| da” (егер үйде болғанда, егер жолда жүргенде, егер ұйықтағанда, егер
ояу болғанда) (Гаркавец 2002, 671 б.), “kiyikkä čïχkanda kiyikčilär da oχ
atkaylar kiyikkä ormanda” (орманға шыққанда киікшілер киікке оқ атады)
(Гаркавец 2002, 741 б.).
Г.И. Рамстедт -гунча/-кунча аффиксінің шығу тегін -гин аффиксімен
байланыстырады. -гунча/-кунча> -гин (екінші етістік негізінен болған
көне есімше) + -ча<чаг «шақ, уақыт» (Рамстедт 1957, с.136). -ча жөніндегі
мұндай пікірді біраз ғалымдар қолдайды, себебі -ча аффиксінің -гунча
тұлғасында мезгілдік мағына білдіретіндігі анық. М. Томанов «Қазақ
тіліндегі -ғанша көсемшеден гөрі үстеуге жақын, ол үстеу қызметінде
қолданылып, соған тән мән мағыналарды туғызады, -ғанда тұлғасы да
жатыс септік тұлғасында қалыптасқан үстеу» деген пікір айтады (Томанов
1992, 190 б.). Бұл жердегі -ғанша, -ғанда тұлғаларында етістікке тән
қасиет бар. Сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарумен қатар, сабақтас
құрмалас сөйлемнің баяндауышы қызметінде де жұмсалады. Етістікке
тән қызметіне орай үстеу емес, көсемше деп қараған дұрыс.
Көне және орта ғасыр ескерткіштеріндегі көсемше формалары қазіргі
тіліміздегі көсемшенің белгілеріне дәлме-дәл келеді. Ескерткіштер
тілінде -а, -е көсемше тұлғаларына қарағанда, -п, -ып, -ип, -уп, -үп
Көне Және Орта Ғасыр Ескерткіштеріндегі Көсемше Формалары
Türk Dünyası 43. Sayı
258
тұлғалы көсемшенің қолданыс аясы өте кең болған. Ескерткіш тіліндегі
келтірілген көсемшелер мен негізгі қимылды білдіретін етістіктердің
әрқайсысының лексикалық және грамматикалық мағыналары сақталған.
Көсемше көбінесе пысықтауыштық қызмет, құрмалас сөйлем құрамында
баяндауыштық қызмет атқарған. Өткен шақ көсемше тұлғасын білдіретін
құрмалас сөйлемдер себеп бағыныңқылы сөйлемнің баяндауышы болып
қолданылған.
Достарыңызбен бөлісу: | 
