандардың  берекесіз  күресі  күн 
санап күшейіп келе жатқан-тұғын. 
Ақсақ  Темір  ұрпақтарының  ішіндегі  ең 
қайраттысы 1409 жылы 30 наурызда  Халел 
сұлтанға  күйрете  соққы  берген  ұлы  Шахрух 
Мырза  болып  шығады.  Осы  кезден  бастап 
Шахрух  астанасын  Самарқандтан  өзіне  оң-
тайлы  Герат  қаласына  көшіреді.  Ол  билеуші 
ретіндегі  басқыншылық  жорықтарын  дәп  осы 
жерден бастайды. Бұл жорықтың алғашқы құр-
баны  Балх  қаласы  болады.  Шахрух 1409 жыл-
дың 22 шілдесінде  қабырғалары  берік,  еңсесі 
биік бекініске келіп  ат  басын тірейді. Қаланың 
айналасындағы  бау-бақшаны  тып-типыл  етіп 
тонайды.  Сөйтіп  Шахрух  әскері  Балхты  сол 
жылдың 10 қыркүйегіне  дейін  қоршауда  ұс-
тайды.  
Біздің  қолымызда  «Жүсіп-Зылиха»   поэма-
сының  авторына  қатысты  ғұмырбаяндық  мәлі-
меттер  жоқ,  әрине.  Алайда  Дүрбектің  поэмаға 
кіріспе  сөзінде  өз  туындысын  Балх  қамалы 
қамауда  тұрған  кезде  жазғанын  дәлелдейтін 
жолдар кездеседі. 
Көп адамға сын болған  сол күндерде, 
Қала қалды қамауда жау келгенде. 
Қорқынышты күн туды, тамұқ басып, 
Шаhардан пана тапты жұмыр пенде. 
Шарасыз жұрт қалдырып бау-бақшасын, 
Қыл үстінде күн кешті, қорғап басын. 
Қамаудағы қаламыз-тозақ оты, 
Ал сыртында гүл-шешек жұмақ-бағың. 
...Үш ай бойы тас қорғанда қамалдым, 
Арып-ашып мен құсадан жарадым. 
Көппен бірге тұтқын болып шаhарда, 
Адамзаттың құпиясын ақтардым.(1,13) 
Ақын  осындай  ауыр  күндерде,  жау  құр-
сауындағы қалада отырып өзінің атақты поэма-
сын  жаза  бастайды.  Ол  шығарманы  жазу  ба-
П. Қ. Бисенбаев

23 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
рысында  құран  хикаяларын  ғана  пайдаланып 
қоймайды,  сонымен  бірге  Жүсіп  туралы  аңыз-
дық  проза  үлгілерінде  кездесетін  өзге  дерек-
тердегі  қосымша  мәліметтерді  де  молынан 
жаратады.  
«Жүсіп-Зылиха»  поэмасында  екі  бірдей 
көркемдік-идеялық  желі  анық  бой  көрсетеді. 
Солардың бірі ежелгі аңыздардың мазмұнымен 
ұштасатын  болса,  екіншісі  ақын  өмір  сүрген 
уақыттың  саяси-әлеуметтік  мәселелеріне  ба-
ғышталады.  Дүрбек  поэмасының  сюжеті  құран 
хикаларының  оқиғасын  толық  қайталайды. 
Бірінші  тарауда  Жүсіптің  бақытты  балалық 
шағы, он ағасының қастандық ойлауы, Жүсіпті 
құдыққа  тастауы,  оның  құлдыққа  сатылуы 
көрініс  табады;  басқа  тарауларда  оның  елге 
танылуы,  содан  кейін  көп  жыл  қайғы  шегіп 
түрмеде  отыруы,  Жүсіптің  үлкен  жетістіктерге 
жетуі  және  т.б.  баяндалады.  Шығармада  Дүр-
бек  ақын  басты  қаhарманнның  ғана  ойы  мен 
көңіл  күйін  толық  ашуға  ден  қоймайды,  соны-
мен  қатар    әрекетке  араласатын  басқа  кейіп-
керлерді де кеңірек бейнелеуге күш салады. 
Зылиха  махаббатына  қатысты  оқиғалар 
ақын  туындысындағы  қосымша  желі  ғана. 
Шығарма  атауында  Зылиха  есімі  қатар  алын-
ғанымен  оған  парсы  жұртынан  ауысқан 
эпикалық  дәстүр  ықпалы  деп  қараған  жөн. 
Зылиха  тарихы,  оның  басты  кейіпкерлермен 
қарым-қатынасы  Жүсіптің  психологиялық  мі-
нездемесін  ширықтыру  үшін  алынған  эпизод-
тық  көрініс.  Тағы  бір  атап  өтерлік  жайт-  шы-
ғармадағы  тұрмыстық  детальдардың  молдығы 
мен  оқиға  өрбитін  кеңістіктің  жанды,  нәрлі 
сипаттамасы . Бұл    жағынан,  яғни  тұрмыстық 
детальдары  әлсіз  басқа  нұсқалардан  Дүрбек 
поэмасын  ерекшелендіріп  тұратын  да  осындай 
нәзік өрнектері дер едік. 
 Жоғарыда  сөз  болғандай,  Шығыс  халық-
тарының  әдебиетінде  Жүсіп,  Зылиха  туралы 
аңыздардың  дастандық  үлгілері  өте  көп.  Түркі 
тілдерінде  осы  бір  әйгілі  сюжеттің  негізінде 
дүниеге келген жетпіске жуық көркем шығарма 
бар  екен.  Дүрбек  ақын  өзінің  ғажап  поэмасын 
жазу  барысында  құран  хикаяларынан  өзге 
қандай  дерек  көздеріне  сүйенуі  мүмкін?  Ол 
тұста  бұл  аңыздың  желісінде  туған  белгілі 
шығарма  Құл  Ғалидың 1233 жылы  жазылған 
«Қисса Жүсіп» дастаны болатын. Оның үстіне, 
Дүрбек  Бұрханиддин  Рабғузидің  «Қиссасул 
Әнбиесімен»  де  таныс  болуы  мүмкін.  Ол  ға-
сырда  Жүсіп  туралы  аңыздардың  парсы 
тіліндегі  өңделген  үлгілері  көп  тараған  еді. 
Солардың  бірі  парсы-тәжік  жұртының  ұлы 
ақыны  Фирдауси  қаламынан  туғаны  мәлім. 
Дүрбектің өзі атақты поэмасының алғы сөзінде 
осы  аңыздың  парсы  тіліндегі  прозалық  нұс-
қасын негізгі дерек көзі ретінде пайдаланғанын 
айтады.Әзірге  ол  варианттың  кімнің  нұсқасы 
екені анықталмай тұр. 
Қалай  айтсақ  та  «Жүсіп-Зылиха»  поэмасын 
оқи  отырып,  оның  авторының  шеберлігі  мен 
шығармашылық  қиялының  күшіне  таңданбау 
мүмкін  емес.  Ақын  өз  шығармасының  көркем-
дік  кестесіне    қандай  эпизод,  қандай  деталь 
енгізбесін  соның  бәрі  кейіпкерлердің  көңіл-
күйі  мен  әрекеттеріне  психологиялық  дәйек-
теме  ретінде  қызмет  жасайды.  Дүрбектің  ше-
берлігі  ақын  поэмасының  композициялық 
тұтастығынан  да  көрініс  табады.  Шығарманың 
бірнеше  тарауларға  бөлінуі,  әрбір  тараудың 
баяндау  жүйесіндегі  жаңа  саты,  жаңа  бөлім 
ретінде  танылуы  соның  нәтижесі.  Поэманың 
тараулар саны барлық басылымдарында бірдей 
емес,  әрбір  тараудың  негізгі  мазмұнын  аңдата-
тын  атаулары  да  әрқалай.  Бірақ  поэманың 
сюжеттік  даму  кезеңдері  жұмыр,  туындының 
жалпы  стилінде  де  бірізділік  байқалады.  Оның 
образдар  жүйесінің  классикалық  болмысында 
да ақау жоқ, поэманың сүзгіден өткен таңдаулы 
формасы,  яғни  Дүрбектің  өлеңмен  өрілген 
әңгімесі бастапқы  беттен, соңғы параққа дейін 
ырғақты  әрі  бейнелі  екі  тармақты  бәйіттерден 
тұрады. 
Алайда  аттас  поэмалар  ішінде  Дүрбек  шы-
ғармасы  көркемдік  болмысымен  ғана  ерекше-
ленбейді, Дүрбек туындысы дәстүрлі тақырып-
қа  жазылғанымен  ақын  өмір  сүрген  дәуірдің 
оқиғаларымен,  әлеуметтік,  этикалық  өткір 
мәселелерімен  үндес,  мазмұндас  келуімен  де 
мәнді.  Шығарма  сюжетінің  басынан  аяғына 
дейін  дендеп  еніп,  Дүрбек  поэмасына  азамат-
тық,  гуманистік  сарын  үстеп  тұратын  екінші 
идеялық желінің маңызы да дәп осында.  
Орыстың  атақты  шығыстанушы  ғалымы 
Е.Э.  Бертельс  «Өте  ауыр  тарихи  оқиғалар  тұ-
сында  жазылған  Дүрбек  поэмасының  негізгі 
айтар  ойы  түсінкті-ауыр  қайғыға  қарсы  тұру» 
(2,271) - деп  атап  өткен  болатын.  Ақын  өзінің 
замандастарын  кез  келген  қиындыққа  шыдап, 
қайсарлық  танытуға,  ең  бастысы-келешекке 
деген    сенімін  жоғалтпауға  шақырады.  Дүрбек 
поэмасының  терең  оптимизмі  де  осында. 
Адамдардың  төзімділік  пен  қайсарлық  арқылы 
қайғы-қасіреттен  азат  болып,  бақытқа  қол 
жеткізетіні  турасында  айтқан  ақынның  нақты 
өмірдегі  бақытты  меңзеп  отырғаны  анық.  Бәрі 
де: поэмадағы негізгі тартыстардың шешімі де, 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Алтын орда дәуірінен жеткен ғашықтық дастан

24 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 
№ 2(136). 2012 
психологиялық дәйектеме де, сюжетті құрудың 
көркемдік амалдары да осы мақсатқа бағынады. 
Ағайын-туыстар  арасындағы  қанды  қырғын 
мен  жойқын  соғыстардың  куәсі  болған  ақын 
өзінің замандастарын бір келісімге келіп, бейбіт 
ғұмыр  кешуге  шақырады.Бұл  идея  поэманың 
шарықтау  шегінде,  Жүсіптің  ағаларымен  тату-
ласатын  тұсында  да  көрініс  табады.  Поэмадан 
қарапайым  халықты  қолдайтын,  адамгершілік 
пен  әділдікке  үндейтін  гуманистік  идеяларды 
айқын аңғарамыз.. 
Бұның  бәрі,  әрине,  Жүсіп  туралы  аңызды 
саналы  түрде  ізгілендіруге  бет  бұрған  Дүрбек 
поэмасының  ар-ождан  кодексіне  негізделген 
болмысын    танытады. «Жүсіп-Зылиха»  поэма-
сының  өн  бойындағы  гуманизм  идеясы,  оның 
қайталанбайтын  көркемдік  кестесі  осы  туын 
дыны  ортағасырдағы  түркі  әдебиетінің  інжу- 
 
 
 
 
 
маржандарының  қатарына  қосуға  мүмкіндік 
береді.  Дүрбек  поэмасы  ақиқат  өмірдің  күллі 
әлеуметтік,  саяси,  этикалық  өткір  мәселелерін 
бейнелеуге  бет  бұрған  кезең  әдебиетінің  да-
муына зор үлес қосты. 
 
Әдебиеттер: 
 
1.  Дурбек. Юсуф и Зулиха. – Москва, 1987. 
2.  Бертельс  Е.Э.  Литература  народов  Средней 
Азии  от  древнейших  времен  до  ХV  в. «Но-
вый мир». – №9. – 1939. 
* * * 
В статье рассматривается идейное содержание и худо-
жественное  своеобразие  дастана  «Жусип  и  Зулейха» 
Дурбек  акына.  Также  автором  исследуется  историческая 
действительность  того  времени,  когда  жил  и  творил 
Дурбек акын. 
 
 
 
 
                  
Беташар 
Самал Дәрібайұлы 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ф.ғ.к., доцент, Алматы, Казахстан 
 
Аннотация.  Қазақ  халқының  үйлену  салтындағы  ерекше  қайталанбас  жырларының  бірі – 
беташар.  Беташар – үйлену және жерлеу ғұрыптарындарындағы дүниетанымдардың  тоқайласар 
тұсы.  Мақалада  беташар  жырының  генезисі,  оның  тәрбиелік  мәні    ғұрыптардағы    параллельдер 
арқылы  түрлі аспектіде қарастырылады. 
 
Қазақ  фольклорының  жанрларында  әлі  де 
зерттеуді  қажет  ететін  тұстар  аз  емес.  Соның 
бірі - үйлену  және  жерлеуге  қатысты  әдет  -
ғұрыптардағы параллельдер. Алаш  баласының 
тал  бесіктен  жер  бесікке  дейінгі  таным  түсі-
нігінің  тоқайласар  тұсы  қазақ  халқының    бет-

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: