Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы


Сөз  қүрамындағы  морфемалардыц  магыналары  жойы-



Pdf көрінісі
бет124/237
Дата31.12.2021
өлшемі5,78 Mb.
#21265
1   ...   120   121   122   123   124   125   126   127   ...   237
Сөз  қүрамындағы  морфемалардыц  магыналары  жойы- 
лып,  олардың  бір-біріне  кірігіп  кетуіне,  соның  нәтижесінде 
сөздің  морфемалық  жігінің  әбден  күңгірттеніп,  морфемалар- 
ға  мүшеленбеуіне  экелетін  морфологиялық  процесс  сіңісу 
қүбылысы деп  аталады.
Сіңісу  процесінің  нэтижесінде  сөз  қүрамындағы  морфемалар 
өзара  эбден  кірігіп,  олардың  бұрынғы  жігі  (шегі)  жойылады.  Он­
дай  сөздің  қандай  морфемалардан  кұралғаны  бірден  аңғарылмай- 
ды,  оның  жігін  лингвистикалық  анализ  арқылы  ғана  айқындауға 
болады.  Мысалы, проф.  В.А.  Богородицкий орыс тіліндегі забыть 
деген етістіктің құрамындагы -зя-ның қазіргі  тілде префикс  ретін- 
де  сөзден  бөліне  алмайтындығын  айтады'.  Ал  гіроф.  Р.А.  Будагов 
забыть  деген  етістік  мүшеленбейтін  бір  бүтін  сөз  ретінде  таны- 
лып,  қажет  болган  жагдайда  ол  сөзге  баска  бір  префикс  жалғана 
алады  (мысалы:  забыть  —  перезабыть)  дейді2.  Ол  осы  тәрізді, 
«дәм, татым, талғам» деген мағыналарды  білдіретін вкус деген  сөз 
казіргі  орыс тілінде  в  жэне  кус деген  морфемаларга мүшеленбей- 
тін  сөз  ретінде  үгынылатынын,  ал  тілдің  ертеректегі  дәуірлерінде 
бүл  сөздің  морфемалык  күрамының  ажыратыла  алынгандыгын 
(мысалы,  орысша  кус-ать,  кус-ок  дегендерді  салыстырыңыз) 
көрсетеді3.
Сонымен  сіңісу  процесінің  нэтижесінде  создің  о  баста  түбір 
мен  аффикске  мүшеленген  негізі  казіргі  тілде  морфемаларга  (тү- 
бір  морфема  мен  аффикстік  морфемаға)  ажыратылмайтын  негізге 
айналады.
Морфологиялық  сіңісу  процесінің  нэтижесінде  кұрамындағы 
бөлшектері  (морфемалары)  бір-біріне  сіңісіп  кетіп,  бүл  күнде 
мүшеленбейтін  сөздер  түркі  тілдерінде,  соның  ішінде  қазақ 
тілінде де бар.  Мысалы,  тімтін (у), тіміскіле (у) тэрізді сөздердің 
алғашкы  түбірі  тім-  екені,  ал  -т іп  (-ті,-т),  -іскг  (-іс,  -кі),  -ле


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   120   121   122   123   124   125   126   127   ...   237




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет