Казахский язы к

Ецбек  жолын  устаздыктан  бастаган  К-Сэтбаев  урпак  тэрбиес
1
, 
мектеп  ici,  жогары 
6LniKTi 
мамандар  даярлау  мэселелершен  де  кол 
узбей етп.
Эб1кей Сэтбаев 
(1881-1939)
Эбжей Сэтбаев  белгш педагог -  агартушы, 
кернекп 
кайраткер. 
Ол  каз
1
рп  Павлодар  облысы  Баянауыл  ауданьшда туган.  1905  жылы 
Омбы  каласындагы  мугал
1
мдер  семинариясын  6iripin,  Баянауылдагы 
орыс  -   казак  мектебш  де  мугашм  болады.  Паалодардагы  2-кластык 
орыс-казак училищеанде сабак 6epin, осы училищеде 6 жыл директор 
болган, 
кешннен 
Семей 
каласындагы 
обпыстык 
Земство 
баскармасыныц  оку  бшймш,  мандаты  губерниялык  оку 
бел1М1ндеп 
казак  мектептер1  бел^мш  баскарып,  dpi  осы  каладагы  мупиймдер 
семинариясында  сабак  беред1.  Семейде  тувдыш  ашылган  Казак 
педагогикалык  техникумнын  директоры,  1928-1931  жылдары  Омбы 
каласындагы  рабфактын 
MyraniMi 
,  одан  кейш  каз!рп  Б1шкек 
каласындагы  (Кыргызстан)  педагогикалык  институтта  окытушы 
болды.
Э. 
Сэтбаев  жаца  курыла  бастаган  казак  мектебшщ  оку-тэрбие 
жумыстарын 6ip жуй ere Tycipyre бар бш м, тэжфибесж сарка жумсап,
оз  енбектер1нде  мугал
1
м  ецбепнщ  мэш,  окушыларды  ецбекке  баулу 
сиякты мэселелер кетередг
XX  гасырдыц  демократтык  багыттагы  ккзак  зиялыларыныц 
беделд1 екЬп Эбжей Сэтбаев стали ндж режимнщ курбаны болды.
Ka3ip  туган  елкеа  Павлодар  жервде  С.Торайгыров  атындагы 
Павлодар  мемлекетпк  университетшщ  «Таглым»  кешеншде  эйгш 
жерлеам13,  педагог  -   агартушы  Эбшей  Сэтбаевка  ескертк1ш 
койылган.
(«Казактын тэл
1
мд
1
к об -  niidp аитологиясынаи»)
Павлодар  каласындагы  Облыстык  онер  жэне  эдебнет 
муражайына  Букар жырау 
eciMi 
берЁлген.
Букар жырау Калкаманулы 
(1668-1781)
Букар  жырау  -   XVIII  гасырдагы  казак  эдебиетшж  белгш 
еюлдершщ 6ipi.
Онын экес!  -  Калкаман  батыр.  Жырау  Баянауылда туып,  Далба 
тауында  дуние  салгаи.  Букар-  XY1II  гасырдыц  екшпп  жартысында 
хандык  курган  Абылайдыц  тустасы,  Абылайдан  жасы  улкен.  Букар 
халкыныц,  елшщ  тагдырына  терен  де  ойлы  квз  ж1берген,  парасатты 
ой туй ген. Ол улы Абылайдыц акыл -  кенесойа , акылгой  поэзиянын
227

ipi  eKuii.  XYIII  гасырдыц 6i3re  белгш  акындардын  iuiitme  элеуметпк 
мэселелерд1 кебшесе басымырак жыр еткен акын -  Букар.
Онын  «Аскар  таудын  елгеш»,  «Ей,  Абылай..»,  «Кэршк», 
«Bipinini  тшек  тшешз»  т.б.  елендершщ  6api  6i3re  ауызша  жеткен. 
Букар сездерш  тек кана жыршылар емес, бук1п хапык акыл,  накыл сез 
рет1нде  тутынган.  Букар  поэзиясы  -   афористж  поэзия.  Жырау 
толгаулары ел арасына кен тараган, макал -  мэтел болып кеткен.
Павлодар  каласындагы  Облыстык  ел кета ну  муражайына 
Г.Н.Потанин 
eciMi 
бершген.
Григорий Николаевич Потанин 
(1835-1925)
Г.Н.  Потанин  -   кернеюп  географ,  этнограф,  когам  кайраткер!  — 
Павлодар облысы Пресновка станицасында туган.
1841-1852  жылдары  Омбыдагы  Кадет  корпусында  окыган. 
Осында  окып  журш  ,  улы  галым,  агартушы  Шокан  Уэлихановпен 
кездескен.
1859  жыы  Петербург  университетшщ  жаратылыстану  — 
математикалык факультетше тускен.
1861  жылы  студенттер  KOTeplniciHe  каты сканы  ушш  Петербург 
турмесше жабылган, университетен шыгарылган.
1862  жылы  Томск  каласына  кайткан.  Саяси  кезкарастары  ушш 
б1рнеше  жыл  айдауда  болган.  Соцгы 
eM ipi 
Орыс  Географиялык 
когамымен тыгыз байланысты болган.
Орталык  Азия  регионын  комплекса  зерттеу  максатымен  осы 
елкеге  б1рнеше ipi гылыми экспедиция жасаган.
Галымныц  мурасын  география,  этнография,  турю  тыдес 
халыктарынын  фольклоры  жешнде  кептеген  гылыми  ецбектер 
курайды.
(«Казактыц таимдж ой -  niidp антологнясынан»)
Павлодар  каласындагы  Орталык  мешптердщ  6ipi  -  
Мэшьур Жусш Кепеев атында.
Мэшьур Ж уст Кепеев 
(1858-1931)
Мэшьур  Жусш  Кепеев  —эйг1л! 
акын,  жазушы,  философ, 
кернект! эдебиет зерттеупиа - Баянауыл ещр1нде дуниеге к ел ген.
Жас  кез
1
нде  ауыл  молдасынан  хат  таниды,1870  жылдары 
Хамеретдин  хаз1ретпц медресесвде,  кейшнен  Букар дани  жогары 
оку 
орнында окиды.
228

Жастайынан  ауыз  эдебиеп  нускаларымен  танысып,  халыктыц 
жыр 
I  
дастандарын  жаттап,  зерделейдкБ1раз  уакыт  мугал
1
мд
1
к 
кызметпен айнапысады.
«Дала  уэлаяты»  газетше  узбей  хат-хабар,  макала  жариялап, 
халык арасында «Мэшьур» деген атка не болады.
1887-1890  жылдары  Орталык  елдерш  аралап,  Сам аркан, 
Ташкент,  Бухар  калаларында  болып,  араб,  парсы  тглдерш  уйренш, 
Шыгыстын класснкалык эдебиетзмен жете танысады.
Сол  жылдары  бёлгш 
Шыгыс  зерттеуина  В.В.Радловпен 
жуздесу1  акыннын  халыктык  ауыз  эдебнет  улплерш  бастыру  йймен 
кызу айналысуына себеп болады.
1917  жылдары  Казан  каласындагы  агайынды  Хусаиновтар 
баспасында  «Хал  ахуал»,  «Сарыарка  юмдйа?»,  «Tipniicre  кеп 
жасагандыктан  керген  6ip  тамашамыз»  атты  .жинактарын  бастырып 
шыгарады.  Шыгармаларында  ол  мектеп-медресе  ашу,  жер  жэне 
отырыкшылык,  сез  бостандыгы,  эйел  журтын  окыту  т.б.  езекп 
мэселелерд1 кетередк
Ол  ауыз  эдебиетшщ  «Керуглы»,  «Ер  Кекше»,  «Сайын  батыр» 
снякты  озык  улгшерга  жинап,  Букар  жырау,  Шортанбай,  Шеже  т.б. 
акын-жыраулардын  эдеби  мурасын  кагаз га  туаред»,  «Гибратнама», 
«Баяннама», т.б. кисса-дастандар жазады.
Булардын 
Keraulniri 
Республика 
Гылым 
академиясынын 
колжазбалар корында сактаулы тур.
Акыннын  педагогика,  психология,  этика гылымдары  саласында 
ж азан енбектер1  де баршылык.  Б1рак осы  гылыми енбектер осы  кезге 
дешн  жарык кермегещцктен  , кепшшк окырмаи  кауымга онша мэл
1
м 
емес.  Буларды  зерттеп,  халык  ипл1пнё  айналдыру  -   кезек 
кутпрмейтш ic.
(«Казактын тэл1мд1к ой -  niicip антологиясынан»)
Павлодар  каласындагы  Казак  драма  театрына  Жусшбек 
Аймауытов 
eciMi 
бер1лген.
Жусшбек Аймауытов 
(1889-1931)
Жазушы,  драматург,  сыншы,  публицист,  галым  Жусшбек 
Аймауытов  1889  жылы  Семей  губерниясынын  Павлодар  Уез1ндеп 
Кызылту болысыньщ 6
ipiHuii 
ауылында туган.
Жусшбек  15  жасына дейш ауыл  молдасынан окып,  хат таныды. 
Кешн  ез!  бала  окытгы.  «Карткожа»  романында  суреттелген  бала 
молда ез1 екеи!Н жазушы мойындап жазган.  1
229

1911-1914  жыддары  Керекудеп  оры-казак  мектебш  6hripin, 
1914-1917  жылдары  Семейдеп  мугал1мдер  семинариясын  да  окыды.
1919  жылы  Алашорда  партиясына  Kipin,  «Абай»  журналын  шыгаруга 
улесш  косты.  1919-1920  жылдары  Павлодар,  Семей  капаларында 
партия,  кенес  кызметш  аткарды.  1921  жылы  Семейдеп  губерниялык 
оку  бел!мшщ  мецгеруийа,  кейш  «Казак  т ш »   газетшщ  редакторы 
болып  !стейд|.  1924-1925  жылдары  Каркаралыда  мугашм,  1926  жылы 
Ташкентте  шыгатын  «Ак  жол»  газетшде  эдеби  кызметкер.  1926-1929 
жылдары  Шымкент  педтекникумынын  директоры  болды. 
1929 
Кдзакстандагы  ултшылдык уйыммен  байланысы  бар деген  Жусшбек 
Аймауытов  туткынга  алынып,  азу  жазасына  кесиш.  1931  жылы  42 
жасында 
, 
нагыз 
шыгармашылыгынын 
толыскан 
шаланда 
кыршынынан  киылды.
Жусшбек  13-14 жасынан кисса, дастан жаттап, ойын-тойда 6ipep 
ауыз елен шыгарып акындык енерге кадам басады.
Жан-жакты  талант ueci  Жусшбек  казак эдебиетшщ бастауында 
турып,  замандастары  Сэкен,  Бешмбет,  1лияс,  Магжан,  Сэбиттермен 
6ipre коптеген жаца жанрлардыц непзш калады.
Жусшбектщ  эдеби  мурасы  ете  бай.  «Карткожа»,  «Акбшек» 
романдары,  «Кунжейдщ  жазыгы»  повесi  мен  коптеген  эцпмелер1, 
«Рабига»,  «Мансапкорлар»,  «Калия  мен  Шэрбану»,  «Шернияз»  атты 
пьесалары,  олецдер  мен  «Нур  куш»  поэмасы  ,  балаларга  арналган 
ертеп  ютапшалар,  сын  макалалары  мен  коптеген  аударма  ецбектер!, 
окулыктары  бар.  Шыгармаларыныц  такырыбы:  бас  бостандыгы,  эйел 
T e a a iri, 
ел  корганы  болган  ерлердо  дэрштеу.  Ол  халыкты  оку,  б ш м , 
онер 
жолына 
упттедк 
Ол 
халык 
агарту 
комиссариатында, 
педагогикалык  оку  орындарында  кызмет  icrefi  журш,  жас  урпакты 
тэрбиелеуге  багытталган  гылымныц  эр  саласында  жан-жакты  бш м  
алуын коздеген ецбектер мен оку куралдарын жазды.
Оныц 
11
шнде  «Тэрбиеге  жетеюш»,  «Психология»,  «Комплекса 
окыту  жолдары»  т.б.  ецбектер
1
  бар.  Булар  педагогика,  психология 
гылымдарынын  ipreracbiH  калауга  улес  коскан,  жастарга  осы 
гылымдар негтзшен мэЛ1мет беретш ецбектер екеш даусыз.
(«Казактын тэл
1
мд!к он -  niidp антологнясынан)
Ермукан Бекмаханов 
(1915-1966)
Павлодар  облысыныц  Баянауыл  ауданында  туган. 
Ауылдык 
мектептт  бтргенн ен  кешн  Семейдеп  жогары  оку  орындарына 
даярлайтын  Курска  тусш,  оны  аяктаган  соц  1937  жылы  Воронеж 
пединститутыныц  тар их  факультетш  бтреда  де,  арнайы  жолдамамен
230

Казакстанга  хызметке  ж1бер1ледг  Алгашкы  кызметш  Казак  КСР  Оку 
MHHXCTpjiiri 
жанындагы  Педагоги кал ык  гылымдар  Гылыми  -  зерттеу 
институтында  бастап,  кеп  узамай  ол  осы  институпын  (1937  -1939) 
директорры кызмепн аткарады.
Е.  Бекмаханов  1941  -   1946  жылдары  Казахстан  Компартиясы 
Орталык  комитеттшц  лекторы,  одан  кешн  Казак  КСР  Гылым 
академиясынын  Ш.Узлиханов  атындагы  Тарих,  археология  жэне 
этнофафия  институты  директорыныц  орынбасары,  ал  1947  жылдан 
кайтыс  болган га  дёщи  (1966  жылгы  мамырдын  6-сы)  Казак 
мемлекетпк  университет!нде  Казак  КСР  тарихы  кафедрасынын 
менгеруийа болып 
1
стед
1
.  Ол жузден астам гылыми ецбехтщ авторы. 
1963 жылы Казак КСР Г ылым академиясынын муше -  корреспондент! 
болып  сайланды.  Ол  Казак  КСР  тарихы  мектепте  алгаш  окы тыла 
басталганнан -  ах (1958 -   1959 оку жылында) оныц багдарламаларын 
курастыруга,  окулыктарын  жазуга  бел сене  катысты.  1958  -1959  оку 
жылынан бастап, я гни Казахстан тарихы  матер иалдары мектептщ оку 
жоспарына  ещцршп,  олар  КСРО  тарихы  курамында  окытыла 
басталганнан-ак,  Е.Бекмаханов  осы  курстыц  окулыктарын  жазумен 
гана  шектелмей,  оны  охытудыц  гылыми  -  эдостемелж  жолдарын 
баяндайтын да махалалар жазган.
(«Казактыц тэл1мд|к ой-niidp аитологиясынан»)
Шапык Шекии
Шекин  Шапык  Шекинулы  1912  жылы  Павлодар  облысы 
Баянауыл ауданыныц №2 ауылында тугаи.
1937 
жылы 
Омбы 
каласындагы 
ауылшаруашылык 
институты нын гидротехникалык факультетш бтрген.
1937-1943 жылдары -  энергетика сапасында инженер,  1943-1944 
жылдары  -   КСРО  ГА-нын  Кдзакстандагы  филиалынын  энергетика 
секторы мецгерупйа,  1944 жылдан бастап осы филиалдыц директоры, 
1955-1962  жылдары  -   КазКСР  ГА  академип,  1964-1967  жылдары  -  
КазКСР  ГА президента.
Ш.Шекин • КазКСР гылымына ецбеп 
c in ip re H  
кайраткер (1961), 
КазКСР  Мемлекетпк  сыйлыгыныц  лауреаты  (1972).  Ш.Шекин 
Казахстан  энергетикасынын  гылыми-техникалык дамуыныц  кешенд! 
жуйес1н  жасаган,  отын-энергетикалык  кешендер
1
н
1
н  калыптасу 
жолдарын  керсеткен,  халык  шаруашылыгы  салаларын  электр 
энергетикасымен  камтамасыз  етуге  байланысты  кажетп  усыныстар 
мен шаралар енпзген.
231

Халык 
шаруашылыгы, 
жалпы 
энергетиканьщ 
езегл 
мэселелерше  байланысты  жазылган  кептеген  гылыми  енбектердш 
авторы. Галым 20 доктор мен 200 -  ден астам гылым кандидаттарын 
дайындаган.  Октябрь  Революциясы,  Енбек  Кызыл  Ту  ордендер!мен, 
кептеген  медальдармен  марапатталган. 
1996  жылы  Казакстан 
Республикасынын «Халык ка карманы» атагына ие болган.
Шапык  Шекин  -   техникалык  гылымдарынын  докторы, 
профессор, КазКСР ГА академии.
(«Павлодар 
облысыныц 
галымдары»)
232

Мазмуяы
Введение........................................................................................ ..3
1 Фонетика..................................................................................... ...7
Занятие  1 ........................................................................................ ..7
Занятие 2 ..........................................................................................11
Занятие 3 ..........................................................................................14
Занятие 4 ..........................................................................................17
Занятие 5 ..........................................................................................19
Занятие 6 ..........................................................................................22
Занятие 7 ..........................................~..............................................24
Занятие 8 ..........................................................................................26
Занятие 9 ............................................... i.........................................29
2 Жалпы такырылтар................................................................... ...31
1 -  сабак...........................................................................................31
2
-саб а  к  
..35
3 - саба  к  
..41
4 -  сабак............. ........................................................................... ..45
5 -  сабак.............................................................. - ..........................54
6
 -  сабак........................................................................................ ..63
7 -  сабак........................................................................................ ..67
8
 -  сабак........................................................................................ ..75
9 -  сабак........ ...... ...........................................................................80
10
-с а б а к ........................................... ............................................87
3 Арнайы мэт!ндермен жумыс...................................................... 94
1
-  сабак...... ....................................................................................94
2
 -  сабак........................................................................................ ..98
3 - саба  к  
..ЮЗ
4 -саб а  к  
5 -саб а  к  
........................................................................ ..4 2
6 
-  сабак........................................................................................ ..4 5
7 -с а б а к ........................................................................................ ..4 9
8 
-  сабак.... ............................. ............ ......................................... ..* 24
9 -саб а  к  
..*28
10
-саб а  к  
..^ 2
11 
-  сабак...................................................................................... ..137
12
-с аб а  к  
..140
13-саб а  к  
..................................................... ..1^4
14 —сабак...................................................................................... ..147
15 -  сабак...................................................................................... ..1 ^ 1
16 —сабак;.................................... ....................................................................
17-с а б а к ........................................................................................1^0

18 -  сабак...... .......... ....... ......... .................................... ............... .
1
65
19 -  сабак.......... ............................................ ........................ ........  169
20
 -  сабак........ ........................... ............. ........... ....................... .. 
174
21  -  сабак............................... ..................... ................... ................ 179
22 -  сабак..... ............ ..................................... ..... ....... ................. 183
23 -  сабак.......... ............. ............................................... ...... ........ ..J 
88
24 -  сабак............... I..*............. .'............. .........................................] 92
25 -  сабак..... ............ ............................................................... .......197
26 -  сабак.... ..............................
.
.....................................................
202
27 -  сабак....... .......... _________________ ________________ _206
28 -  сабак .....
1
.'.'.'...^..'..”.Т......... ..Г.‘:‘.Г.Т............. ................ ....................
210
29 -  сабак.... ............. ........... ............... ...................... . .  ..... .........215
30 -  сабак___
_
_______ ______ ______ ___ ___ ___ _______ _____ 218
Эдебиеттер (Литература)....... ______ .......... .................. ............. 222
А косымшасы (аныктамалык)..................................................... ...223

К.Х. Рахимжанов, М.К. Акошева
КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК 
Учебник

жүктеу/скачать 5,78 Mb.