Казахский язык и л и т е р а т у р а в русской школе

“ Егеулі  н ай за  қолға  алы п,  еңку-еңку  ж ер  шальтп” ,  ел 
қ орғаған   баты р  бабалары м ы з  бен  аналары м ы зды ң   бізге 
калды рган  ам анаты ндай  туған  елімізді  корғау,  ныгайту  - 
әрбірімізге парыз.
“Елің үш ін отка түс  -  күй м ей сің ” дегендей, туган елінің 
бостандығы ,  ж срінің азаттығы үш ін күрескен  әр замандағы 
ардакты ерлерін туған елі ешқашан үмытқан да емес, үмытпақ 
та емес.
“Өзі слі өз ерлсрін есксрмссс,
Ел тегі алсы н қай д ан  кемеңгерді?!” ,  - дем екш і,  туған елі 
барда  ерж үрек  үлдары  м ен  қы здары   халы к ж аны іщ а  моцгі 
сақтала бермск.
Доңгеленген дүние, сен бір ғажап әлем екенсің! Сені коркем 
тілмен сурепеу үшін адамның жан дүниесі де езіндей көркем, 
кең,  ы ры с-берекеге  толы  болуы  керек  екен-ау!  М ен  соны 
үқты м ,  туган  жерім!  С ен   м ен ің   ки ял-гаж айы п   ертегімсін, 
туған жерім  -  Қазалым!
О сы нау баты стан ш ы ғы сқа қ арай  созы лы п ж атқан  кең- 
байтақ  Қ азакстан  жерііще дүниеге келген менде арман ж оқ 
шығар, сірә?!
О, 
туған жер!  С енің  қадіріңді  кім  білген?  Аз  ғана  уақы т 
сенен алш ақ кетсем, бір нирсемді жогалтып алгандай сезінемін. 
К о ң ілім   к ү л а зы п   сал а  берсді.  С о н ш а л ы қ   адам  ж аны н 
тебірентер қандай қүдіретің бар? Ақырында, сенен күтіг алып, 
канаггаиаты ны м ды  түсііщім. Л кы н  Ф ариза апамыздыц:
-  О, тутан жер,  қасиетті топы рагы ң,
С ендік махаббатымның оты жадын.
Сені  ка.чай  сүю дің керектігін
М ен еш қандай кітаптан оқымадым.
129

С енде тас  га қастерлі, асішн да алау,
Сеңде ж анды тербетер дастан бар-ау!
М ына мснін омірге қүш тарлығым
С еііі ж ақсы   коруден  басталган-ау!  - деп  жырлауы  бекер 
емесекен.  Мен соны жаныммен сезіндім.  Осыншама қуаныін, 
керемсттсй бақытты  шак. сы йлайты н туган ж срді козім іздің 
караш ы гы цдай коргап, сактауымыз керек.
Жазьт  - жайлау,  кы сы   -  жылы. күзі - алуан түрлі  жемісті, 
көктем і  -  көркем   Қ азалы ны  еш  ж ермен тең көрмедім.
Қ аланы н қ а қ  ортасында  - қаздай тізілген жасыл желеюгер! 
Ж астарға жол  сілтеп түрған жерлесіміз.  “ Ш ы ғы с ж үлды зы ” 
атанган Ғапи агамыздын ескерткіші де аты стап ко з тартады. 
Ш ет  ж ақтан   туган  жерінді  сағьш ы п  келгенде,  бейне  бір 
ертегілср  еліне  еніп  кетксндей  күй  кеш есің! 
Ө м іріңнің 
осындай өсем со п ер ін , тасқа жазылған “сы надай”  м ә ш і есте 
сақтайсың.
"Туган  ж ердің  күні  дс  -  ы сты қ,  түні  де  -  ы с т ы қ ”  деп 
халы к  бекерге  айтпаса  керек.  Туған  ж ерін  ш ы н  ж үрегім ен 
сүйетін  адамта  о н ы ң   түні  де  ж ап -ж ары қ,  қы сы   да  ж ы п- 
жьыы  көрінсді.  Бехіңнен самал жел ж елпіп өткенде, осы нау 
к ец  дүниеге сы йм ай,  еркінси жонелесің. Туган ж ердің орбір 
кок шобі,  әрбір гүлі санаңда әдемі көрініс қалдырады. Тіпті, 
орбір тасы на дейін  ы сгы қ, қымбат!
Қ азал ы н ы ң   адам дары н  айтсаңшы!  Ж ан ы   -  ж ай саң ,  кең 
пейіл, дархан көңілінс қайран каламын!  Бсттсрін әжім басқан 
асыл әжелер мен ақы лгой аталарды коргеіще, коне гасырдын 
шежіресін білгендеймін. Осіресе, әсерін жасыра алмай, ешкімш 
де, сш нәрссні дс слемсй ойындағысын ақтары п с алатын қала 
түргы ндары ны ң періштедей п ек  кеңиііне еріксіз ерисін.
Қ алай  ай тсак  та,  туған  жердің  күдіреттілігін  ауызбен 
айтып,  қалам м ен жазып, тауыса алмаспыз, сірә?!
130

Т ам ы р ы   те р е ң ,  тар и хы   к е н е н ,  Қ азал ы !  М ен   с е н ің  
үрпағы ңмы н!  Ен  алғаш   кіндік  қ ан ы м   тамған  ж ер,  қайда 
жүрсем де,  сен ің  туыңды биік үстауға ты ры самы н.  О сы нау 
дүниеден саған  ген кслср бір дс бір қала таба алмадым.  Таба 
алмайты н да ш ыгармын.  Сендей киелі жерде дүниеге келген 
мен, орине, бақытгымын!
М ен ің   туган  жер  жайлы  толғанысымды  П резидентім із 
Нурсултан Әбішүлы  Назарбасіітың мьгнау ойларымсн сабақтай 
кетсем архық болмас деймін:  “Тәуелсіздіктін қайта оралғаны
-  біздің ата-бабаларымыздын сан ғасырлық азаттық күресінің 
занды отеуі.  Ж араткан  И ен ің ж асаған  әділдігі.
Ата-бабаларымыздың осыншама байтақ жерді ақ  найзаның 
үш ы м ен,  а қ  білектің күш ім сн қоргап  қ ал ган ы н ы н  арқасы . 
М үндай жер болмаса,  мүндай ел де болмас еді” .
И о,  м үндай  ж ер  болм аса.м үпдай  ел  де  ж оқ.  М ен  үш ін 
елім нің қ ай  қи ы ры  болсын  - ы сты қ та қим ас мекен!
Тәуелсіздікке  қол  жеткізгсн  осы нау  ж арқы н   күндсрдс 
менің туған олкемде,  байтақ Қ азақстанда,  бүкіл  өлемде тек 
бейбітшілік болса екен деймін.
Т>тан жерді біздер, жас  ү р п ақ  сүйм есек,  оньтң ертеңі  не 
болмак?
Туган  ж ер  туралы  толганы сы м ды   “өлсңі  ортке  тиген 
дауылдай”  Қ асы м  ақы н н ы ң  жырымен аяқтам ақпы н:
М ен де өзіңдей байтақ едім,  кең едім,
К,ызығынды көріп еркін келемін.
Сен де аямай бердің маган барынды,
М ен де аямай барым саган беремін!
Доңгеленген әлемнің бір бүрышында ғана орналасқан туган 
жерім - Қазалым! Сен әрқашан менін жүдырықтай ж \регімнің 
төріадесің!
131

Қ азақ  т ілі  орыс  аудиториясында
Ақбота  МЫРЗАХАНОВА, 
А.Иассауи  атындагы 
халықаралык  Қазак-Гүрік 
университетініц 
ізденушісі.
ГАЗЕТ  АРҚЫЛЫ  ОҚЫТУ 
ӘДІСТЕМЕСІ
Егемеңді  сліміздін  бүгінгі  таңдағы   сң  басты   м аксаты   - 
өркениетгі елдер қатарына котерілу бш са, оган жетудіңбірден- 
бір жолы алемдік білім кендстігінен орын алу больш табылады. 
М ү н ы ң   өзі  үдтты к  білім  беру  ж үй есін ің   даму  бағы ттары н 
айқы ндап,  оны ты ң  арнаға, жаңа сапаға жеткізу кажеттілігін 
мііщ еттейді.  С о іш ы қтаи  да білім м азм ү н ы н  байыту,  оқы ту 
үрдісін  жетілдіру,  и н н о вац и ял ы к   технологияларды   өмірге 
окелу,  ж ан -ж ақ ты  дам ы ган,  рухани ж етілген  жас  үрп ақты  
қалы птасты ру — кезек күтгірмейтін мәселе.
Қ азакстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 
2010  ж ы л д ар ға  а р н а л га н   м ем л екеттік  б агд ар л ам асы н д а 
“оқытуды үйымдастыру қагидаларын жөне оқуш ы ны ң білім- 
білікті,  дағды ны   “снж ар  алуш ы ны ”  тан ы м д ы к  п роц естің  
белсенді субъектісіне өзгертуді тілді үйрет>гдің басты қазы ғы  
ретінде  үстану  белгіленген.  Бағдарламада  соны м ен   бірге 
гылыми - одісте мелік, материалдық-техникалық жоне кадрлық 
ресурстармен қамтамасыз ету, тілдің қоғамдық өмірдегі қызмет 
аясы н   кеңейту ш аралары м ен  қатар  оқу  оры ндары нда тілді 
оқы ту мен үйрету одістемелерінің саласын жақсарту', гілдерді 
окытудьщ төлтума багдарламалары мен жаца технологияларьш 
әзірлеу мәселелеріие айры кш а пазар аударылган.  Едбасы Н. 
Н азарбаевты ң: 
Бізге  б ү р ы н ш   қ ай   кездегіден  де  білім 
мен  гы л ы м н ы ң   бага  жеткізгісіз  к о р ы н   бары н ш а  арттыру, 
132

оны   қазіргі  зам анға сай  сту  қаж ет”  [1]  дсген  сөзі  егеменді 
елімізде  оілім,  ғы лы м  м әселесіне  м ем лекет  тар ап ы н ан  
канш алы қты   коңіл болініп отырғанын долелдеп корсетеді.
Ғы лы м   адам  баласы  ой -сан асы н ы ц ,  дұи и е  тан ы м ы н ы ң  
о су ін е  б а й л а н ы с т ы   б ір те -б ір те   д а м ы п ,  қ а л ы п т а с а д ы . 
Ғ ы лы м н ы ң  алуан  түрі  бар.  С оны ң бірі  — қ а з а қ  тілін  оқы ту 
әдістемесі.  Әдістеменің зерттейтін объектісі, мақсаты, зерттеу 
одістері калы птасқап жүйесі бар.
Қ а з а к   тіл ін   о к ы ту   әд істем есі  л и н г в и с т и к а ,  л о ги к а , 
п е д а г о г и к а   ж э н е   п с и х о л о г и я   г ы л ы м д а р ы  м ен  т ы г ы з 
байланысты.
Әдістеменің лингвистикаға байланыстылыгы, біріншіден. 
ол окы латы н поіш ен жеке дара каралмайды. Атап айткаіш а, 
t u
  білімі  ж өніндсгі  матсриалды ң  м азм үны на  орай  әдіс- 
тәсілдерді  тандау,  колдану,  оларды ң  ж олдары н  көрсету, 
жаггығу мен дидактикалық материалдарды таңдап, ірікгеумен 
тік ел ей   б ай л ан ы сты .  М ы салы :  ф о н е т и к а н ы   о к ы т у м е н  
байланы сты   түрлі  ф о н ети кал ы қ  талдау  жасау,  әріптерді, 
д ы бы старды   лүрьтс  айта  білу,  ал  сөз  та п та р ы н   о қ ы ту  
бары сы нда  м орф о л о ги ял ы қ  талдау,  түрлі  салыстырулар, 
жалғау мен жүрнақтын ара жігін ажырату сияқты әдіс-тәсіддер 
қолдапылады.  [2]
Әдіс -  (ф с к  тілінсн аударғанда “белгілі бір нәрсеге ж ол ”) 
м ақсатқа жету тэсілі деген мағынаны береді.  О қы ту әдістері
— оқьггу үдерісінде қабылдаулар мен жеткізіп түсіңдіре білудің 
бірігуінен  көрінетін  окы туш ы  м ен  о қ уш ы н ы ң   арасындагы 
қары м -каты н ас.  Бүгінгі  тандағы  окы туда  оқы ту  үдерісі  - 
оқытупіьт  мсн  оқуш ы ларды ң  белгілі  бір  білімді,  дағдыны, 
қабілетті игеруге деген м ақсаты нан қүры лган арақаты насы . 
О қыту өдістерін зертгеуишіерде кездесетін проблеманьщ  кобі
-  “одіс” түсінігі көп қы рлы  болғандықтан, оқы ту әдісі әрбір 
жагдайда  оқы туш ы   арқы лы   куры лы п  отыруы  керек.  Кез 
келген о кьп у  кызметі актісінде  үнемі бірнеше өдістер үйлесіп
133

отырады. Әдістер үнемі педагоггар  мен окуш ы ларды ң өзара 
орекеттерін  ж ан -ж ақты   корсете  оты ры п,  бір-біріне  озара 
кірігіп  кегеді.
Д и д ак ти к ад а  о қ ы ту ш ы н ы ң   таң д аған   о қ ы ту   әд істер і 
қ аи ш ал ы к ты   коп  аспектідеи  қүры лгап  болса,  о қ у   үдерісі 
бары сы нда  сонш алы қты   жогары  ж эне  сапалы   оқу -тәрб и е 
иотиж елері  аз  уақы т  іш ін д е-ақ  корініс  таба  алады  деген 
занды лы қ бар.
О кы ту  әдістерін  үйлестіру,  тандау  б ар ы сы н д а  келесі 
критермйлерді басш ьш ы ққа алу керек:
1.  Одістердің оқу принідаптеріне сәйкестігі;
2.  О қу максаттары меп тапсырмалар сэйкестігі;
3.  Б ерілгсн тақы ры іггы ң  мазм үны на сәйкестігі;
4.  О қу   м үм кіндігініц  окуш ы ларды ң:  ж ас  ерекш елігі, 
п с и х о л о г и я л ы қ ,  д а й ы н д ы қ   д е ң г е й ін е   (б іл ім д іл іг ін е , 
торбиелілігіне ж әне дамуына) сәйкестігі;
5.  О қуға  кеткен   уақы т  пен  колдағы   бар  ш арттарды ң 
сәйкестігі;
6.  О қу ком екш і күралдары ны ң мүмкіндігіне  сойкестігі;
7.  О қы туш ы ларды н өздерінің мүмкіндіктерге сөйкестігі. 
Бүл  гіү м к ін д ік тер   одарды ң  тәж іри белері,  талап ш ьш д ы қ 
деңгейі,  б и лік  д о м и н аш ты гы н ы ң   өзгеш е  ерекш еліктері, 
п ед а го ги к ал ы қ   қ аб іл еті,  с о н д а й -а қ   о қ ы ту ш ы н ы ң   ж еке 
касиеттері аркьиіы аныкталды.
О қы ту өдістерін  үш  то п қа  бөлугс  боладьт:
1.  П ассив одістер;
2. Актин едістер;
3.  И нтерактив әдістер.
Бүл әдістердін эр қай сы сы н ы ң  өзіндік ерекш еліктері бар. 
Ә рқайсы сы на жеке тоқталып өтсйік.
Пассив  әдіс.  М үнда  оқы туш ы   негізгі  басқаруш ы   түлға 
болы п саналады , ал оқуіпы оқытуш ыны ньтң айткандарьтна
134

бағы н ы п   к а н а   оты ратьш   енж ар  (пассив)  тьщ дауш ы н ы ң  
ролііще көрінеді.  Пассив сабактарда окытушы мен окуш ы ны ң 
байланы сы   сү р ак   кою ,  жеке  ж әне  бакы лау  ж үм ы стары , 
тестілер си яқты  әдістер  қолданумен  шектеледі.  О қуш ы ны ң 
оқу материалын мсңгеруі мен  бүгінгі танлагы педогогикалық 
технологиялар  тарапынан қарағанда, пассив әдіс ең нөтижесіз 
әдіс деп саналады . дегенм ен,  бүл әдістің тиімді ж ақтары  да 
бар.  Бүл  -  о қы ту ш ы н ы ң   саб ак қ а  жеңіл  дайы ндалуы   м ен 
шектеулі гүрде оқу материалыпан басқа материалды колданбай 
окы ту  м үмкіпдігі.  О сығап  байланы сты  коп  окы туш ы лар 
п асси в  одісті  п ай д алан ад ы .  К ейде  бүл  одіс  тәж іри б елі 
оқы туш ы ларды н қолдануы нда, өсіресе,  егер оқуш ы ларды н 
пәнді  үйренуге  деген накты  мақсаты  болатын болса, тиімді 
болып саналады. Л екция -  пассив сабақтын сңтаралған түрі. 
С аб акты ң  бүл түрі  сабақты  терең меңгеруді  м ақсат түтқан  
ересек жастағылар білім алатын Ж О О -да кең  тараған.
Актив 
әдіс.  М үнда  оқуш ы лар  енж ар  (пасив)  тындауш ы 
ретінде  емес,  с аб ақ қ а  белсенді  (актив)  каты суш ы   ролінде 
көрінеді.  П асси в  сабақта  негізгі  ж ән е  б асқаруш ы   түлға 
орн ы н д а оқы туш ы  болса,  мүнда  оқы туш ы   м ен  о қ уш ы н ы ц  
орны  тең  дөрежеде.  К опш ілік актив эдістер мен интерактив 
өдістердін арасы на тендік белгісін айгады, дегенмен,  оларда 
ай ы р м аш ы лы к  бар.  И нтерактив әдістсрді  актив  әдістсрдің 
заманауи  түрі  (формасы ) дсп қарастыруға болады.
Интерактив әдіс. 
Интерактив (“ Inter”- өзара,  “act” - әрекет, 
қ ар ы м -к аты н ас)  —  өзара  қ ар ы м -қаты н аста  болу,  біреумен 
диалог қүру, сойлесу үстінде болу дегенді бщдіреді. Бір сөзбен 
а й т қ а н д а ,  и н т е р а к т и в   ә д іс т е р д ің   а к т и в   ә д іс т е р д е н  
айы рмапгылығы  —  бүл әдістің тек оқы туш ы  мен о қ у ш ы н ы  
терең   қ ар ы м -қ а т ы н ас қ а   баулу  емес,  оқуш ы ларды ң   өзара 
к ар ы м -к аты н ас  жасауына  м үм кіндік  тудыра  оты ры п,  оқу 
үдерісі барысында олардың белсендідігін арітыру.  Иіггерактші 
сабақтарда оқьпуш ы ны ң орны, бшъіты  — оқуш ы ны н сабақты
135

м ең геру  м а қ с а т ы и а   ж еткізу.  О қы туш ы ,  с о н д а й -а қ ,  о к у  
ж осп ары   б о й ы н ш а  (одегге,  и н теракти в  ж атты ғулар  м ен  
тап сы р м ал ар   а р қ ы л ы )  түгелдетіп  оты рады .  И н те р ак ти в  
саб ақ тар д ы ң   н егізіп   оқуш ы лар  оры н дай ты н   и н теракти в 
жаттығулар мен тапсырмалар қүрайды. И ш еракгив жапыгулар 
м ен тапсы рм аларды ц баскалардап басты айы рм аш ы лы гы  — 
о қ у ш ы л а р   и н те р ак т и в   ж атты гулар  м ен   тап сы р м ал ар д ы  
оры ндай оты ры п, ж аца такы ры пты  үйрене оты ры п.  өтілген 
материалды есте  мы қты  сақтайды.
Ж оғары да аталы п өткен әдістердің бірі -  интерактив одіс 
туралы бүгінгі  таңца тіл үйрету саласында аянбай еңбек етіп 
ж үрген  әд іск ер  
Қ .Қ а д а ш қ ы зы :  “к а з а қ   тілін  өзге  тілді 
д әрісханаларда оқьтту әдістем есінің сап асы н   артгы ру үш ін 
жоғарьт  б елсен ділікті  дам ы ту  (и н тер акти вн ая  м етоди ка) 
әдісгем есін қолдан>та  болады.  Б үл өдістеме  Қ аза қ с та іш ы ц  
білім   беру  ж ү й есін д е  осы  кезге  д ей ін   п ай д алан ы лм аган  
әдістеме.  Бірак кейбір оқьпуш ьш ардын жеке одістемелерінде 
сирек те болса қолданы лы п жүрген рөлдік ойындар, іскерлік 
ойы н дар,  им м итация әдістері,  өрнектеу (м оделирование) — 
осы жоғары белсснділікті д а м ш у  әдістемесінің белгідері бодьш
т а б ь и а д ы ” ,-дсйді.  |3 |
Ә дістср  қ аб ы л д ау   қ а с и е т ін е ,  ж еткізу  н егізін е  қ а р а й  
акпаратты  сөйлеу, көру ж әне практикалътқ (төжірибелік) деп 
бөлінеді.  (С .  И.  П еровский,  Е.  Я.  Голант).
Н егізгі  дидактикальтқ  тапсьтрмалардан  б ел ек,  әдістер: 
білімді  м снгсру  әдісі;  ісксрлік  п ен   дағды ны   қалыптастьтру 
әдісі;  білімді  қолдану(прим снять) әдісі; ш ы ғарм аш ы лы қ іс- 
орекет  әдісі;  н ы сы қтау өдісі;  білімді,  ісксрлік п сн   дағды ны  
тексеру өдістері больш бвлінсді. (М. А. Д анилов,Б.П.Есипов).
О к ы р м ан д ар д ы ң   тан ы м д ы қ   өрекетіне  сөй ксс,  білімді 
м ең іер у   м азм үны нда  мынадай  әдістср  бар:  түсіндірм елі- 
и ллю стри ати вті,  рсиродуктивті,  п р о б л см ал ы қ   ш ы ғарм а, 
ізденімдік,  эвр и сти кал ы қ,  зсрттсу  әдістері  (М .Н .С катк и н ,
136

И .Я .Л срнср).  Ү сы ны латы н оқы ту эдістері  м ен о қ у  әдістері 
сәйкес келетін  классификаш іялар: ж алпы -ақпаратты қ жонс 
о р ы н д а у ш ы л ы қ ,  т ү с ін д ір м е л і  ж ө н с   р е п р о д у к г и в т і, 
қ үры лы м д ы -п ракти калы к жөне продуктивті-практикалы қ. 
(М .  И.  Махмутов).
Әдістердің  4  қы ры   (ой -м азм үң ды қ,  негіздік,  процестік 
ж ә н е  
ү й ы м д а с т ы р у - б а с қ а р у ш ы л ы қ )  
к а р а л а т ы н  
классиф иканияны  С.  Г.  Ш аповаленко үсынған болатын.  |4)
О зге  тілді  үйрету  эд істем есін ің   тари хы н да  б ары н ш а 
орьшды оқыту одістерінің оте коп, сан турлі эрекетгері корініс 
тап қ ан .  Е ң  ежелгі әдіс,  баланы  өз тілінде сөйлеуге ж анадан 
үйретудегі одістен еш айырмашылығы жоқ. табипі одіс болып 
таб ы л ад ы .  Т аб и ғи   о д істің   м а ң ы зы   -  озге  тілді  үй рету 
барысында сәбиді оз тіліне үйрету кезінде жасалатын жағдай 
мен  қо лд ан ы л аты н   одістерді  найдалануы м ы з  керектіпнде. 
“Т аби ғи ” аталуы ны н себебі де осында.  Бүл әдіетің корнекгі 
екілдері рстінде  М .Берлин,  Ф .Гуэн,  М .Вальтсрді,  т.б.  атауға 
болады.  Олардьтң арасындағы сң таны малы сы  дсп  курстары 
мен  оқулы қтары   Еуропала,  А Қ Ш -та,  бірнсш е уақы т Ресей 
мсн  К С Р О -да таралған  М .Бсрлииті айтуға болады.
Табиғи әдісті і іайдалану  кезіндегі оқытудың басты мақсаты
—  оқуш ы н ы   не  үйренуш іні  өзге тілде  сөйлеуге  үйрету.  Бүл 
әдістің жақтауш ьш арының айтуы бойынш а, тіл үйренуші оқу 
мен  ж азу техн и касы н  ү й р ен б ей -ақ ,  сойлеуді  үйрен іп   алса, 
сол тілде о қ и  да, ж аза да алаты н корінеді.
Ш етел  тілі  д ай ы н   үлгілерге  еліктеу  ж олы м ен,  оте  коп 
қ а й т а л а у л а р   м е н   ж а ң а   м а т е р и а л д ы   ү й р е н г е н   с ө зд ің  
^жсастырымен елестетіп айту арқьиіы игерідген.  Бүл - сойлей 
ал>' мен  ж ен іт  мәтііщ і  о к и   алуды  үйрету  одісі  біраз уакы т 
бойы к ш а м  қаж епілігін үзак канагаггандырды.  Мектептердің 
пайда  болуы  м ен  онда  шетел  тш інің  ж а іп ы   биіімдік  пон 
ретінде  енгізілуі  кезінде  де  тілді  табиги  өдіспен  оқы туга 
іы ры сты ,  дегенм ен,  к ей ііш еп   о н ы ң   орны н   аударма  әдісі
137

ауыстырды.
Б ү г іш і ғы лы м да к ү н н е н -к ү н ге  ж аңа зертгеу объсктілсрі 
( н ы с а н а л а р ы )   п а й д а   б о л у д а .  С о л   с и я к т ы , 
б ү г ін г і 
липгвистиканлқ гылым да бүқаралы к катыпас тіліп зерттеуге 
баса назар аударып келеді.  Бүкаралық қатьшас қүралы  адамды 
әлем  ж ағдайы  туралы  ақп аратп ен  қам там асы з ете оты ры п, 
оны ң бүкіл ойлау қабілетіне, аіем ге деген көзқарасына, бүгінгі 
таңдагы   м әдениетіне  эсер  етеді.  Б А Қ -ты ң   радио,  ки н о, 
телевидение,  ж арнам а ж ән с  интсрнетпсн  катар,  к о ғам д ы қ  
сана-сезім ге м ы қ ты  эсер ететін ең көи тараган,  қ о л  жетімді 
түрі  -  баспасоз.  Бүл  туралы  Володина  М .Н .  өз  еңбегінде 
бы лай  дейді:  “ О дним   и з  наиболее  р асп р о стр ан ен н ы м   и 
доступны м   С М И ,  на раду  с  радио,  к и н о ,  телеви ден ием , 
р е к л а м о й   и  и н т е р н е т о м ,  о б л ад аю щ и м   м о щ н о й   с и л о й  
воздействия н а общ ественное сознание, является и п ресса” .
15]
Бүгінгі тадда біз дәрісханага сскі кітаптарм сн смсс,  кеш с
гана  болган  ж аң алы кдарм ен  кіреміз.  Б үдан   үтаты ны м ы з:
студеиттер  “бүгін пе ж ац ал ы қ  оқи ды  екен біз”  деп  оты рады
және сол ж аңа материалды үлкен қ ы зы гуш ы лы қп ен  оқиды .
Ал  о қ у г а   қ ь т з ы ғ у ш ы л ы к   т а н ы т у   —  ү л к е н   ж е т іс т ік .
Ш е т е л д ік т е р г е   о р ы с   т іл ін   ү й р е т у д е   га зе т ,  т е л е д и д а р
ж а ң а л ы қ т а р ы н ,  и н т с р н с т т і  п а й д а л а н у   к ө п   ж ы л д ы қ
тож іри бсд сн   өткізілген.  Б үл ,  оқу  үдсрісіндс  б ү қ а р а л ы қ
а қ п а р а т   к ү р ал д ар ы н   п ай далану  —  гЬіді  үй ренуге  деген
қы зы гуодьиы кты  (мотивацияны) артгырьш, тіл үйренуш інің
м о д ен и   ж ац ал ы қ тар д ан   хабардарлы гы н  едоуір  қ а л ы п қ а
келтіретінін, дағды мен тапқырлықты дамьпуда зор мі4гмкіндік
беретіндігін  корсете  алады.  Газет тілі тілді  өзге  (ш етел)  тіл
ретіңде оқьпуда белсенді оқьпылъш, қажеттілік тудьтрьт  ж\'р,
бүл  бағы т  об ъ скти вті-ф ун ни он алды қ  б ағы тқа  ж акы н д ап
к с л с д і.  Г а з е т   т і л і н і ң   б с к іт іл г с н .  б ү й р ы қ   б е р іл г е н
дөстүрлерінсн  к үры лған ы  туралы бы лайш а айтуға болады:
“ г а з е т н ы й   я з ы к   с о с т а в и л с я   и з  з а к р е п л е н н ы х   и  
138

предписы ваем ы х традиции наиболее  целесообразных форм 
и с п о л ь з о в а н и я   я з ы к а   в о о б щ е   в  с о о т в е т с т в и и   с о  
специф ическим и нуждами газеты” .  [6]
Заманауи адам оз елінде болып ж атқан оқи галардан  гана 
емес,  ж алпы   әлемдегі  ж аналы ктардан  хабардар  болу  үш ін 
күіщ елікті,  болмады дегенде,  бір  газетті  окуды  қ аж е г етеді. 
К ез  к ел ге н   у акы тта  и н тер н ет  қ о л д ан у ,  тел ед и д ар д агы  
ж а н а л ы к т а р д ы   к о р у   не  р а д и о   т ы ң д а у   ә р б ір і м із д ің  
қолымыздағы мэселе емес. Ал газстті озімізге қолайлы уақытта 
о к и   бсруге  болады.  Газет  —  ақп ар ат  жеткізудің  маңызды 
күралы .  Ол  тск  ақп арат  тарату  козі  емес,  соны м ен  қатар 
тәрбиелеуде,  коңіл  котеруде  ерекш е  қ ы зм ет  көрсететін 
бүқаралы қ ақпарат қүралы.  О ны ң кез келген адам өмірінде 
а л а ты н   о р н ы   ер ек ш е.  С о н д ы қ т а н   б ү гін гі  т а н д а   газет 
м атериалы н  (өз  тіліндегі,  өзге  тілдегі)  оқы ту  актуальды. 
Қ азақ  тітін үйреніп жүрген озге еддің студенті әлемде больш 
ж атқан   саяси  ж агдайларга  көп  кы зы гуш ы лы қ  артады.  Ал 
к а з а к   газеті  оларга  қаж етті  ақп ар ат  к ан а  беріп  ко й м ай , 
қ азақ ты ң  тарихы м ен,  одебиетімен,  м одениетім ен танысуга 
мүмкіндік береді.  Окуга үйретудін максаты  -  қ а за қ  тшіндегі 
мотііщі ақп ар ат козі деп  қабылдауга мүмкііщ ік беретін білік 
пен дагдыны қалыптастыру. Тіл үйретуде газет материалдары, 
теледидар жацалықтары сиякты “жаңды” материалдар керемет 
дәлс;щ і  м атериал  бола  алады.  Бүл  —  к ы зы іу ш ы л ы қ т ы ң  
(м отивацияны ң) артуъіна көп көмсктеседі.
Газет тілі  барынша коп ақпарат пен насихат қүралы болып 
табылады. Баяндама барыш на қол жетімді ж эне жалпы мәнді 
(ж а л п ы г а   т ү с ін ік т і)  б о л у ы   к е р е к .  Г а зе т т е   с а я с а т қ а , 
экономикага, қогам ды қ омірге, мәдеюіетке қатысты коптеген 
тақырьпггар қамтылады.
Г а з е т   х а б а р л а м а л а р ы н ы ң   қ а л ы п т ы   а т р и б у т т а р ы  
тарты м ды лы қ, сенсациялы лы қ (таң қагщыру), эмоционалды 
бояу  ж ән е  қ о л   жетімділік  болып  табылады.  Қ айталан ы п
139

отыратьтн стандарттармен қатар, оған көбелекгі тартып алагын 
жарык тәрізді адамды баурап алатын, тақырыптар мен негізгі 
қатарлар,  ‘;тарты м ды -ж арнам алы к  элем енттер” ,  “ назарға 
арналган как п ан д ар ” ,  “өз түзақтары ” кіреді.
Газет тілінің стили стикалы к срскшсліктсрінс басты орында 
а қ п а р а т ш ы л д ы қ ,  д и р е к т и в т іл ік ,  п у б л и ц и с т и к а л ы қ , 
к о м м у н и к а т и в т і  б а ғ ы т т ы л ы қ   ж атад ы .  Б ү л   а к т у а л ь д і, 
қ ы зы к ты р ар л ы к   к ең  тараған  сүрақтар  мен  тақы ры птарды  
оңдеу,  зерттеу кезінде көрініс береді.
Қ азіріі газет тілі көп норсені әңгімелесу экспрессиясы нан 
ж эн е  к ер к ем   әдебиет  ай к ы н д ы л ы ғы н ан   алды.  Газеттің 
орындайтын тапсырмасы жаңа ақпарат беру, беріліп отырған 
уақьп тағы  актуальді мэселелерді зерттеу,  пікірлерді сынау, 
түрлі  ж асқ а  ариалган  к ы зы қты   да  тарты мды   басылымдар 
ш ы іа р у   а р қ ы л ы   т ү р а қ т ы   ж ө н е   о н ш а   т ү р а қ т ы   е м е е  
о қ ы р м а н д а р д ы ң   к ө ң іл ін е   ү н а у ы   к е р е к .  С о н д ы қ т а н  
“ ж у р н а л и с те р   е қ ы р м а н ғ а   үн ем і  ж аң аш ы л д ьтқ  п е н   ой 
ерекш елігін сезіндір>те ты ры сады ”  

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: