Казахский национальный

114 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
Такой метод развивает навыки аудирования, 
разговорной  речи,  письма,  развивает  зритель-
ную  память  и  стимулирует  мотивацию  к  рече-
вому  высказыванию,  тренингу  и  применению 
речевых  образцов,  улучшает  восприятия  на 
слух  монологическую  и  диалогическую  речь, 
понимание индивидуальных произносительных 
образцов. 
Формы  работы  с  компьютерными  обучаю-
щими  программами  на  уроках  иностранного 
языка включают:  изучение лексики, отработку 
произношения,  обучение  диалогической  и  мо-
нологической  речи,  обучение  письму,  отра-
ботку грамматических явлений.  
Внедрение  информационных  технологий 
обучения  в  учебно-воспитательный  процесс 
требует  от  преподавателя-предметника  по-
стоянной  работы  над  собой,  непрерывного 
образования,  повышения  квалификации,  соз-
дания собственных информационных ресурсов, 
непрерывного  анализа  педагогической  дея-
тельности,  значительных  временных  затрат  на 
подготовку  уроков,  которые,  безусловно,  впо-
следствии  окупятся  удовлетворенностью  ре-
зультатами вложенного труда.  
 
Литература: 
 
1.  Нурова  А.Б.  Методика  использования  теле- 
 
 
 
 
 
 
коммуникационных  технологии  в  обучении 
английскому  языку  в  общеобразовательной 
школе (основная ступень): автореф. ... канд. 
пед. наук: 13.00.02. – Алматы, 2007. – 32 с. 
2.  Сулеев  Д.К.,  Нургалиева  Г.К.,  Тусубаева 
Ж.М.  Технология  организации  дистанцион-
ной  формы  обучения. –  Алматы:  РЦИО, 
2002. – 50 с. 
3.  Сулеев  Д.К.,  Нургалиева  Г.К.,  Тусубаева 
Ж.М.  Технология  организации  дистанцион-
ной  формы  обучения. –  Алматы:  РЦИО, 
2002. – 50 с. 
4.  Дмитриева  Е.И.  Телекоммуникации  в  обу-
чении  иностранным  языкам // Иностранные 
языки в школе. – 1997. – № 2. – С. 43-47. 
* * * 
Мақаланың  авторлары  тілді  практикалық  меңгеру 
үшін жағдай жасауды, яғни келесі оқыту әдістерінің бірін 
таңдауды  ұсынады - бейне  фильмдердi  қолдану.  Бейне 
фильмдер оқу материалдарын зерделеу, бекіту және бақы-
лау үдерістерін қосуға мүмкіндік береді, студентке өзінің 
белсенділігін,  шығармашылығын  көрсетуге,  сондай-ақ, 
шет  тіліне  оқыту  үдерісінде  оның  танымдық  іс-әрекетін 
белсендендіруге  көмектеседі.  
* * * 
The authors propose to create conditions for the practical 
mastery of the language by selecting one of the methods of 
learning - the use of videofilms. Videos allow you to combine 
the processes of learning, consolidation and control of 
learning, to help each student to show their activity, their 
creativity, as well as increase its cognitive activities in 
learning foreign languages. 
 
 
 
 
Қазақ тілінің сөзжасамынан берілетін білім көлемі мен оқыту әдіс-тәсілі 
 
Б. Қасым
1
, Г. Б. Нүптекеева
2 
 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың 
1
ф.ғ.к., доцент, 
2
аға оқытушы, Ақтөбе, Қазақстан 
 
Аннотация. Бұл мақалада қазақ тілінің сөз тудыруды оқытудың әдіс-тәсілдері қарастырылған.  
 
Қазақ  тіліндегі  туынды  сөздердің  жасалу 
жолдары  сан  қилы.  Мектеп  бағдарламасы  мен 
оқулықтарында  әбден  қалыптасқан,  дәлелден-
ген  синтетикалық  (жұрнақ)  және  аналитика-
лық,  лексика-семантикалық  тәсілдер  арқылы 
жасалатын түрлері беріледі. 
Қазақ  тілінің  сөзжасамы  жүйелі  курстың 
бағдарламасында 5-сыныптарда  өтіледі.  Бұл 
сыныптарда өтілетін сөздің жасалуының тізілісі 
қазақ  тілінің  жаңа  бағдарламасында  нақты 
берілген. 
 
 
Қазақ  тілінің сөзжасамын  оқыту барысында 
сөздердің  жасалу тәсілдерінің өз ішінде бірдей 
еместігі,  олардың  дара,  күрделі,  олардың 
оқылу,  жазылу  заңдылықтары,  тұлға,  құрамы 
жағынан  ерекшеліктері  болатындығы  түгелдей 
ескеріліп,  оқушылардың  талдау  үстінде  дұрыс 
ажырата білу іскерлік, дағдылары қалыптасады. 
Қазақ  тілінің  сөзжасамын  оқыту  жөнінде 
жазылған,  қарастырылған,  арнайы  жаңа  бағыт-
та  зерттелген  ғылыми-әдістемелік  еңбектер 
бүгінді  білім  жүйесінің  талаптарына  негізделіп  
 
Использование видеофильмов на уроках английского языка
 

115 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
жазылған  оқулықтарында:  Н.Оралбай,  Б.Қа-
сым,  З.Бейсенбаева,  Б.Жахина  т.б.  сияқты 
белгілі  тілші-ғалымдардың  еңбектерінде  туын-
ды  сөздердің  жасалуын  оқытудың  амал-тә-
сілдері кеңінен сөз болады.  
Сол сияқты  республика  көлемінде  шығатын 
«Қазақстан мектебі» журналында, лингвистика-
лық  жинақтарында  және  «Ана  тілі», «Мектеп» 
баспаларынан  жарық көрген методикалық нұс-
қауларда  өз  тәжірибелері  жөнінде  жазған  әдіс-
кер мұғалімдердің еңбектері де баршылық. 
Қазақ тілінің сөзжасамын оқыту жеке сөз-
дерді,  қосымшалардың  жаңа  сөз  жасаудағы 
ролін  сөз  ету  үстінде  салыстыру,  әңгімелеу, 
сұрақ-жауап,  жүйелеу  амал-тәсілдері  арқылы 
іске асады. 
Түбір  сөзді  оқыту.  Түбір  сөздің  тұлғасын, 
құрамын  бірден  сөз  етпестен  бұрын,  сөз – 
белгілі  бір  ұғым  атауы,  ұғымның  қағаз  бетіне 
түскен  формасы,  оның  сырт  көрінісі  екендігі 
анықталады.  Мұнан  соң  әр  түрлі  тұлғада 
жұмсалатын  сөздер  тобы  ұсынылып,  талдау 
жасалады.  Мысалы:  нан,  терезе,  жақсы,  бес, 
кел,  кеше  деген  тәрізді  сөздердің  ең  алдымен, 
мағыналары  анықталады,  демек  нан,  терезе 
деген сөздер не? деген сұраққа жауап беріп, зат 
есім; жақсы  сөзі қандай? деген сұраққа  жауап 
болып, сын есім: бес сөзі қанша? деген сұраққа 
жауап  беріп,  сан  есім;  кел  сөзі  не  қыл?  деген 
сұраққа жауап беріп, етістік; кеше сөзі қашан? 
деген  сұраққа  жауап  беріп,  үстеу  болып 
тұрғаны  талданылып,  бұл  сөздердің  мағына-
ларының түрліше болып тұрғаны аңғартылады. 
Екінші  ретте,  бұл  сөздердің  сырт  тұлға 
көріністерінің де бірдей емес екені сөз болады. 
Осылайша, сөздердің мағынасы мен тұлғалары-
ның  өзара  байланыстылығы  және  бір-бірінен 
ерекшеліктеріне  оқушының  көзін  жеткізіп 
алған  соң,  үшінші  ретте,  бұл  сөздердің  бәріне 
ортақ  белгі – бұл  сөздерді  әрі  қарай  бөлшек-
теуге келмейтіні түсіндіріледі. 
Мысалы: Нан, терезе, жақсы, бес, кеше тә-
різді  мысалдар  ұсынып,  бұлардың  мағыналары 
анықталған  соң,  бұл  сөздердің  түбір  тұлғада 
қолданылып тұрғаны, ешқандай қосымша жал-
ғанбай,  жеке-дербес  сөз  түрінде  танылуы  ай-
тылады. Осындай ешбір құранды бөлшегі жоқ, 
өз  алдына  белгілі  ұғым  атауы  болып  тұрған, 
бөлшектенбейтін  негізгі  сөздердің  түбір  сөз 
делінетіні  түсіндіріледі.  Осылайша,  түбір  сөз-
дердің  бөлшектенбейтіні  айтылып,  түбір  сөз-
дердің жаңа сөздер жасауға негіз болатыны сөз 
болады. 
Түбір  сөздердің  тұлғалары  басқадай  жаңа 
сөздер жасауға негіз болатынын ұядан 
 су  
сулы 
  сулық    суа  сусын;  өн    өнім   
өнімпаз 
  өндір    өндіргіш    өнімді  тәрізді 
бір  түбір  сөзден  өрбіген  тізбектен  туынды 
сөздерден  тілдік  деректер  келтіріп,  бұлардың 
бірнеше  құранды  бөлшектерден  жасалып  тұр-
ғанын  оқушылардың  өздеріне  ой  сала  отырып, 
талдату  керек.  Нақтылап  көрсетсек:  сулы,  су-
лық,  суат,  сусын  сөздерінің  су  деген  түбір 
ұядан  сөзге  -лы, -лық, -ат, -сын  жұрнақтары 
жалғану  арқылы  төрт  жаңа  сөз  жасалып  тұр-
ғаны  айтылады.  Өн  ұя  сөзінен  өрбіген  өнім, 
өнімпаз,  өндір,  өндіргіш,  өнімді  сөздерінің  құ-
рамындағы  қосымшалардың  бірнеше  мағына 
үстеп,  алуан  түрлі  жаңа  сөз  жасалып  тұрғаны 
былайша  саралану  керек.  Өнім,  өндір,  өнімді 
дегендердің -ім, -дір, -імді жұрнақтары арқылы 
туынды  сөз  жасалса,  өнімпаз,  өндіргіш  сөздері 
өнім,  өндір  деген  туынды  сөздерден,  -паз, -гіш 
жұрнақтары  арқылы  екінші  бір  жаңа  сездер 
жасалып  тұрғандығын  нақтылау  керек.  Осы-
лайша түбір сөздердің (су, ан) жаңа сөздер жа-
сауда  негізгі  ұйтқы  болатынын  күрделі  сөз-
дердің  құрамына  (шекара)  талдау  жүргізу 
жолымен де аңғартуға болады. 
Мектеп  реформасы  талабына  сай  жетілді-
рілген  программада  жаңа  материал  үнемі  бұ-
рын  өтілген,  таныс  материалды  жүйелеу  жұ-
мыстарымен  ұштастырыла  өту  мақсаты  көз-
деледі.  Осыған  орай,  түбір  сөздердің  өз  ішінде 
бөлшектенбейтінін,  басқа  сөз  жасауға  негізгі 
ұйтқы  болатынын  сол  сөздің  мағынасымен 
байланыстыра отырып түсіндіру қажет. 
Қорыта келгенде, түбір-ұя сөздерді оқытуда 
олардың  лексика-семантикалық  мағыналары, 
сырт  тұлғалық  көрінісі,  олардың  бөлшектеуге 
келмейтін  белгілері,  жаңа  сөздер  жасауда 
ұйтқы,  негіз  болатын  ерекшеліктері  нақты 
мысалдарды  талдау  барысында  аналитикалық 
жолдармен түсіндірілуі қажет. 
Түбір  сөздердің  мағыналық,  тұлғалық  ерек-
шеліктерінің  түрліше  болып  келетінін  нақты 
түсіндіруде  мынадай  кесте  көрнекілігін  пайда-
лануға болады. 
Түбір  сөздерге  төмендегі  кестені  ұсынуға 
болады. 
Бір ұя- түбір сөз. 
ел    
 
ата    
терезе 
су    
 
бала    
шағала 
өрт  
 
жақсы  
жоғары 
қар   
            саулық   
жапырақ 
бұлт  
 
жауап   
домбыра 
қарт  
 
құйын    
құмырсқа 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Б. Қасым, Г. Б. Нүптекеева

116 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012
Көрнекілік  құрамындағы  сөздердің  лексика-
лық  мағыналары  жеке-жеке  анықталған  соң, 
бұлардың  бәрі  де  түбір  тұлғада  қолданылып 
тұрған дербес сөздер екені ескеріледі, бұлар сөз 
жасайтын  құранды  бөлшектерге  бөлінбейтін 
бір  бүтін  сөз  екендігі  түсіндіріледі.  Құранды 
бөлшектерге  бөлінбейтін  түбір  сөздердің 
мағыналары  да,  сыртқы  көрініс  тұлғалары  да 
түрліше  болатыны  да  айтылады.  Түсіндіру 
жолын  нақтылап  айтсақ:  бірінші  бағанадағы 
түбір  сөздердің  бір  буын – екі,  үш  дыбыстан 
құралуы, екінші бағанадағы түбір сөздердің екі 
буынды – үш,  төрт,  бес,  алты  дыбыстардан 
құралуы,  үшінші  бағанадағы  түбір  сөздердің 
үш  буынды – алты,  жеті,  сегіз  дыбыстан 
құралып,  айтылу,  жазылуларының  әр  түрлі 
болып 
келетіндігі 
фонетикадан 
өтілген 
материалдармен  байланысты  түсіндіріледі. 
Түбір  сөздердің  мұндай  ерекшеліктерін  айту 
барысында қазақ  тілі сөздерінің, негізінен, бір, 
екі  буынды  болып,  көп  мағынада  қолданы-
латынынан мәлімет беріледі. 
Сөйтіп,  түбір  сөздердің  жасалуында,  сөз 
жасайтын  құранды  морфеманың  болмайтыны, 
өздері  сөз  жасауға  негіз,  ұйтқы  болатыны 
малшы,  басшы,  басшылық,  қойшы,  оқушы 
деген  қосымшалы  сөздерді  құрамды  бөлшек-
терге ажырату, талдау процесінде көрінуге тиіс, 
демек  бұл  сөздердегі  мал,  бас,  қой,  су  деген-
дерде  -шы, -шылық  жұрнақтарының  жалғануы 
арқылы  жаңа  бір  ұғым  жасалып  тұрғанына 
түбір  сөздердің  негіз  болып  тұрғаны  түсін-
діріледі. 
Қосымшалы  сөздерді  оқыту.  Қазақ  тілін-
дегі  жаңа  сөздердің  бірі  түбір  сөзге  қосымша 
жалғану  арқылы  жасалады,  мұндай  сөздер 
қосымшалы  сөздер  деп  аталады.  Қосымшалы 
сөздердің  құрамының  өзіндік  заңдылығы  мен 
сөз  жасауда  ерекшелігі  бар.  Қосымшалы 
сөздердегі  түбір  сөзден  кейін  қосылып  тұрған 
құранды  бөлшектер  қосымшалар  (жұрнақтар) 
делініп,  өз  алдына  жеке  категория  болып 
қарастырылады. 
Қосымша  деген  сөздің  құранды  бөлшегін 
оқушыға айтып көрсету онша қиынға түспейді, 
қосымшаның  қосылып  тұрған  үстеме  екен-
дігінен  бірден  түсінеді.  Түбір  сөзге  жалғанып 
тұрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз деп, ал 
түбір  сөз  бен  қосымшалардан  құралып  тұрған 
сөздерді қосымшалы сөздер деп аталатынын да 
нақты  мысалдармен  түсіндіру  керек.  Мысалы: 
жұмысшылар  деген  сөздің  қандай  құранды 
бөлшектерден  тұрғанын  оқушылардың  ізденіс 
қабілетін арттыра отырып талдау керек. Оқушы 
жұмыс  сөзінің — түбір  сөз,  одан  былайғы  -
шылар  бөлшегінің  қосымша  екенін  ажырата 
алады,  оқушылар  деген  сөздің  қосымшалы  сөз 
екеніне көздері жеткізіледі. Мұнан соң -шылар 
қосымшасының  өзі  екі  құранды  бөлшектен 
құралып тұрғаны (шы+лар) түсіндіріледі. 
Жұмыс  деген  түбір  сөзге  -шы  қосымшасы 
қосылып  кәсіптік  ұғымды  білдіретін  жаңа  бір 
сөздің  жасалғаны  айтылады.  Жұмысшы  деген 
жаңа сөзге -лар қосымшасы жалғанып, кәсіптік 
ұғымның көптігін білдіретіні ескертіледі. 
Жұмыс + шы + лар  деген  сөздің  түбір  сөз-
ден  екі  түрлі  қосымшадан  жасалған  қосым-
шалы  сөз  екендігі  анықталған  соң,  қосымша 
бөлшектердің  қызметінің  бірдей  емес  екендігі 
аңғартылады.  Осыдан  барып,  қосымшалардың 
өз  ішінде  жалғау  және  жұрнақ  болыл  екіге 
бөлінетіні түсіндіріледі. 
Жұрнақ қосымшасы жалғанған түбір сөзден 
бүтіндей жаңа бір ұғымды білдіретін сөздер жа-
сайды. Мысалы: шеге, бұр, жақсы, деген түбір 
сөздерге  -ле, -ғы, -лық  жұрнақтарын  қосып, 
шегеле,  бұргы,  жақсылық  деген  жаңа  ұғымды 
білдіретін  сөз  жасалады.  Нақтылап  айтсақ: 
шеге  деген  заттық  ұғымды  шегеле  деген 
қимылға,  бұр  деген  қимылды  бұрғы  деген 
затқа,  жақсы  деген  сынды  жақсылық  деген 
дерексіз заттық ұғымға айналдырып тұрғанына 
оқушыларды  қатыстыра  сөз  ету  керек.  Бұдан 
соң  кітапша,  құлынтай,  қызылдау,  қоңырқай 
деген  сөздер  беріліп,  бұлар  да  мағыналарына, 
құранды  бөл-шектерге  ажыратылады.  Кітап 
деген  түбір  сөз-ге  -ша  қосымша  жұрнақ 
қосылып, 
кітаптың 
кішкентай 
екендігін 
білдіреді:  құлынтай  сөзін-дегі  -тай  қосымша 
жұрнағы  құлынды  кішірей-тіп,  еркелетіп 
айтылған 
ұғымды 
білдіреді: 
қы-зылдау 
сөзіндегі  -дау,  қоңырқай  дегендегі  -қай 
жұрнақтары  қызыл  мен  қоңыр  түстерінің  сәл 
реңктік  белгілерін  білдіретіндігі  түсіндірідеді. 
Ендігі жерде шегеле,  бұрғы, жақсылық  сөздері 
мен  кітапша,  құлынтай,  қызылдау,  қоңырқай 
сөздеріндегі  бірінші  топтағы  -ле, -ғы, -лық 
жұрнақтары мен екінші топтағы -ша, тай, -дау, 
-қай  жұрнақтарының  қызметі  бірдей  еместігін 
оқушылардың  өздеріне  аңғартуға  творчество-
лық  ізденіс  жасатылады.  Ойлану,  ізденіс  үс-
тінде  -ла, -ғы, -лық  деген  жұрнақтардың  жал-
ғанып  тұрған  сөздерінің  маналарын  өзгертіп, 
бүтіндей  жаңа  бір  ұғым  тудырып  тұрғаны 
айтылады. Ал, екінші топтағы -ша, -тай, -дай, -
қай деген жұрнақтардың қызметі алдыңғы жұр-
нақтардан  солғындау,  бұлар  жалғанған  сөзде-
рінің  лексикалық  мағынасын  өзгерте  алмайды, 
Қазақ тілінің сөзжасамынан берілетін білім көлемі мен оқыту әдіс-тәсілі 

117 
 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 2(136). 2012 
 
 
негізгі  мағынасына  сәл  реңктік  мағына  ғана 
үстеп,  бастапқы  мағынаға  әр  түрлі  қосымша 
мағына  үстелетіні  түсіндіріледі.  Талдаудан 
шығатын  қорытындыда  жұрнақтардың  жаңа 
сөздер жасаудағы қызметі бірдей емес екендігі, 
осыдан  олардың  сөз  тудырғыш,  сөз  түрлен-
діргіш болып екіге бөлінетіні айтылады. 
Сөз  тудырғыш,  сөз  түрлендіргіш  жұрнақ-
тардың  жаңа  сөздер  жасаудағы  өнімділігі  де, 
бірдей  еместігінен  де  мәлімет  берілу  керек. 
Біраз  жұрнақтар  көптеген  сөздерге  талғаусыз 
жалғанып,  олардан  қыруар  жаңа  ұғым  туды-
рады. -шы, -ші жұрнағының жаңа сөздер жасау-
дағы  өнімінің  молдығын  төмендегі  мысал-
дардан  көруге  болады:  малшы,  егінші,  оқушы, 
темірші, қойшы, әнші, балташы, етікші, жыл-
қышы,  түйеші,  тоқымашы,  кілемші,  басшы, 
диірменші, хатшы, биші, орақшы, тігінші, бұр-
ғышы, қызметші, сушы, үйші т. б. 
Кейбір  жұрнақтар  бірен-саран,  бірді-екілі 
сөздерге  ғана  жалғанады,  талғанып  жалғанған 
мұндай  жұрнақтардың  өнімі  онша  болмайты-
нын  да  аңғарту  керек.  Мысалы:  ойпат,  озат, 
тарамыс,  тұрмыс,  жент;  болашақ,  келешек; 
сұрамсақ,  келімсек;  көрермен,  берермен;  көзіл-
дірік, табалдырық, сағалдырық т. б. 
Бұл мысалдардың құрамындағы: -пат, -ат, -
мыс, -нт, -ашақ, -ешек, -мсақ, -мсек, -мен, -іл-
дірік, -ылдырық  деген  жұрнақтар  бірер  немесе 
үш-төрт сөзге ғана жалғануда, демек бұлардың 
жаңа сөздер жасауда өнімі аз екендігі айтылады.  
Туынды сөзді жасайтын жұрнақтардың да өз 
ішінде  омоним,  синоним  болып  жұмсалатынын 
нақты  мысалдар  арқылы  өзара  салыстырылу 
амал-тәсілдерімен  түсіндіріледі.  Айталық:  -ма, 
-ме, -ба, -бе, -па, -пе деген жұрнақтардың өнім-
ді тобына жатумен қатар, алуан түрлі мағыналы 
сөздер жасайды: демек, бұл аффикс жалғыз бір 
ғана  сөз  табына  жатпайды,  тұлғалас  жағынан 
әрі  зат  есім,  әрі  сын  есім,  әрі  етістіктерге 
ортақтасып  келеді. Мысалы, Ұлы бастама, бұл 
– көрме, қазба байлық, сүзбе сүттен жасалады. 
Шаппа  –  кішкентай  шот,  кеспе  –  көже  деген 
сөйлемдердегі  бастама,  көрме,  қазба,  сүзбе, 
шаппа, кеспе дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, 
-пе  жұрнақтары  қимыл  ұғымды  сөздерден  зат 
есім  жасап  тұр.  Бояма  мата,  қынама  бел, 
сырма  камзол  дегендердегі  бояма,  қынама, 
сырма  сөздеріндегі  -ма, -ме  жұрнағы  қимыл 
ұғымды  сөздерді  сындық  ұғымды  жаңа  мағы-
наға  айналдырып  тұр.  Сол  сияқты  қолыңды 
суға  малма;  орынсыз  көп  сөйлеме;  кітапты  
 
сызба;  сөз  тізбе,  өтірік  айтпа,  сабаққа 
кешікпе  деген  сөйлемдердегі  малма,  сөйлеме, 
сызба, тізбе, айтпа, кешікпе, дегендердегі -ма, 
-ме, -ба, -бе, -па, -пе  жұрнақтары  болымды 
етістіктерден  бо-лымсыз  мағыналы  етістіктер 
жасалып 
тұрғаны 
баспалдақты 
жүйемен 
оқытылады.  Бұл  келті-рілген  мысалдардан  бір 
тұлғалы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы үш 
түрлі  мағынада  жұмса-луда,  мұндай  жұрнақты 
омонимді  аффикстер  деп  атауға  болатынынан 
мәлімет беріледі. 
Енді  бір  жұрнақтардың  тұлғалары  басқа-
басқа болып, жаңадан жасаған сөздерінің мағы-
налары  бір-біріне  жақын,  мағыналас  болып 
отырады,  Мысалы,  егіс,  егін,  жұмысшы,  қыз-
меткер, жұмыскер, қызметші, басшы, басқар; 
сұрақ, сұрау, қыстақ, қыстау деген сөздердегі -
іс, -ін, -шы, -кер, -қар, -қ, -у  жұрнақтарының 
тұлғалары  басқа-басқа  болғанымен,  жасаған 
жаңа сөздері өзара мағыналас, синонимдік сөз-
дер болып тұр, бұл сияқты жұрнақтардың сино-
нимдес  аффикстер  деп  танылатыны  айтылуы 
қажет. 
Жұрнақ  арқылы  жасалған  туынды  сөздерді 
меңгерткен  жерде  жұрнақтардың  өз  ішінде  әр 
сөз табына тән болып жіктелетіні, бір сөз табы-
нан  екінші  бір  сөз  табы  жасала  берілетіні  де 
айтылып,  шылау,  одағай  сөздерінен  басқа  сөз 
таптарының арнаулы жұрнақтары болатыны ес-
кертілуі қажет. 
Жұрнақтар  арқылы  жасалған  қосымшалы 
сөздер қазақ лексика құрамы мен қорын байы-
татын  және  дамытатын  өнімді  тәсіл  болып  та-
былады. Жұрнақтар туынды сөздерден де жаңа 
сөздер  жасай  беретінін  де  нақты  мысалдардың 
құрамы  мен  мағыналарын  талдау  процесінде 
аңғартылады. Мысалы, жауапкершілік, оқыту-
шы  деген  сөздердің  қандай  туынды  сөздер 
екендігін  былайша  саралауға  болады.  Жауап-
кершілік дегенде екі жаңа сөз жасалып тұр. Ал 
оқытушы  сөзінің  түбірі – оқы,  одан  оқыт, 
оқыту, оқытушы деген үш жаңа сөз жасалған. 
Қазақ тіліндегі сөздердің осылайша жұрнақтар-
дың  үстемелеп  жалғануынан  көптеген  жаңа 
сөздер  жасалатынын  айтудан  ана  тіліміздің 
жалғамалы  тілдер  тобына  жататыны  аңғарты-
лады. 
* * * 
В  этой  статье  были  рассмотрены  методы  и  приемы 
обучения словообразованию  казахского языка. 
* * * 
The methods and technigues of teaching word-formation 
of kazakh language were touched upon. 
 
 
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 2(136). 2012 
Б. Қасым, Г. Б. Нүптекеева

118 
 
 
 
ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. № 2(136). 2012

жүктеу/скачать 3,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: