Кіріспе
жүктеу/скачать 1,5 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- –ист,-изм
- –лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік
- –лық
| -шыл,-шіл жұрнағы адам мінезінің қасиетін, оның бір нәрсеге бейімділігін білдіреді. –шіл жұрнағы жалғанған сөздерді жағымсыз мазмұндағы ұғымдарды білдіруге жұмсайды:
«Өзімшіл, надандықтан көзі ашылып, Аңғарар адал жолға жақындарын». [188] «Өнері жоқ, өсекшіл ел жамандар, Өтірік пе, рас па, көрмей ішін » [65] Әрине, -шыл/-шіл жұрнағын Шәкәрім әрдайым жағымсыз қасиетті атау үшін ғана емес, жағымды жақтарын көрсету үшін пайдаланған: «Таза, еңбекшіл, азға да қанағатшыл, Халқына қанағатсыз қызмет қылар». [480] «Таныса ақын, ойшыл адамымын». [188] «Пекиндегі ақылшыл ұлықтарды» [470] -шыл/-шіл аффиксі саяси термин жасауда да жиі қолданылды. 1929 жылғы ғылыми –орфографиялық конференцияда интер –националдық сөздердегі –ист,-изм жалғауларын қазақ тілінің –шыл аффиксі арқылы аударып алу керек деп ұйғарылды, мәселен, националист-ұлтшыл. [11, 98] «Ұлтшыл деп сөгеді қазақ жасын, Қорғау дұрыс емес деп әркім басын», [477] Шәкәрім тіліндегі ең өнімді жұрнақ –лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік. Лық арқылы жасалатын сөздердің морфологиялық құрылымы біркелкі емес: Ол негізгі түбір тұлғаға да, туынды тұлғаға да жалғанған. Әрине, ең көп ұшырасатыны –бұл жұрнақтың тікелей түбірге жалғануы: жарлық, өмірлік, мырзалық, зұлымдық, аштық, достық, жомарттық, өктемдік, ұрлық т.б. Бұл жұрнақтың түбір сөзге жалғанғандағы беріп тұрған (Шәкәрім тілінде) мағыналары мен қызметтері мынадай: 1.Абстракт ұғымдарды, яғни құбылыс, күй, сапа атауларын, адам өмірінің кезеңдерін т.б. білдіретін зат есімдер жасайды: «Қайратың қалып, Ақылдан танып Кәрілік келсе басыңа » [30] «Жомарттық па осы тұр ?» [485] «Өктемдікпен зор айтқан патсалығы, Маңдағы нашар елдің бәрін қырып» [479] «Арамдықтан көңілді арылталық» [33] «Жандаралдан көріп пе ең бір жақсылық» [469] 2. –Лық жұрнағы арқылы жасалған сөздердің бір тобы нәрсе атауларын білдіретін зат есімдер болып келеді: «Бас уәзірін шақырып жарлық айтып, Осыны қылсын дейді барша қауым» [475] Бұлар –лық аффиксінің түбір сөзге тікелей жалғанған түрлері мен қызметтері. Қалған жағдайларда –лық жұрнағы туынды түбірлері жалғанған, яғни өзге аффикстермен тіркесте келеді. Олар: -шы +лық, -ар +лық,-ды+лық, -сыз+дық қосындылары . жүктеу/скачать 1,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|