Киелі мекендегі мәслихат

6

№14 (1272) 

9 – 15 сәуір

2015 жыл

АНА ТІЛІ

Мейрамбек ТӨЛЕПБЕРГЕН, 

Қазақстанның еңбек сіңірген 

қайраткері 

Кезінде халқымыздың аяулы перзенті, аса көрнекті жазушы 

Қалтай Мұхамеджанов та жүрген жерінде Ұлбике ақынның өзімен 

айтысқан небір мықты ақындардан басым түсіп, өнер жүйрігі 

болғанын жиі айтатын еді. Бұл ақын апаның шығармашылығын 

да, тағдырын да халық жазушысы Шерхан Мұртазаның: «Үлкен 

дүниеге, көркем туындыға сұранып тұрған тұңғиық әлем және 

терең тағылым» деп әділ бағалаған сөзі де ойға ой қосады.

Осы жұрт «Ұлбике ақынды біле ме екен?» дейміз-ау. Қазақтың бір ақын қызының 

қамшының сабындай қысқа өмірінде қайым айтыс өнерінің ғажайып сыр тұнбасын 

терең ұқтырып, жауқазындай соншама сұлулық пен әдеміліктің жақұты болғанын 

тебіренбей, толқымай айту еш мүмкін емес. 

Қазақ әдебиетінде Ұлбике ақын туралы 1970 жылдары батылырақ айтылып, 

естіле бастады. Мұның да көп себебі бар еді. Бізде өзі кейде ауыз әдебиетінің хас 

талантының мұрасы жөнінде ел мойындаған ғалым немесе айтулы көркемсөз шебері 

айтпаса, атақ-даңқы алысқа кетпейді, бағы да жанбайды. Бұл бәлкім, талантты 

жандардың шын өнер дүлдүлін танып, білуі мен қадірлеп-қастерлеуі айрықша мәнге 

ие болуынан шығар. 

Біз Ұлбике ақынның артында қалдырған мұрасын жинастырып, оның тағылымын 

жұртқа жеткізуде көрнекті ғалым Мырзатай Жолдасбеков, тараздық журналист 

Әкбарбек Доспамбетов, филология ғылымының докторлары  Сәрсенбі Дәуітұлы 

мен Жанғара Дәдебаев, сондай-ақ Баян Мұртазаева, Ізімкүл Иманбекова 

және Әбдірахман Әбдірәсілов секілді әдебиетші-ізденушілердің әр кезеңде 

ыждаһаттылықпен  еңбек сіңіргенін сөз басында-ақ атап айтуды жөн санаймыз. 

міріңнің  тер сәті қас-қағым,

Қуанышпен күндерді артқа тастағын.

Байқа шырақ бұ дүниенің  байлығын,

Уақытша ғой жарамайды тасқаның.

***

Мынау бүкіл әлемнің кіндігі – біз

Даналық к здерінің түндігі – біз.

Сақинаға ұқсайды жаратылыс, 

Сондағы асыл тастың  мінсізі – біз.

***

Бізге дейін  тті ғой түн мен күндер,

К к күмбезі айналып  мың түрленер.

Аяғыңды ақырын еппенен бас,

Сұлудың к здері ғой құм т белер.

***

Келгеніңмен кеткеніңнен не пайда?

Шүберекпіз тігісінен не пайда?

Отырамыз от д ңгелек ішінде 

Күлге айналып кете бардық,  не пайда?

***

Мәңгіліктің құпиясын білмейміз, 

Жұмбақтарын оқи алмай күндейміз,

Біздер тұрмыз аржағында перденің

Құлап түссе перде біз де күлдейміз.

***

Мейлің кәрі, мейлі жас бол алға асар,

Ажал келіп алқымына жармасар.

Бұл  жалғанда ешкім мәңгі қалмайды,

Келу, кету бізден соң да жалғасар.

***

Құдай болсам к к аспанды билер ем,

К к әлемді қамырдай-ақ илер ем.

Жаратар ем басқаша бір аспанды,

Мейірбанды бақытты етіп сүйер ем.

***

Дүниеге келгенімнен пайда жоқ,

Ғайып болсам  згеріс жоқ, пайда жоқ.

Естімедім тірі жаннан дариға-ай,

Не үшін келдім, не үшін кеттім пайда жоқ.

***

Ғалым болдым, дарын болдым дегендер,

Ілімімен дана болды кемеңгер.

Қараңғыдан жол таба алмай адасты,

Ертегі айтып кетті ұйқыға сенімдер.

***

Жүрегіме ғылым жақын болмады,

Ашылды ғой талай сырдың толғағы.

Жетпіс екі жасқа толдым ойландым,

Маған мүлдем мәлім емес сол жағы.

***

Тағдыр, жерді, к к әлемін жаратқан,

Тіліп мұңлы жүрегіме таратқан.

Қайда кетті айжүзді ару, тәтті ерін

Қара жердің құшағына қаматқан.

***

Тұр орныңнан  ткен  тті мұңданба,

мір сәтін шаттығың ет бұнан да.

Уақыт тажал дегенінде тұрса егер,

лмес едің шүкірлік ет жұбан да.

***

Ашуыңнан зияның к п о аспан,

Ж нсіздік қой тағы әдетің о бастан.

Ей, жер-ана, т сіңді ашса, әгәрде

Тереңіңде жатыр талай  данышпан.

***

Монастырьге кіріп, шығу адамға  

Азап,  лім әкеледі  қашанда.

Ғұмыр кешіп үлгермеген разы,

Тумағандар тіпті жақсы әманда.

***

кінішті  тті жастық, гүл ме едің,

Кешегі күн к ктем еді бір демім.

Қуаныш дейтін жастық құсы қайдасың,

Қашан келді, қашан кетті білмедім.

***

Билейді ғой мені тағдыр қаламы,

Жақсы, жаман істерімді жамады,

Сенсіз, менсіз болып жатыр барлығы,

Құдай маған қандай кінә тағады?

***

Жетіқат аспан жаратылса жақсы боп,

К ктің жүзі жайғасады сақшы боп.

Егер тағдыр қайырымды болса, егер

Данышпандар азап шекпес тапшы боп.

***

Құдаймен де болмас менде келісім,

Менікі де дұрыс емес несі мін.

Рас болса қалағаны Тәңірдің

Қателікке ұрынғаным – кешірім.

***

Бұл жалғанға тап-таза боп келеміз,

Күле кіріп, уайыммен кетеміз.

К з жасымен жүрек отын  шіріп,

Топыраққа айналамыз неге біз.

***

Ұзағандар ұзақ жолдың бойында 

Оралғандар барма, сірә, ойыңда.

Жолайрықта ештеңені қалдырма,

Енді қайтып келмесіңді мойында.

Парсы тілінен аударған

теген КҮМІСБАЕВ

ОМАР ХАЙЯМ 

рубаилары

Ұл тәрбиелей отырып, жер иесін тәрбиелейміз, қыз тәрбиелей отырып, ұлтты 

тәрбиелейміз. Отбасындағы тәрбие әрбір жан иесінің өзін-өзі сақтау, ұрпақты 

жалғастыру, өзін-өзі сыйлау қажеттігінен туындайды. Отбасында адамның жеке 

басының қасиеті қалыптасады. Баланы дұрыс тәрбиелеуде, алдымен жанұя 

жағдайы, онда қалыптасқан  моральдік-психологиялық ахуал, татулық пен 

өзара түсіністік, сүйіспеншілік пен сыйластық, ауызбіршілік, отбасы мүшелерінің 

бір-біріне деген құрмет сезімдері, яғни отбасындағы кіршіксіз таза, мөлдір 

көңіл-күй тікелей ықпал етеді.

ОЙ ИІРІМДЕРІ

ҰЛТ БОЛАМ ДЕСЕҢ, ҰРПАҒЫҢДЫ ОЙЛА

Отаншылдық сезім 

отбасында қалыптасады

құрайды. Үлгі- негелік бағдаршамы 

ретінде қабылданады. Отбасылық 

тәрбие бала тәлімінің мәні. Ата-

ана тәрбиесі қоғамдық тәрбиемен 

ұштасады, бірін-бірі толықтырады. 

О л   т ә р б и е   т е р е ң   а т а - а н а л ы қ 

сүйіспеншілік пен қамқорлыққа толы 

болса, қоғамдық тәрбие балалардың 

зін к пшілік ортада ұстай білу 

қалыптарына бау лиды.

Елбасы Н. .Назарбаев: «Бо ла-

шақ ұрпағымызды тәрбие легенде 

оларға жасайтын имандылық пен 

сауаттылық қасиеттерді сіңірсек, 

тәлім-тәрбие берсек, сонда ғана 

рухы дамыған, Отанның гүлденуіне 

з үлесін қоса алатын азамат  сіре 

аламыз» деген болатын.

Қ о ғ а м ы м ы з д ы ң   і р г е т а с ы н 

нығайту үшін бүгінгі жас ұрпаққа 

үлгілі,  негелі тәрбие беру – қазіргі 

білім саласының басты міндеттерінің 

бірі. Елбасы ел халқына арналған 

Жолдауында: «Біз Қазақстанның 

б а р л ы қ   а з а м а т т а р ы н ы ң   о т а н -

шыл дық сезімі мен  з еліне деген 

сүйіспеншіліктерін дамытуға тиіспіз 

және оларды қалыптастыру басты 

міндеттеріміздің бірі» деген с зін 

басшылыққа ала отырып, баланың 

болашағына толғанар ел, ойла-

нар отбасы қалыптасса ғана, елдің 

болашағы зор болмақ дегім келеді. 

Оқу мен тәрбие үрдісіндегі ата-ана-

лар мен білім беру мекемелерінің 

ынтымақтастығы мен бірлескен 

жұмысы ғана жемісті нәтижеге 

жеткізбек. 

Досым МАТЕНОВ,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 

проректорының к мекшісі

Балаға деген таза к ңілді жан-

ашыр лық, ата-аналардың бала-

л а р ы н а   д е г е н   м е й і р і м і   м е н 

қ а м қ о р л ы ғ ы ,   б а л а л а р ы   ү ш і н 

отқа да, суға да түсуге әзірлігі, 

м і р л і к   а у ы р т п а л ы қ т а р   м е н 

қиындықтардан қорғап, сақтап 

отыруға тырысушылықтары, са-

налы тәлім-тәрбие, бала жасынан 

еңбекке баулулары, жан тазалығына, 

биік адамгершілік қадір-қасиеттерге 

талаптандырулары баланың еркін, 

саналы, жігерлі, мығым, намыс-

шыл, басқаларға мейірімді, адал да 

таза тұлға ретінде қалыптасуларына 

ықпал ететін отбасылық ахуал 

мен тәлім-тәрбие қандай  болуын 

білдірсе керек.  ке-шешенің жеке 

б а с т ы   ү л г і - н е г е л е р і   б а л а н ы ң 

дұрыс тәрбиеленуінің ең ықпалды 

құралы болып саналады. Ата-ана 

үлгі- негесінің тәрбиелік мәні 

балаларға тән үлкендерге, олар тара-

пынан жасалатын жақсы игілікті іс-

әрекеттерге еліктеушіліктен туын-

дайды. Бала бойында жеткілікті 

мір лік тәжірибе, бейімділік пен 

и к е м д і л і к   ә л і   д е   б о л с а   т о л ы қ 

қалыптасып бітпегендіктен, ол үл-

кендердің мінез-құлқына, жүріс-

тұ рысына, сұхбаттасу мәнеріне, 

іс-әрекетіне, басқалармен ара-

қатынасына еліктейді. Олай  болса, 

ә к е - ш е ш е   қ а р ы м - қ а т ы н а с ы , 

з а р а   с ы й л а с т ы ғ ы ,   б і р - б і р і н 

қадірлей, мақтан тұта білулері, үй 

ш а р у а ш ы л ы ғ ы н   к е л і с е   о т ы р ы п 

шешулері, бір-біріне к мектесіп оты-

рулары,  зара сұхбаттасу қалыптары 

бала үлгі- неге тұтып, қабылдап 

алып,  зінің іс-әрекетінде жасауға 

тырысатын қылықтарының сипатын 

логия ғылымының докторы Жанғара 

Дәдебаев былай деп жазады: «Жал-

пы сауаттылығымен ел-жұрт тарихы, 

нерпаздар  мірі туралы білімімен қатар 

Ұлбике құран, шариғат, әулиелер ту-

ралы және басқа діни кітаптармен де 

кеңінен танысып, дүние әлемінің жара-

тылысы жайында мол мағлұмат алады... 

Ұлбикенің осындай ортасынан қара үзіп 

шыққан ақындық білімін дәл танып, дұрыс 

аңғарған ақындар онымен айтысуға үлкен 

дайындықпен келмесе, ойда-жоқта не-

месе сәті түскен шақта с з жарыстыруға 

бата алмайтын болған. Мұны Ерк шек 

қожаның баласы Күдеріге айтқан кеңесінен 

де байқауға болады. Ол: «Балам, Ұлбикемен 

айтысамын десең, Бұхараға барып, үш 

жыл оқып кел, әйтпесе онымен айтысуға 

жарамайсың»  деген екен. Бұл жалпы 

қауымның, белгілі кезеңнің мойындауы 

деуге әділ баға (« улие ата» кітабы. 1998ж.). 

Ұлбике мен Күдерінің айтысы жігіт 

пен қыз айтысының жұмбақ аралас 

келетін к не түріне жатады, халықтың 

дүниетанымын бейнелеген бұл  нер туын-

дысы В.Радловтың әйгілі кітабы бойынша 

неміс тіліне аударылған. Бұл айтыс ша-

мамен 1840 жылы  ткен, егер осылай деп 

ұйғарсақ, осынау ғажап айтыстың шырқау 

биігіне к терілген Ұлбике небәрі он бес 

жаста болып шығады. 

Атақты жүйрік ақын Мәделі Жүсіпқо-

жа ұлының ауызға үріп салғандай ақын 

қызға: 

Сұлу қызға тұс-тұстан к з түседі, 

Қысылса да аузына с з түседі. 

лең айтып отырған Ұлбикенің, 

Кеудесінде бұлбұл құс тілдеседі, – деп 

асқақ сезімге бірден құлай берілуі тегін бе, 

сірә. Сіз оны айтасыз, он сегіз жасар ақын 

жігіт Таспақожа мен Ұлбикенің  айтысында 

с з қақтығысы да, ой шамырқануы да, ар-

ман да, сағыныш та, ынтық-ынтызар к ңіл 

де тұнық күйінде жыр болып  ріледі. Сол 

бір әйелге деген кемсіту мен шектеудің 

неше түрі аяққа тұсау, ауызға қақпақ тосқан 

заманда қаршадай қазақ қызының мына 

сұмдық талантын туабіткен  қасиет деуіміз 

керек. 

лең айтса, ақындар с з таңдайды, 

Сұлуларды таразы к з таңдайды. 

Үрпек жүнді аққудың  зі екенсің, 

Кім біледі ол жақта Күн мен Айды, 

– деп жастық қайраты жалындаған Тас-

пақожа қыз бақытын  зіне теліген сезімін 

білдіріп, мұндай жыр құшағына қанық 

қызды жастайынан атастырып қойған Бой-

тан деген жігітінің нойыс мінез-құлқын, 

нерді түсінбейтін дойырлығын қайта-

қайта айтып, жүрегін де жаралайды. Табан 

астында тапқырлық танытудың орнына 

қыз шіркіннің жіңішке жолын арбайды. 

Тәңірдің жазғанына к нген адал сезім 

Ұ

лбике ақынның атақ-даңқы 

зі небәрі 24 жыл  мір сүрген 

ХІХ ғасырда Сырдария мен 

Қаратаудан асып, Сарыарқа мен Ақ-

жайыққа дейін кеңінен жайылғанына 

анық к з жеткізуге болады. Бұла талан-

ты буырқанып қызыл тілге құйылған, 

қызғалдақтай құлпырған бойжеткеннің 

бақыты да, соры да  нер жолында болған 

екен.  

Ел аузында сақталған әңгімелер мен 

мұрағаттық қолжазбалар оның ақындығын 

жете танытса, қайым айтыс  неріндегі 

тапқырлығы мен шешендігі тәнті етеді.

К зге ұрып, к рініп тұрса да, ақынның 

жанашыр ізденушісінің біраз уақыт бол-

мауынан оның мұрасы арнайы зерттел-

мей, қағыс қалғанын мойындауға тура 

келеді.  йтпесе, Ұлбике ақын ж нінде ХІХ 

ғасыр мен ХХ ғасырдың  зінде-ақ жеріне 

жеткізіп айтқан шоқтығы биік ғалымдар 

аз болмаған екен. Соған қарамастан, бізде 

осы кезге дейін айтыскер ақын қыздардың 

–  нер қайраткерлерінің шығармашылық 

мірбаянының жазылмауы қазақ әдебиеті 

ғылымындағы ең үлкен олқылықтардың 

бірі болып келгенін жасыруға болмайды. 

***

лі есімде, 1974 жылы қарт ақын 

Т р е қ о ж а   Х а н қ о ж а ұ л ы   ( 1 9 0 0 - 1 9 8 6 ) 

Түгіскен орта мектебінде  зінің к п 

леңдерін оқыған, кездесуін  ткізген 

болатын. Ол кісінің үлкен ақын екенін 

жұрт аузында жүрген «Бай-дәулетті және 

ақын-жыраудың ұрпағы болғандықтан 

37-жылдары Сібірге айдалып, 10 жыл бойы 

азапты жолда  мірін  ткізген. Ал  леңдерін 

ауызша шығарып, т гілте айтар болса да, 

онысын құпия ұстайды» деген әңгімеден 

ғана білетін едік. Қоңырқай жүзді, дау-

сы қарлығыңқырап шығатын Т реқожа 

атаның домбырасын дыңылдата шерте 

отырып: «Бұл Талас-Қаратау  ңірінде 

Ұлбике мен Жаңылдықтан асқан ақын 

болмаған. Екеуі айтысқан ақындарының 

бәрін жеңіпті. Алайда Ұлбикені ожар күйеуі 

надандықпен ұрып  лтірген. Тағдыры 

соншалықты аянышты!..»  деп к ңілі бо-

сап, к зіне жас алғанына абдыраңқырап 

қарасақ та, ақын қыз туралы ынтықтырған 

бірауыз деректі ұйып тыңдаған едік. 

С о л   з а м а т т а   б о й ы м ы з д а   Ұ л б и к е 

ақынның туған-туыстары мен  скен орта-

сы,  ақындығы мен шешендігін, ақырғы 

тағдырын білуге бір құмарлық сезімі оя-

нып, асып-тасып жатқан-ды...

Қазір біздің қолымызда Ұлбике ақынға 

қатысты тірнектеп жинаған деректер 

негізінен толық бар деуге болады. Бірақ 

оның он шақты айтыстары мен  леңдері 

ғана жеткен. Бірсыпырасы әртүрлі баспас з 

беттерінде жарияланып, тұшына оқитын 

дүниелер болды. 

Ақын туралы не білеміз? Біз қанық қан 

деректерге қарағанда, Ұлбике Жанкел-

діқызы 1825 жылы қазіргі Қызылорда 

облысы, Терең зек деген жерде дүниеге 

келген к рінеді. Қазақ ауыз әдебиетінің бай 

мұрасын мұқият жинастырушы Мәшһүр-

Жүсіп К пеевтің (Таңдамалы шығармалар 

жинағы. Екі томдық. Алматы. 1992 ж.) 

айтуынша, Ұлбикенің әкесі дәулетті,  лең 

с зге жүйрік ақын кісі болған. Қыздың 

шешесі Жаңыл да ойлы, с зге шешен әрі 

ақындар айтысында әжептәуір талантын 

байқатқан жайсаң жан екен. Қазанғап 

Байболұлының «Т ле бидің тарихы» (1941 

ж.) деген дастанында Жанкелді ақын 

мен Жаңыл ақынның жыр айтып,  лең 

толғағаны осы деректі дәлелдей түсетін 

тәрізді. 

Ақындық  нер терең тамыр жайған, 

ә с е м   д е   с ұ л у   ә л е м і м е н   ж ұ ғ ы с т ы 

болған отбасында Ұлбике тұлымшағы 

желбіреген шақта-ақ к зге түсе ба-

стайды. Сыр  ңірі де Базар, Марабай, 

Ешнияз, Орынбай, Нысанбай, Жанкісі, 

Тұрмағамбет тәрізді ақын-жыраулар 

мен к мейі бүлкілдеп, к зінен от ша-

шып, жыр кеудесінен  лең пырақтары 

ұшқан  нер дүлдүлдеріне толы болатын. 

н мен жырдың алтын бесігінде тер-

белген Ұлбике қыздың алғаш кіммен 

нер сайысы мен с з барымтасына 

түскенін тап басып айту қиын. Ақынның 

мірбаяндық деректері мен айтыстарын 

хатқа түсіріп, асыл қазынамызға тұңғыш 

үлес қосқан Мәшһүр-Жүсіп К пеев 

пен  бубәкір Диваевтың қолжазбалар 

қорында ақынның қолына домбыра 

ұстап,  нер додасына жүрексінбей келіп, 

бірден жарқырап шыға келгені анық ай-

тылады. Филология ғылымының докто-

ры Сәрсенбі Дәуітұлы (Ұлбике ақынның 

айтыстарын араб әрпінен кириллицаға 

түсірген ғалым)  з зерттеулерінде ақын 

қыз «он екіге дейін с йлемей, тек он екі 

жасқа келгенде  леңмен с йлеуі» туралы 

бір қызық деректі келтіреді. Бұл пікірге 

Ұлбике  зімен айтысқан Мәделі ақынға: 

удемжармен әуелі үнімді аштым, 

Он екімде  леңмен тілімді аштым. 

Он үшімде  зіңдей бозбаламен, 

Жұмбақ айтып  леңмен жағаластым, 

– деген  лең шумағы негіз болған тәрізді. 

Енді бірде ақынның: 

Бес жасымда шешеме болдым шырақ, 

Сегізімде әкеме қойдым құлақ. 

Тоғыз жасқа келгенде үрдей болып, 

лең айттым наурызда үй жағалап, – 

деуінде табиғи талантты бойына бүккен 

үлкен сыр жатыр. Тегінде ақын қыз  зінің 

Мәделі ақын Жүсіпқожаұлымен (1816-

1888) айтысында  мірбаянын балдай 

тәтті сезіммен және т гілте әдемі ырғақ-

әуенмен жырлағаны  таптырмас деректер 

еді. Жырдың тылсым да сазды болғанын: 

ке с зін жасымнан жаттап алғам, 

Тал бойыма жинап та қаттап алғам. 

Жеке шығып бәйгеден тұлпардай боп, 

леңімді әніммен баптап алғам, – деген 

жан сыры айғақтайды.  леңі маржандай 

т гіліп тұрса, әуенін бастап алса, аймаңдай 

ақынның жаратылысына сырттай-ақ 

қанығып, қайран қаласың-ау. 

Бір асыл ойға тағы да еріксіз назар 

аудардық. Жыр алыбы Жамбыл: « лең 

кірген түсіне, Ж ргегінде мен болам», 

деп айтса, ақындық дәстүрдің биігінен 

нәр алған Ұлбике ақын: «Моншағымның 

әр тасы бір  лең-ді, бесігімде үйренгем 

бар  леңді» деп бесік жырынан бақыт 

киесін тапқан. Ұқсастық! Халық фольк-

лорында хас жүйріктердің ой сәулесі мен 

с з сәулетін осылай септестіретін мысал-

дары сирек болса да кездеседі. 

Ұлбике ақын жұлдыздай жарқырап, 

талантымен дүйім жұртты тамсандырғаны 

соншалықты, оның Күдері қожамен ай-

тысы 1870 жылы әйгілі орыс ғалымы 

В.Радлов құрастырған «Түркі тайпалары 

халық әдебиетінің үлгілері» деген та-

рихи кітапқа еніп, қымбат мұра болып 

бағаланады. М.К пеев  з жазбасында: 

«Ұлбикенің таңдайында  леңнің ұясы бар 

екен» деп халық аузында аңыз боп айты-

лып жүрген ойға мән берсе, бұл айтыстың 

ақыл мен талғампаздыққа толы сипатына 

да мән бергені с зсіз. Бір таңғаларлығы, 

фольклорлық экспедициялар жинаған 

материалдар арасында Ұлбике мен Күдері 

а қ ы н н ы ң   а й т ы с т а р ы н ы ң   б і р - б і р і н е 

ұқсамайтын т рт-бес нұсқасы бар. Бұл екі 

әйгілі ақынның «бір күн, бір түн айты-

сыпты» деген пікірді шындыққа апаратын 

айтыстар б лігі болуы мүмкін. Күдері де 

бет қаратпайтын айтыс ақыны болған. 

Қиыннан қиыстыратын  тапқыр әрі кесек 

ойды кесіп айтатын мінезі бар екен. Ол Сыр 

ңірі, Қаратау алабы ғана емес, Арқа жаққа 

да танымал болып, ел мұңын жырлаған 

адуынды ақын. 

Оның «Қарқаралы, Қазылық» деген 

толғау жырын М. уезов те, С.Сейфуллин 

де жоғары бағалап,  здерінің оқулық хрес-

томатиясына енгізген. Күдері қожаның с з 

анасы – сәлемдескенінде: 

Айтысқалы келіп едім тойларыңа, 

Ошақтыда ақын қыз бар дегенге, – деп, 

нерсүйер қауыммен қоштасарда Ұлбикеге 

қарап: 

Екі құзғын ұшқан жері Еділ-Жайық, 

Қазақта ақын бар ма бізге лайық,  

Кішкентайдан бірге  скен, әй, Ұлбике, 

Сенен  лең тілеймін қолымды жайып, 

– деп ағыл-тегіл к ңіл тербейді. 

Бұл айтыс тарихына байланысты фило-

алдамайды деп ұшпа к ңілдің ұшында 

отырған Ұлбике: 

Айран болса, күбі іші бос болмайды, 

Бір-біріне жақсы адам  ш болмайды. 

зі әкеп Құдайым қосса-дағы,

Б лтірік пен ақ қозы дос болмайды, 

– деп ақылмен жауап берсе де... Түптің 

түбінде  нерден алыс бір байдың еркешо-

расы Бойтанның, «Қайда барсам, жолымды 

кескестейтін, құрып қойған Бойтанның 

тұзағы бар» деп жырлағанындай, сол 

заманның  ресіз біреуінен қасірет шегерін 

қайдан білсін. Таспақожа ақын оның 

кіршіксіз к ңілін аулап, жыр жалғайды, 

б і р а қ   а й т ы с т ы   қ ы з д ы р а   а л м а й д ы . 

Қарсыласының тапқырлығына табан 

астында дәмді жауап қайтара қоймайды. 

Одан кейін Ұлбике мына  лең жолдарын 

тегіннен-тегін айтты дейсіз бе? 

Кімге керек  ріктің дәнегі жоқ, 

Жаман ш птің малға да керегі жоқ. 

лең айтып не керек құны жоққа, 

Сәлделіге б ріктің керегі жоқ... 

ткір айтылған  лең астарында терең, 

әрі  кінішті ой жатыр. Таспақожа Ұлбике 

ақыннан ақылынан да,  нерінен де асып 

түсе алмаған. Дегенмен, ақын жігіт дымы 

құрып, әдептен озбай,  з қолын ұсынған. Ол 

сонда  зінің ақын ағасы Күдерінің «Ұлбике, 

қыздан шыққан лашынсың, Бұл жерде 

сенен с зді кім асырсын» деген ұшқыр 

ойына құлай берілгенін де аңғаруға бола-

ды. Ақын қыздың құдіреті бұл ғана емес. 

Оның айтысу мәнері мен ой тереңдігіне 

қатты қызыққан Мәшһүр-Жүсіп К пеев 

пен В.Радловтың да Құлыншақ ақыннан, 

ал бертінде Мырзатай Жолдасбековтің 

Т реқожа ақыннан жазып алған Ұлбике 

мен Күдерінің сексен шумақтан тұратын 

айтысында ақын қыздың «К кірегім – 

кітап с зі, тілім – Құран» деген құдіретті 

с з түюіне алғыр ойы мен күмбірлеген 

к мейіндегі  лең жолдың отына жылынып, 

жүректен-жүрекке жеткізген талантына 

да табынғандай болады. Шабыт келіп, 

жаны жайсаң шақта Ұлбике ақын айтыс 

десе жанығатын Жанкел (Жанкелді емес), 

Күдері ақын үшеуі қатар отырып айтыса-

ды. Бірінің ойын бірі мүдірмей жалғайды. 

Қаратау б ктерінде  ткен бұл айтыста 

Жанкел  зінің түйе к шін тоқтатып қойып, 

с з қағыстырғанының  зі бір ғажап. 

Мұны к ріп сүйсінген Ұлбике оған назды 

леңмен тіл қатады. Бірақ талай мәрте 

есесі кетіп жүрген Жанкел қалың топтың 

ортасында  зін асыра мадақтап, қыз намы-

сына тиетін с зді айтып қалады. «Кедейсің, 

кедейлігіңнен қашып құтылмайсың» деген 

с зі ақын жігітке ұнамай қалса керек. Сол 

арада Ұлбике де кідірместен: 

Кедейді кедей демей, бай дей ме екен, 

Үйінен бай кедейдің май жей ме екен?! 

Кедейлікке шамданып-шамырқанып, 

Бәрі де кедейдің сендей ме екен?! – деп 

аузына құм құяды. Жанкел де қозғалақтап 

бұл уәжге не айтарын білмей тосылып 

қалған кезде Күдері ақын домбырасын се-

белеп қағып-қағып жіберіп, қосыла кеткен 

екен... 

Бұл «Ұлбике, Жанкел және Күдері» 

а й т ы с ы н ы ң   к р к е м д і к   д е ң г е й і   м е н 

мазмұндық мәні ғалым-зерттеушілердің 

үлесіне қалдыратын күрделі дүние.  йткені 

лы

лы

7

№14 (1272) 

9 – 15 сәуір

2015 жыл

жүктеу/скачать 12,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: