Киелі мекендегі мәслихат
АНА ТІЛІ Болат ЖЕКСЕНҒАЛИЕВ
жүктеу/скачать 12,11 Mb. Pdf көрінісі
|
АНА ТІЛІ Болат ЖЕКСЕНҒАЛИЕВ, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы» қоғамдық бірлестігі Батыс Қазақстан облыстық филиалының төрағасы, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы жаңа мемлекеттік идеология десек, мемлекеттік тілдің негізі осы идеямен астарласып жатқаны сөзсіз. Демек, «Мәңгілік Елдің тілі ол – мемлекеттік тіл, яғни қазақ тілі. Бүгінгі таңда ел алдында уақыт ағымына сай жаңа міндеттер тұр. Ал бұл орайда мемлекеттік тілді тұғырына қондырып, қолданыс аясын кеңейту – өзекті мәселе. Бұған, меніңше, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері де белсенді түрде атсалысуы керек. «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» Продолжение рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» будет в следующем номере газеты. Ждем отзывов и предложений по электронной почте: anatili_gazeti@mail.ru, а также по телефонам: 394-42-46, 394-41-30, 394-37-75. Рубрику ведут: Дәуіржан Т ЛЕБАЕВ, Динара МАСАКОВА ліппе – букварь. Қазақ тілі – казахский язык. Орыс тілі – русский язык. Шет тілі – иностранный язык. Математика – математика. Алгебра – алгебра. Геометрия – геометрия. дебиет – литература. Қазақ әдебиеті – казахская ли- тература. Орыс әдебиеті – русская лите- ратура.
Қазақстан тарихы – история Казахстана. Дүниежүзі тарихы – всемирная история.
Тарих – история. География – география. Биология – биология. Химия – химия. Валеология – валеология. Технология – технология. Бейнелеу – рисование. Денешынықтыру – физическая культура. зін- зі тану – самопознание. Еңбек – труд. н – музыка. Домбыра – домбра. Қобыз – кобыз. Дауылпаз – барабан. Сыбызғы – флейта. Гитара – гитара. Рояль – рояль. Сырнай – гармошка. Скрипка – скрипка. Фортепьяно – фортепьяно. Күйсандық – пианино. Баға – оценка. Сабақ – урок. Қосымша сабақ – подготови- тельный урок. Емтихан тапсыру – сдавать эк- замен.
Сұрақ қою – задать вопрос. Аудару – переводить. С здік – словарь. С йлем – предложение. Тақырып – тема. Бет – страница. Мазмұндама – изложение. Шығарма – сочинение. Қате – ошибка. Қатені түзету – работа над ошиб- ками.
Жазбаша диктант – письменный диктант.
Бақылау жұмысы – контрольная работа.
Мазмұнын айту – пересказать. Ауызша – устно. Жазбаша – писменно. Хрестоматия – хрестоматия. Астын сызу – подчеркнуть. Дәптер тексеру – проверять тет- ради.
Дауыстап оқу – читать вслух. Текст бойынша – по тексту. Тырма грабли
айыр вилы
шалғы коса
ара пила
қол ара ножовка
күрек лопата
балға молоток
балта топор
шеге гвоздь
Сегодняшний выпуск рубрики «Қазақ тілін үйренеміз! Изучаем казахский язык!» мы хотим посвятить таким темам, как «Канцелярские товары», «Ин- струменты» и «Музыкальные инструменты», что в переводе на казахский означает «Кеңсе тауарлары», «Құрал-саймандар» және «Музыкалық аспап- тар». Пән – Предметы: Музыкалық аспаптар – Музыкальные инструменты Қысқаша с здік – Краткий словарь: Құрал-саймандар – Инструменты Қалам – ручка. Қарындаш – карандаш. Түрлі-түсті қарындаш – цветной карандаш. Қылқалам – кисточка. шіргіш – резинка. Қап – обложка. Дәптер – тетрадь. Қалың дәптер – общая тетрадь. Сурет дәптері – тетрадь для ри- сование.
Кітап – книга. Күнделік – дневник. Қағаз – бумага. Желім – клей. Бояу – краска. Ұштағыш – точилка. Қызыл қалам – красная ручка. К к қалам – синяя ручка. Қара қалам – черная ручка. Бор – мел. Тақта – доска. Файл – файл. Сызғыш – линейка. Қайшы – ножницы. Дүниежүзі картасы – карта мира. Күнтізбе – календарь. Қаламсауыт – пинал. Портфель – портфель. Циркуль – циркуль. Руслан Ш РІПОВ, Қазақстан Құс сірушілер одағының президенті: – Енді Қазақстанға керегі чтоб түгел қамтамасыз ету үшін где-то 250-300 мың тонна керек. Сонда қазір күнде былтыр 50 пайыз болса, биыл где-то 70-80 пайыз жеткіземіз деп отырмыз. Бізге келе жатқан анау тауықтың окорочка дейміз, нож- ки Буша дейміз, анау 20-30 жыл тұрған окорочка. Соғыс болса, бірдеңке болса непредвиденный обстоятельстваларға қалдырып қояды да ана неприкосновенный запасқа. Ол біткеннен кейін олар оны ути- лизировать ету керек. Олар оны неғылмай здері жемей бізге жібереді. (24KZ «Арнайы репортаж» бағдарламасы 23.03.15.) Ғани ҚҰТТЫМҰРАТОВ, хирург-трансплантолог: – йткені тірі донордан ағ заны алған адам оның функция сы мірі ұзақтау болады... Бірақ тірі кезінде қағаз мен қарсымын или қарсы емеспін деп жазса, ол автоматикалық донор болады. Егер мысалы, реанимацияда жатса, бас ми лімі, биологиялық лім болса, туысқандары, ешкім бол- маса қасында и заявлениесі болма- са что қарсымын деп, сол заң бой- ынша презумция согласия дейді... рине, патоморфологияға барады, сосын сояқта уже дәрігерлер айта- ды бүйректі алып кеткен деп. Сосын туыс қандары заявление жазады, судқа береді.
Тобыл зенімен байланысты. Матай – ауыл. Кеңес Одағы кезінде ауыл атауы Евгеневка болып згертілген. Матай атауының тарихына келетін болсақ, ол ерте кездерде мір сүрген дәулетті адамның есімімен байланысты қойылған. Ол зінен к мек сұрап келген жандарға қол ұшын созған қайырымды кісі болған. Мақпал – ауыл. КСРО заманында Приозерное болып аталып кеткен. Приозерное ауылы 1954 жылы құрылған. Орысша атауының пайда болуына сол маңнан ағып тетін зен негіз болған. Бірақ ауылдың, елді мекеннің байырғы атауы Мақпал екені тарихтан белгілі. Мақпал атауы не себепті қойылғаны белгісіз. Кейбір болжамдар мен деректерге қарағанда ол – кісі есімі. Бірақ бұл мәлімет әлі де анықтауды қажет етеді.
жазушысы Бейімбет Майлиннің құрметіне қойылған.
«к л» с здерінің бірігуінен пайда болған. Атаудың пайда болу тарихына келетін болсақ, тұрғындардың айтуы бойынша, б і р к е з д е р д е к л г е ж а м б а с с ү й е г і тасталған екен. Сол себепті к лдің атауы да «Жамбаск л» аталып кетіпті. Тағы бір айта кетерлігі, «Жамбаск л» атауы топонимикада к п кездесе бермейді. Осы тұрғыдан алғанда мұның бірегейлік мәні бар. Жоғарыда келтірілген тарихи аңыз әлі де анықтап, зерттеуді қажет етеді.
болуы сол маңдағы «Қайыңдык л» деп аталатын к лмен байланысты деседі. Бұрын бұл маңда қайың ағаштары к п скен. Олар т теннен болған рттің салдарынан ртеніп кеткен. Жалпы, ономастикада «Қайың» с зімен байланысты атаулар, ұғымдар к п кездеседі. Мұның ерекше мәнісі бар. Қайың – те сұлу ағаш екені белгілі. Алыстан к з тартып, тамаша к рініс беріп тұрады. Елімізде қайыңы мол ңірлердің бірі де осы Қостанай облысы екені мәлім. Демек,бұл ңірде қайың с зімен байланысты атаулардың пайда болуы да тегін емес.
байланысты қойылған ауыл. Қоржын с зі қазақтың салт-дәстүрінен алынған с з. Ал бұл жердегі қолданысы қоржынға ұқсастығында болуы керек. Жердің орналасуы, к лдің тереңдігі, т.б. себептер «Қоржынк л» деп аталуға негіз болғанға ұқсайды. Сол к лдің маңынан пайда болған ауыл да «Қоржынк л» ауылы деп аталған. Жалпы, қазақ халқының негізгі кәсіптерінің бірі – мал шаруашылығы болғандықтан, қоныс жерлер шұрайлы ж е р л е р д і ң , з е н д е р м е н к л д е р д і ң м а ң ы н а н б о л ғ а н ы б е л г і л і . К л д і ң жанына ел қоныстанып, үй тіккен соң, ауылдың атауы да сол маңдағы зен- к лдердің атауымен байланысты қойылып отырғанын байқаймыз. Мұндай мысалдар ономастика мен топонимикада те к п ұшырасады. Сондықтан гидронимдердің атауын елді мекен, ауыл атауларынан б ле- жара қарауға болмайды. Ақсук л – к л. «Ақ» және «к л» с здерінің бірігуінен пайда болған атау. «Ақсу» с зі де еліміздің әрбір ңірінде кездеседі. Мұның зіндік себеп-салдары болуы мүмкін. Дегенмен, ақ түстің жақсылықтың нышаны екені де белгілі. «Ақсу» атауымен аталатын жерлер, аудан, қала да бар. Ал бұл атаулардың түпкі негізі к біне-к п сумен, яғни к лмен байланысты. Аласор – к л. «Ала» және «сор» с зінің бірігуінен пайда болған. Даладағы сордың зі алыстан ала болып к рінетіні белгілі. Сондықтан «Аласор» деп аталуының себебі түр-түсіне байланысты деген жорамал жасауымызға болады. Бірақ бұл этноним әлі де зерттеуді қажет етеді.
ең үлкен зен. Зерттеуші А.Матвеевтің с здігіне сүйенетін болсақ, «аят» деп аталу себебі ислам дінінің келуімен байланысты болса керек, яғни бұл с з қасиетті Құран кітабындағы «аят» ұғымынан алынған. Ал Е.Қойшыбаев «аят» терминін қазақтардың э т н о н и м і м е н б а й л а н ы с т ы р а д ы . Қалмақтардың «аядх», ақырындату с зімен байланысты дейді. Қалай болғанда да «аят» с зінің шығу және пайда болуын әлі де зерттеп к руіміз керек. йткені «аят» ұғымы бұл ислам дінінде кең тараған ұғым. Ал оның зге түркітектес терминдермен байланысы бар ма, жоқ па, ол анықтауды қажет ететін мәселе. Аят зенінің жалпы ұзындығы 45 шақырым. «Қостанай облысының тарихи топонимикасы» кітабы бойынша дайындаған лкетанушы Молдияр СЕРІКБАЙҰЛЫ Примеры: ли, сен домбыра тарта аласың ба? – Али, ты играешь на домбре. Таң атқаннан әпкем рояльда ойнады – С раннего утра сестра играла на рояле. Серік скрипка және гитара тарта алады – Серик играет на скрипке и на гитаре. Сәкен оркестр құрамында сыбызғы тартады – Сакен в оркестре играет на флейте. ЗАДАНИЕ ПО ТЕМАМ: Вставьте пропущенные буквы йгерім әд.б..т пәнінен бес алды (Айгерим получила пятерку по литературе). Асан екі а.п..та ойнай алады (Асан умеет играть на двух инструментах). С.й..м құрау (Составить предложение). 72-б..ті аш (Открой 72 страницу). Бесінші с...қ (Пятый урок). Қалың д..т.. сатып алдым (Купил общий тетрадь). Т...х пәнінен т рт алдым (По истории получил четверку). Примеры: Сен мына кітапты оқыдың ба? – Ты читал эту книгу? Маған ұзын сызғыш керек – Мне нужна длинная линейка. Қызыл қалам жазбайды – Красная ручка не пишет. Мына қағазды желімдеп берші – Заклей мне эту бумагу. Сенде к к қалам бар ма? – У тебя есть синяя ручка? Күнделікті толтыр – заполни дневник. ҰБТ тестін қара қаламмен толтыру керек – Тесты по ЕНТ надо за- полнять черной ручкой. Кітаптың 48-бетін ашыңдар – Откройте 48 страницу книги. Маржан, ережені дауыстап оқы – Маржан, читай правила вслух. Асты сызылған с здерді теріп жаз – Выпиши подчеркнутые слова. Асқар, тақтаға шық – Аскар, иди к доске. Ертең бейнелеу сабағына қылқалам ала келіңдер – Завтра на рисо- вание принесите собой кисточку. Мына түрлі-түсті қарындаштарды ұштап берші – Поточи мне эти цветные карандаши. Маған қазақша-орысша с здік керек – Мне нужен казахско-рус- ский словарь. АССАМБЛЕЯ МҮШЕЛЕРІНЕН АССАМБЛЕЯ МҮШЕЛЕРІНЕН ҚОЛДАУ КҮТЕМІЗ ҚОЛДАУ КҮТЕМІЗ ТІЛІ МЫҚТЫНЫҢ – ЕЛІ МЫҚТЫ Қ О С Т А Н А Й О Б Л Ы С Ы ҰЛЫ ДАЛА АТАУЛАРЫ ҚҰЛАҚТЫ ОСҚАН СӨЗ Қазақстанда тұратын әрбір азамат қазақ тілін жетік біліп, мемлекеттік тілдің қолданысы барлық салада ойдағыдай болмайынша, мәселе зекті болып қала беретіні анық. Осы тұрғыдан ойласуымыз қажет. Бұл мәселені қоғам болып, ел болып талқылап келе жатырмыз, алайда нақты істердің, нақты нәтиже беретін пәрменді шаралардың жеткіліксіз екені жасы- рын емес. рине, мемлекеттік тұрғыдан атқарылып жатқан іс-шаралар баршылық. Дегенмен, қоғам мүшелері арасында орыс тіліне басымдық берушілік, қазақ тіліне атүсті қараушылық бар. Сондықтан « М ә ң г і л і к Е л » и д е о л о г и я с ы н ы ң б і р маңызды бағыты ретінде мемлекеттік тілдің де насихаты, сонымен қатар талабы күшті болуы керек деп ойлаймын. Насихат болмаған жерде, талап қойылмаған жерде іс нбейді. Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері мемлекеттік тілдің тұғырын биіктету ісіне білек сыбана кіріскенде ғана жақсы нәтижелер шығады. йткені Ас- самблея пікірі Қазақстан қоғамында әр кез қолдау тауып келеді. Кезінде Елбасының бастамасымен дүниеге келген әлемде баламасы жоқ институттың мүмкіндігі жоғары. Бірлік пен татулықты мұрат еткен ұйымның қанатының астында еліміздегі жүздеген ұлт кілі, этномәдени орталықтар бар. Бір қуанарлық жайт, қазіргі таңда зге ұлт кілдерінің қазақ тілін үйренуге деген ықыласы жақсы, ниеті дұрыс. Бұқаралық а қ п а р а т қ ұ р а л д а р ы н а н о қ ы п , к р і п жүргеніміздей, Қазақстанның әр аймағында қазақ тілінде еркін с йлеп, тіпті қазақ тілінен сабақ беріп жүрген зге ұлт кілдері қаншама. Оларды мен Қазақстанның шы- найы патриоттары санаймын. Мемлекеттік идеологиясын дұрыс түсініп, қазақ тілінің мәртебесін биіктетуге сүбелі үлес қосып жүрген жандардың талаптарына нұр жау- сын. Осылай болуға тиіс. Қазақстанның әрбір азаматы қазақ тіліне деген осындай к зқараста болса, яғни мемлекеттік тілді бір кісідей меңгеріп алса, мәселе здігінен шешілер еді ғой. кінішке орай, біз бұл дәрежеге әлі жете алмай келеміз. Демек, бұған еліміздегі әрбір азамат үлес қосуы керек. Неге? йткені тілді үйренетін де, сол тілді күнделікті мірде пайдаланатын да – жеке адам. рбір жеке адам, жеке тұлға мемлекеттік тілді білмесе, онда тіл саясатының б лініп жатқан қаражаттың да зая кеткені емес пе?! Себебі бізге нәтиже керек. Нәтиже қол жеткізу үшін кешенді шараларды атқаруымыз қажет. т і л і н і ң к е ң і н е н қ о л д а н ы л у ы н т а л а п ететін тетіктерді пайдалануы қажет» (У.Фиерман). Сондықтан да Мәңгілік Елдің ұлы рухани құндылығы мемлекеттік т і л д і ң б а р л ы қ р к е н и е т т і е л д е р д е г і сияқты Конституциялық мәртебесіне сай қолданылуына қол жеткізу, қуатты ұлттық идеологияның негізі болатын мемлекеттік т і л и д е о л о г и я с ы н қ а л ы п т а с т ы р у – мемлекет пен қоғамның басты міндеті. рбір Қазақстан азаматы бұл істі зімнің ісім, мемлекеттік тіл менің тілім деп қабылдағанда ғана бұл бағытта түбегейлі згерістер болатыны аян. Ал мемлекеттік кеттік тілді меңгеруге бағытталған жалпы- ұлттық үрдісіне бастаушы болуы тиіс» деген болатын. Сондықтан да Ассамблея жылында Ассамблея мүшелері «Мемлекеттік тіл – менің тілім» шарасын, елімізде мемлекеттік тілді жаппай меңгеру, қолдану үрдісін нақты іспен қолға алып, зге отандастарымызға үлгі болса деген тілек бар. йткені біз үшін жаңа қазақстандық патриотизмнің басты белгілерінің бірі – қазақ тілінің с з жүзінде емес, іс жүзінде мемлекеттік тіл мәртебесіне к терілуі, елдегі әрбір азаматтың бойында «қазақ тілін білу – борыш қана емес, с о н ы м е н б і р г е ұ л т қ а д е г е н қ ұ р м е т » (Н. .Назарбаев) ұғымының қалыптасуы. Біле білсек, бұл те маңызды мәселе. Тағы да қайталап айтқанымның артықтығы жоқ шығар мемлекеттік тілдің з тұғырына қонуына әрбір азамат атсалысуы керек. Сонда ғана оң нәтиже шықпақ. йтпесе, қанша жерден мемлекеттік бағдарлама қабылдап, егер оның қолдаушысы – халық бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып тіл саясатын жүзеге асыруға зіндік үлес қоспайтын болса, жұмыстан айтарлықтай нәтиже де шықпайды. Елімізде «Мемлекеттік Тіл туралы» Заң қабылдау, тілге байла ныс ты ат қа рыла тын міндет-мақсат тардың кезеңдік жоспа- рын жасау, терминология мен ономас- тика мәселелерін шешіп, ономасти- к а л ы қ а т а у л а р д ы қ а л п ы н а к е л т і р у , аударылмайтын қазақ атауларының ( ж а л қ ы е с і м д е р д і ң ) о р ы с т і л і н д е , ағылшын, т.б. тілдерде жазылуының ортақ қағидасы мен «Транслитерация туралы» ереже немесе нұсқаулықтар қабылдау сынды маңызды істерге қатысты нақты шаралар да осы Ассамблея жылынан бастау алғаны дұрыс болар еді. Мұны а й т ы п о т ы р ғ а н с е б е б і м , Қ а з а қ с т а н халқы Ассамблеясы мемлекеттік тілдің мәселелеріне зіндік үн қосып отыратын болса, бұл с зсіз зінің нәтижесін береді. Себебі әрбір этномәдени ұйымдардың кілдері мемлекеттік тілдің т ңірегіне топтасып, Елбасының тіл саясатындағы бастамаларына қолдау к рсетіп, сүбелі үлес қосса, қазақ тілінің еліміздегі қолданыс аясы кеңейеді. Істің баянды болмағы тек бастамасынан ғана емес, сол істің соңына дейін жетіп, нәтиже беруінде. рине, халықтың бірлігі – бірінші мәселе. Бірліктің бекем болуында т і л д і ң д е а т қ а р а р м а ң ы з ы т е з о р . Қазақстан азаматтарының барлығы қазақ тілін біліп тұрса, мемлекеттік тілде қызмет етіп, мемлекеттік тілдің ркендеуін мақсат етсе, бұл да бірлігіміз бен ынтымағымызды арттыра түсетін нәтижелі жұмыс болмақ. Осыған Ассамблея мүшелері қолдау танытады деген ойдамын. Қазақстанда қ а з а қ т і л і б і р л і к т і ң , ы н т ы м а қ т ы ң , жасам паз дықтың тіліне айналуы керек. «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген Мемлекет басшысының с зінде терең мән бар. Олай болса, еліміздің болашағы – қазақ тілінің болашағында деп түсінуіміз керек. қызметшілер мен түрлі деңгейдегі халық қалаулылары, Ассамблея мүшелері осы үрдісте згеге үлгі болатын кез келген жоқ па?
Е ң а л д ы м е н , м е м л е к е т қ ұ р у ш ы ұлт ретінде қазақ ұлты зінің тарихи миссиясын толық түсінуі керек. Мәңгілік Елдің мәңгілік тілін ұлт бірлігінің басты факторына айналдыра білуі тиіс. Жалпы, мемлекеттік тіліміз туралы айтқанда, бар мәселе қазақ қоғамының зіне келіп тірелетіні анық. Сонымен бірге осы жалпыхалықтық міндеттерді орындауда Қазақстан халқы Ассамблеясының да шешуші с з айтатын кезі келді. 20 жылдық тарихында ел, ұлт тұтастығының негізіне айналған Қазақстан халқы Ассамблеясы жаңа кезеңде жаңа қазақстандық патриотизмді қалыптастыру ісінде де тек алдыңғы қатарда болуы тиіс деп білемін. Елбасы бір с зінде: «Қазақстан халқы Ассамблеясы ел халқының мем ле- Ресми орындардың мәліметтеріне сүйенсек, тіл саясаты кезең-кезеңмен іске асуда. Балабақшалар мен мектептер ашы- луда, мемлекеттік тілді оқып-үйренушілер саны артуда. Қазақ тілінде іс жүргізу де мемлекеттік тілде қалыптасып келеді. Десек те, осы жылдар ішінде тіл саяса- тын жүргізуде шешімін таппаған зекті мәселелер әлі де күн тәртібінде тұрғаны жасырын емес. Біз қанша іс атқардық дегенімізбен, соңғы нәтиженің орны б лек екені белгілі. детте біз тіл саясатын ойдағыдай іске асырудамыз деп зімізге зіміз есеп береміз. Ал біз еліміздегі тіл саясаты мен тілдік ахуал туралы зге, шетел сарапшыларының пікір-ойларына назар аударып к рдік пе? Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ тілі заң жүзінде мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғанмен, іс жүзінде толық мәндегі мемлекеттік тіл мәртебесіне к теріле қойған жоқ. Елдің, жердің иесі қазақ ұлты з жауапкершілігін толық сезінбей отыр. Мемлекеттік тіл мемлекеттік идеологияның қазығына айналмағандықтан да қазақ мектептерінде оқитын зге ұлт кілдерінің балалары 10 пайызға да жетпейді, ал қазақ балаларының үштен біріне (30%) жуығы орыс тілінде білім алуда. Осы кезге дейінгі біз қолданған мемле- кеттік тіл саясатын іске асыру тетігі уақыт талабына сай болмай отырғаны рас. Қазақ тілінің қоғамдағы сұранысы мен қажеттілігінің т мендігі бұған айқын дәлел. Ғылыми негізделген, тұрақты да жүйелі істен алдын ала ұйымдастыру мен есеп беру сипатындағы науқандық шаралар басым болуда.
Тілді мәжбүрлеп үйрету мүмкін емес. Сонымен бірге қандай тілді болса да халық тек ол қажеттілік пен сұранысқа ие болғанда ғана меңгеретіні рас. «Мемлекет с о л қ а ж е т т і л і к т і т у д ы р у ү ш і н қ а з а қ
|