Пайдаланатған әдебиеттер тізімі

113 
ӘОЖ 17.82 
Хумар Бақытгүл Келесқызы 
«Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті» КеАҚ 
b_keleskyzy@mail.ru 
Кажибаева Гүлден Кенесовна 
«Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті» КеАҚ 
guldenkgk@mail.ru 
 
ТҰРСЫНБЕК КӘКІШЕВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ТҰЛҒАТАНУ: 
МАҒЖАНТАНУ МӘСЕЛЕСІ 
 
Аннотация: Мақалада мағжантану мәселесіне қатысты әдебиетші, профессор, 
ғалым Тұрсынбек Кәкішевтің ғылыми тұжырымдары қарастырылады. Тақырыпқа қатысты 
ғалымдардың ой-пікірлері салыстырылады. Тұрсынбек Кәкішевтің ғылыми-эссесі жан-
жақты қаралып, мағжантану мәселесіне байланысты ғылыми ойлары талқыланады. 
Мағжан шығармашылығы көркемдік тұрғысынан А.Байтұрсынов еңбектері бойынша 
айқындалады. Мағжан мен Сәкен арақатынасы тарихи деректерге сүйеніп бағаланады. 
Тірек сөздер: мағжантану, тарихи деректер, алаш қозғалысы, классиктер, саяси 
идеология 
 
Профессор, әдебиеттанушы, ғалым Тұрсынбек Кәкішевтің ғалымдық 
ізденісі, ғылыми еңбектері мен зерттеулері әдебиет алдындағы міндетін, 
мақсатын архивтік деректерге сүйеніп, нақты мағлұмат, дәлелдермен аса 
тиянақтылықпен атқарып келеді. «Әдебиет адам ісінің бір түрінен шыққан нәрсе 
болғандықтан, бұ да сынға түспек. Мұның түрлі ісі түріне қарай сынға түседі...» 
[1, 403] деп А.Байтұрсынов айтқандай, Тұрсынбек Кәкішев әдебиет сынында да 
сынға түсіп, ғылыми адалдықтың сынынан да әділдікпен, ақиқатпен көзге түскен 
тау тұлға. Ақиқатты көздеген зерттеу еңбектерінің бір шоғыры – тұлғатану 
мәселесімен ұштасады. 
Әдебиетіміздің ұлы классиктерінің өмірі мен шығармашылығының өзі өмір 
сүріп жатқан қоғамға байланысты дау-дамайға ұшырауы, олардың қазақ 
әдебиетіндегі орнының бұлыңғыр болып түрлі пікірге, талас-тартысқа ұшырауы 
ғалымды әр кез алаңдатады. Әсіресе, оқырман қауым, оқушы қауымның әдеби, 
тарихи танымын кеңейту мақсатында, тарихи шындыққа көз жеткізу мүддесінде 
жасаған ғылыми ізденістерінің, архивтік деректерінің, көркемдік талдауларының 
мәні мен маңызы ерекше. Ғалымның қазақ әдебиетіне шын жанашырлығы – 
оқырман қауымның әдеби, тарихи сауаттылығын қалыптастыруда, оқушы көзін 
ақиқатқа жетелеуде әрі қазақ әдебиеті өкілдерінің орнын айқындаудағы 
қажырлы еңбегінен анық көрініс тауып отыр. 
Тарихи тұрғыда қазақ әдебиеттану ғылымында түйінін таппай келе жатқан 
даулы мәселенің бірі – Мағжан мен Сәкен. Тұлғаларымыздың ақталғаннан 
кейінгі халықтың рухани өміріндегі орны айрықша болғандығы жайлы пікірлер 
күні бүгінге дейін сөз болып келеді. Мәселен, Филология ғылымдарының 
докторы Айгүл Ісімақова өз сөзінде: «ҚКП Орталық Комитетінің «Мағжан 
Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың және Жүсіпбек Аймауытовтың 
творчестволық мұрасы туралы» (1988) қаулысы қазақ елінің рухани өміріне 
үлкен серпіліс әкелді. Бұл есімдерді бұрын естімеген біздің 

114 
ұрпаққа көп кешікпей осы тізімді жалғастырып ақталған Ш.Құдайбердиев, 
Ә.Бөкейханов, 
С.Садуақасов, 
М.Дулатов, 
Ж.Ақбаев, 
Қ.Кемеңгерұлы, 
Ғ.Қарашев, Х.Досмағамбетов, М.Тынышбаев т.б. қайта басылып шыққан 
кітаптарындағы тұжырымдылық пен дәлдік, мазмұндылық, көркемдік пен 
шеберлік ерекше әсер етті» [2, 11] деп түйіндейді. Алайда, әдебиет өкілдерінің 
көзі тірісінде де, ақталғаннан кейін де дауылы басылмаған мәселелері бар және 
оларды шешуде Т.Кәкішевтің орны ерекше. Ғалымның бұл мәселеге байланысты 
бүкіл қазақ қауымына кеңінен танылған, аталған ұлы классиктеріміздің өмірі мен 
шығармашылығын сөз еткен, «Мағжан мен Сәкен» ғылыми эссесі. Ғылыми эссе 
ұлы тұлғаларымыз жөнінде қазақ қауымының таным көкжиегін кеңейтіп қана 
қоймай, тарихи шындыққа жетелеп, эстетикалық түсінігін арттырады. 
Өз кезеңінде саяси жағдайдың әсерінен Сәкенді көш бастаушы ретінде 
көтеріп, ал Мағжанды қарсы тарап ретінде көріп даттаулардың болғандығы 
шындық. Бұл жағдай Бейімбет, Сәкен, Ілиястар оралғаннан кейін, яғни 1957 
жылдары үдей түсіп, қатты бұрмалауға ұшырады. Оның себебі де солақай 
саясаттың салқыны екені белгілі. Ғалым ғылыми эсседе Алаш қозғалысы 
тақырыбы айтылғанда А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов, М.Жұмабаев, 
Ж.Аймауытов, С.Садуақасов, С.Қожанов есімдері қатар аталғанда, Сәкен, Тұрар, 
Ілияс, Бейімбет, Сәбит есімдері «ілікпей» қалып отырғанын айтады. Әсіресе, 
ұмыт қалғандардың көбірек ұшырасатыны – Сәкен мен Сәбит. Оларды Кеңес 
үкіметін орнатушылардың қатарына жатқызып, «ұлтын сатқандар» тізіміне 
қосқандар да жоқ емес. Сол себепті де ғалымның бұл ауыр тақырыпты қолға 
алуы ғылым алдындағы үлкен адалдығы мен әділдік туын биік ұстар 
шыншылдығын көрсетіп отыр. Ғалымның сонау жылдардан келе жатқан зерттеу 
еңбектерінің ерекшелігі – тек құжаттарға, нақты дерек, дәйектерге негізделіп 
жазылуында. Яғни, дәлелі мен дәйегі дөп келетін шыншылдығында. 
Қандай дана, данышпан, кемеңгер болмасын ешкімде қоғамнан тыс өмір 
сүре алмайтыны анық. Мағжанды біз өзі өмір сүрген кезеңнен бөліп қарай 
алмаймыз. Ғалым Мағжанның әдебиетке қадам басқаннан бастап, ол жөніндегі 
пікірлердің күшеюі 1917-1928 жылдар аралығы деп көрсетеді, бірақ бірде-бір 
адам Мағжанның ақындығына қатысты сын айтпағанын, әрі оның ғұмырбаянын 
дұрыстап зерттеген адам болмағанын айтады. Мағжантану саласында 
Ж.Аймауытовтың Ташкенттегі қазақ жастары клубында жасаған баяндамасы 
1925 жылы «Лениншіл жас» журналында жарияланған «Мағжанның ақындығы 
туралы» мақаласында өнерпаздық қырынан ерекше талданғанына қарамастан, 
Мағжанның өміріне байланысты дәйектерге өте аз әрі Мағжан романтизмін 
қалыптастыру мүддесі басымырақ. Басқа жарияланымдарда саясат салқыны 
басым. 
Ал Мағжан шығармашылығы өзіндік бағасын әрдайым әр қырынан ерекше 
танылуымен алып отырған. Мысалы, ұлтымыздың Ұлы Ұстазы, Алаш қозғалысы 
аталғанда қатарды бастап тұрған Ахмет Байтұрсынұлы әдебиеттің сан-қырын 
даралап көрсетуде Мағжан шығармашылығын кеңінен мысал етеді. 
Арнау түрін, соның ішінде сұрай арнауға мына үзінділерді лайық көреді: 
У-шу боп қыбырлаған төрт түлік мал, 

115 
Есетін солтүстіктен салқын самал. 
Апырым-ай! Қандай жауыз тағдыр деген 
Бұйырған тұтқын болып жат та, қамал? [2, 200] 
Ал Зарлай арнау түріне Мағжаннан мына үзіндіні көрсетеді: 
Сауықшыл есіл елім-ай! 
Сарыарқа сайран жерім-ай! 
Күмістей таза суы бар, 
Айдын шалқар көлім-ай! [2, 201] 
Ахмет Байтұрсынов өрнекті сөйлемдердің біршама түрлерін көрсете 
отырып, шартты оралым түріне тағы Мағжан жырын қосады: 
Секіріп салқын бұлақ ойнап сайда, 
Батырып көмескі түсі тұманды ойға, 
Шапқылап шыққан жерін әңгіме қып, 
Былдырлап ақ бетінен сүйгізсе айға, 
Сол уақыт жай табады асау жаным, 
Ашылады басқан ауыр ой қабағым, 
Шын бақты тапқандаймын осы жерде ақ 
Көремін күн жүзінде, жасағаным... [2, 221] 
Өлең айшығын әрі жалғыз бунақты тармақты көрсетуде Мағжанның 
мына жолдарын мысал етіп қолданады: 
Сап-сары бел, 
Еседі жел, 
Еседі. 
Еседі жел, 
Көшеді ел, 
Көшеді [2, 231]. 
Бұл Мағжан жырының көркемдік ерекшелігінің қаншалықты бай екенінің, 
нағыз жыр жауһарының хас шебері екенінің анық айғағы. Т.Кәкішев ғылыми 
эссесінде татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимов «Қазақ қызы» романында 
Мағжанның бір шумақ өлеңін эпиграф етіп алып ілтипат қылғаны да біраз 
нәрсені аңғартады. 
Шығармашылықтан бөлек дау тудырған мәселе – Мағжан мен Сәкеннің 
арақатынасы екенін жоғарыда айтып кеткенбіз. Оның ақ-қарасын таразылауда 
ғалым олардың пенделік қырынан да болған әрекеттерін баяндай отырып 
талқылайды. Себебі, қазақ әдебиеті өкілдерінің араздығының басталуы сонда 
жатқан еді. «Бірлік» қоғамының бағдарламасын жасауда Сәкен ұсынған 
«Бірлік» атауы мен Мағжан ұсынған «Айна» атауын талқылауда келіспей 
айтысқандары, бағдарламаны қабылдар сәттегі ой-пікірлерінің бірлікте болмауы, 
ауызбіршіліктерінің алшақтауына себепші болды. Әрі қарай қос ақынның өлең 
шумақтарымен тартысуы тағы бар. Алайда, Т.Кәкішевтің 
«...жарық жұлдыздар қаншама кереғар туғанымен өздерінше жарқырап, 
қазақтың рухани байлығын молайтты...» [3, 23] деген пікірі орынды айтылған деп 
білеміз. Қазақтың қос ақынының бір-бірін түсініп, іске келгенде бір-біріне 
қолғабыс еткен тұстарды да ғалым тарихи деректер арқылы көрсетеді. 
Мағжанның 1912 жылғы, ал Сәкеннің 1914 жылғы жинақтарының бағытынан 

116 
үндестік көреміз. Оны ғалым ұлы Абайдан, кемеңгер Ыбырайдан Ахмет пен 
Міржақыпқа жалғасқан күрескерлік бояуы қалың ағартушы-демократтық бағыт 
деп көрсетеді. Күрескерлік бағыты тізімінен Мағжанды ұшырастыру көптеген 
деректерде кездеседі. Мәселен, ғалым А.Д.Малдыбайдың «А.Байтұрсынов 
бастаған Алаш зиялыларының Әліпбиді өзгертуге қарсы күресі» атты 
мақаласынан «Араб әліпбиін қорғаушылар тобындағы А.Байтұрсынов бастаған 
М.Дулатұлы, Қ.Кемеңгерұлы, М.Жұмабайұлы, Е.Омарұлы т.б. Алаш зиялылары 
бұл саясаттың түпкі астары қандай саяси идеологиялық мақсат көздейтінін 
жақсы білді» [4, 242] деген пікірінен ақынның қоғам өмірінің күрделі 
мәселелерінен де тыс қалмағанын аңғарамыз. 
Ал ақындықтың алғашқы сатысы махаббат лирикасынан бастау 
алғандығы белгілі. Мағжанның махаббат лирикасында жазған «Ләззат қайда?», 
«Жас қыз», «Сүйгеніме», «Құр қалыппын», «Тілегім», «Қазақ қызы аузынан», 
«Әдемі қыз» т.б. өлеңдері біршама. Мағжан шығармаларынан өз туындысын 
жетілдіруге ерекше көңіл бөліп отырғандығы байқалады. Сәкенде де «Өткен 
күндер» жинағында жастық сезімді аялауға арналған «...ға», «Кетпейтін естен 
ғашық жар», «Қоштасқан жер», «Сағыну» сынды өлеңдері кездеседі. Қос 
ақынның да бастамасы махаббат лирикасынан көрініс бергені қазақ әдебиетіне, 
қазақ поэзиясына тың бір лептің келе жатқанынан хабар беріп тұрғандай. Екі 
ақынның ақындық жолға келуіне 1909 жылғы Абай жинағының әсер еткені 
сөзсіз. Мағжанның да, Сәкеннің де Абайға арнау шумақтары бар. Мағжан 1989 
жылы бір томдығын шығарғанда «Алтын хакім Абайға» деп жырласа, Сәкен 
1914 жылғы «Өткен күндер» жинағында «Ақын» өлеңін Абайға арнады. Абай 
ұлылығын әр ақын өзінше танып, өзінше жырлады. Қазақ әдебиетіне Абай 
әкелген жаңалықтың бірі – пейзаж лирикасы, төрт мезгілді суреттеу, өмір 
бейнесін образбен жеткізу десек, қос ақынның да осы тұрғысынан 
шығармашылығына назар аударғанын көреміз. 
Т.Кәкішевтің 1988 жылдан бері жазып, айтып келе жатқан пікірлері 
Мағжанның алғашқы «Шолпан» жыр жинағының атауындай Шолпан болуға 
ұмтылуы, бірден жарқырап шыққан жұлдыз болуы, алаштықтардың әрекеті 
жүрегінен жыр болып төгіліп, халық жүрегіне жол табуы оның ақындық 
болмысының әділ бағасы. Мағжантану мәселесінде ғалым көптеген 
ғалымдардың пікірлерінің үйлесімді, үйлесімсізін тарихи деректер арқылы 
қарап, салыстырып, негізі бар деректерді қолдап, өзі мүлт кеткен тұстарды да 
зерттей келе танып, көз жеткізгенін айтады. Ондағы мақсат – Мағжанды 
танытуда тарихи бұрмалауды болдырмай, зерттеу еңбектерін талдап, таразылап 
оқырман қауымға түзу ұсыну. Ғалым Мағжанды танытуда «Мағжан Жұмабаев 
қазақ әдебиетінде өмірді романтикалық арнада суреттеу амалын тауып, оны 
көпшілік кезде реализмнің жұртына аунатып алу арқылы ел-жұртқа хош иісі 
аңқыған керемет поэзия ұсынды» [3, 26] деген пікірден танбай келе жатыр. 

жүктеу/скачать 3,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: