Конференциясының ЕҢбектері

50

 

Мҽселен, «Біздің отбасымыз», «Серуенге шығу», «Тҿл кҥту», «Апама кҿмектесем», «Менің 

досым»,  «Біздің сынып» т.б оңай тақырып кҿлемінде жҥргізілуі керек. 

2,3,4,-сыныптарда  жазба  жҧмыстарының  тақырыбы  да,  кҿлемі  де,  мазмҧны  да  кҥрделене 

тҥседі. 

Бастауыш сыныпта жҥргізілетін жазба жҧмыстары: диктант, мазмҧндама, шығарма. 

Диктант  – жазу жҧмысының маңызды бір бҿлігі. 

Диктанттың  тҥрлері  ҥйрету  мақсатында  сҽйкес  ҽр  тҥрлі  болады.  Мҽселен,  сҿздік  диктант 

жеке сҿздерден, сҿз тіркестерінен қҧралады.Сҿздер ҿтілген ережелерге сҽйкес беріледі. 

Сҿздік диктанты, оның кҿлемі. 

1-сыныпта 5-8 сҿз 

2-сыныпта 8-12 сҿз 

3-сыныпта 12-15 сҿз 

4-сыныпта 15-20 сҿз 

Мҧғалім ҿтілген материалдарға қарап диктанттық мҽтінін  ҿзі таңдайды. 

2-сыныпта  жҥргізілетін  диктант  тҥрлері  сабақта  жиі  қолданылады.  Олар:  дыбыстық, 

буындық, сҿз жҽне сҿйлем, кҿру, терме т.б. диктанттар жҥргізіледі. 

Дыбыстық диктанттың мақсаты: ҿтілген дыбыстарды қайталау. Ҽр сабақтың алдында, не 

соңында 8-12 ҽріппен жҧмыс жҥргізіледі. 

Буындық  диктанты.  Оқушыларды  буын  жасай  білуге,  ҿтиілген  дыбыстарды  буынға 

мысалға:  а-па,    ба-ла,  ба-ла-лар.  Буын  дегеніміз  не?  Ережесін еске  тҥсіру. Сҿзде  қанша  дауысты 

дыбыс болса сонша буын болады. 

Бақылау диктанты. Бҧл жҧмыс ҥлкен бір орфографиялық тақырыпты ҿткен соң  жазылады. 

Ҽрбір бақылау жҧмысына 2-3 грамматикалық тапсырмалар беріледі. 

Шығармашылық  диктанты.  Бҧл  жҧмыс  ҥйрету  мақсатында  қолданылады.  Оқушылар  ҿз 

бетімен  жҧмыс  істеуге,  ойын,  сҿз  байлығын  дамытуға  жҽне  ҿткен  материалды  қайталауға 

жетелейді.  Тірек  сҿздер  арқылы  немес  бір  сюжетке  сҿйлемдер  қҧрауға,  сҿйлем  басы,  ортасы, 

аяғына сҿздер жазу. 

Кӛшіріп  жазу  диктанты.  Ережені  қайталап,    мҽтінді  оқығаннан  кейін  кҿшіріп  жазу 

тапсырылады. Бҧл оқушылардың қате жібермеуге ҥйретеді. 

Ескерту  диктанты.    Бҧл  жҧмыс қиын  ережелерді  қайталау  жҽне  есте  сақтаус  мақсатында 

жҥргізіледі.  Тақтада  жазылған  сҿздер,  сҿйлемдер,  ережеге  сай  тҥсіндіріліп,  керекті  жерлерінің 

асты сызылады. Оқушылар дҽптерлеріне жазып алады. 

Тҥсіндірмелі  диктанты.  Бҧл  жазба  жҧмысы  оқушының  тақырыпты  тҥсінген,  тҥсінбегенін  

анықтау бағытында жҥргізіледі. Тақтаға жазылған сҿздерді орфографиялық  жҽне грамматикалық  

талдау  жасау  арқылы  оқушы  ережені  қайталап  шығады.  Ҽсіресе  қиын  сҿздер,  ережеге 

бағынбайтын орыс тілінен енген сҿздер тҥсіндіріледі. 

Біз  жоғарыда  бақылау  диктантын  жҥргізгенде  ҽр  диктантта  грамматикалық  тапсырмалары 

бар жҧмыс жҥргізу керектігін айтқан едік. Бҧл оқушының логикалық қабілетін қалыптастырады. 

Мҽселен, 2- сыныпта диктант тақырыбы: 

 

Мамыр. 

Мамыр айында өсімдікте шешек атады. Бақтарда, алма, өрік, алмұрт, шие гүлдейді. Маса 

шыбін-шіркей      және  көбелектер  шығады.  Бұлар  жануарлар  дүниесіне  өте  зиян.  Құстар  ұя 

салады Қараторғай, бозторғай дамылсыз сайрайды. 

 

Грамматикалық тапсырмалар: 

1. Бірінші сҿйлемдегі жуан жҽне жіңішке  дыбыстарды ажырат. 

2. Ҿрік, бақтарда, ҧя сҿздерін тасымалда. 

Басқа сыныптарда да осы тҽртіппен жҧмыстар жҥргізіле береді. 

 

2 сыныпта диктант мҽтіндерінде берілетін сҿздер саны. 

 

І-тоқсанда 20-25 сҿз 

ІІ-тоқсанда 25-30 сҿз 

ІІІ тоқсанда 30-35 сҿз 

VI тоқсанда 35-40 сҿз 

Жыл аяғында 40 сҿз. 

51

 

Диктантта жіберілген мынадай қателер есепке алынбайды: 

Жіберілген қателердің ережесі оқылмаған болса. 

Сҿйлем соңында нҥкте қойылмағанмен келесі сҿйлем бас ҽріппен жазылған  болса. 

Жазуға бір сҿзді мҽтін мазмҧнын бҧзбайтын екінші сҿзбен ауыстырған болса диктантта бір 

қатеге есептеледі. 

 Егер 2-3 ҧқсас емлелік қате жҿнделсе. 

2-3ҧқсас  тыныс белге қателері жҿнделсе. 

2-3тасымалдау кезінде алдыңғы дҧрыс, кейінгі сҿзде бҧзылған болса ол қайталанып келсе. 

Сҿйлем ішінді бір сҿз бірнеше қайталанып жазылса.[1] 

 

Бастауыш  сыныптарда диктант,  мазмҧндама,  шығарма,  жазу-оқушы  жҧмысындағы кҥрделі 

процесс дедік. Олай болса бҧл жҧмыс–оқушының логикалық ойын жетілдіру, ойлаған ойын қағаз 

бетіне  грамматикалық  талапқа  сай  тҥсіре  алады,  ҿздігінше  каллиграфиялық  ережелерде  сақтай 

білуге дағдыланады. Сауаттылық негізгі–диктант жаздыру. 

Әріп диктанты. 

Ҽріп  диктантын  жаздыруға  мақсат  оқуышлардың ҿтілген,  ҥйренген  дыбыстарының ҽріптік 

таңбаларын  қаншалықты  меңгергендерін,  оларды  бір-бірінен  айырмашлықтарын  аңғарту  ҥшін 

жаздырылады. 

Бҧл ҽдіс оқушылардың не жазатынын алдымен ойлап, мағынасын тҥсінуге дағдыландырады. 

Осыдан  кейін  бір-екі  ҽріппен  олардан  қҧралған  буын,  сҿз  жҽне  сҿйлем  диктанттарын 

жаздыра бастау керек. 

Қойылатын талаптар 

Ҽріп  диктанттары  оқушылардың  естіген,  ҥйренген  дыбыстарын,  ҽріптің  таңбаларын 

қаншалықты меңгергендігін байқау ҥшін жаздырылады. 

Бҧл  –  графикалық  схемалардан  кейінгі  оқушылардың  ҿздігінен  ойланып  жазған  алғашқы 

сынақ  жҧмысы.  Мысалы:  А  а  дыбысы  деп  айтылса,  оқушы  А  а  дыбысының  жазба  тҥрін  жазуы 

керек. Ҽрине, бҧл алдын ала ескертіледі. Ҥлкен, яғни, бас ҽріптер адам аттары мен фамилиясының 

басында жазылады. 

Дыбысты айтамыз, естиміз, ҽріпті жазамыз, оқимыз, – деген сияқты анықтамалық ҥлгілерді 

ҥнемі айтып отыру керек. .[2] 

Диктант жаздыру ҥшін қойылатын талаптар 

Буын  диктантында  мынадай  басты  мҽселелерге  кҿңіл  бҿлген  жҿн:  дыбыс  пен  ҽріпке 

қарағанда  буынның  ҿзіндік  ерекшелігі  бар,  буын  қҧрамындағы  ҽріптер  бір-бірімен  қосылып 

жазылады;  буыннан  сҿз  қҧрайды,  ал  дауыссыз  дыбыстар  жеке  емес,  тек  дауыстыларға  қосылып 

айтылады. 

Сҿйлем  диктантын  жҥргізудегі  негізгі  мақсат  –  оқушыларға  сҿйлем  деген  ҧғымды 

тҥсіндіріп, оны жаңа сҿздердей қҧрай білуге тҿселдіру. 

Сҿйлем  диктантын  жҥргізген  сайын,  сҿйлемнің  бір,  екі,  ҥш  немесе,  ҽлденеше  сҿз 

тіркестерінен қҧралатынын, бірінші сҿз бас ҽріптен басталып, ҽр сҿз бҿлек жазылатынын, сҿйлем 

соңынан  нҥкте,  сҧрақ,  леп  белгілерінің  бірі  қойылатынын  ауызша  талдаттырып  алып,  жазып 

ҥйретеді. 

Ҽліппе кезеңінде жҥргізілетін  ҥйрету  диктанттарының  міндеті  оқушыларды  ҥйренген  ҽріп, 

буын, сҿз жҽне сҿйлемдерін тҥсініп, сауатты, кҿркем етіп жазу жҽне дҧрыс сҿйлеуге жаттықтыру. 

Кӛру диктанты 

Тақтадағы  мҽтінді,  ережені  қайталап  болғаннан  соң  мҽтін  жабылып  оқушылар  жазады. 

Сонан соң оқушылар жағынан мҽтінмен салыстырып, қатесін тексереді, жҿндейді, тағы да ережені 

қайталайды. 

Бҧл  диктант  оқушылардың  кҿру,  есте  сақтау,  затты  қабілеттерін  дамыту  мақсатымен 

жҥргізіледі.  Кҿру  диктантына  ҽліппе  бойынша  ҿтілген  ҽріп,  уын  жҽне  жеке  сҿздермен  бірге 

жазылуы  қиын  сҿздер,  сҿз  тіркестері  жҽне  шағын  тексттер,  жҧмбақ,  жаттауға  берілген  ҿлеңдер 

алынады. 

Диктант мҽтіні ҥзіліс кезінде тақтаға немесе алдын ала плакат қағазға жазылып қойылады. 

Оларды  оқушылардың  екі-ҥш  рет  оқып  шығуына,  асықпай  кҿріп,  жадында  сақтауына  1-2  минут 

уақыт беріледі. Содан кейін жазылған мҽтін жабылады. 

Оқушылар тақтадан оқыған мҽтінін есіне тҥсіріп, дҽптерге жазылады. 

Ӛздік диктанты 

52

 

Оқушылар ҿтілген материалдарға байланысы материалдарға байланысты ҿздері ҽріптер мен 

буындарды,  сҿз  бен  сҿз  тіркестерін  жҽне  жекелеген  сҿйлемдер  мен  жаттап  алған  ҿлең,  жҧмбақ, 

жаңылтпаш,  мақал-мҽтелдерді  естеріне  тҥсіріп,  ойлана  отырып  –  диктантты  ҿзбетінше  жазады. 

Олар,  бірінші  –  ҿтілген  тақырыпты  санаға  тоқтату  мақсатында  мҧғалім  диктант  текстін  тақтаға 

жазады, жеке сҿздердің жазылуы, грамматикалық ережелер тҥсіндіріледі. Екінші – мҧғалім мҽтінді 

кітаптан  кҿсрсетеді.  Мҽтін  бірнеше  рет  оқылған  соң,  кітап  жабылып,  оқушылар  жатқа  жазады. 

Ҥшінші  –  оқушыларға  ҿлеңді  жатқа  жазғызу.  Шығармашылық  диктанттың  ҿзіндік  ерекшелігі 

оқушыларды  ойлауға  жетелеу  болып  табылады.  Бҧл  диктантты  орындау  ҥстінде  оқушылар 

шығармашылық  еңбекке  ҥйренеді.  Мҽселен,  мҧнда  оқушылар  сҿйлемдегі  кҿп  нҥктенің  орнына 

тісті ҽріптерді қойып, сҿздерді дҧрыс орналастыру арқылы нҥктенің орнына тісті ҽріптерді қойып, 

сҿздерді  дҧрыс  орналастыру  арқылы  сҿйлем  қҧрау,  басы  жазылған  мҽтінді  аяқтау  сияқты  басқа 

диктанттарға ҧқсамайтын ҿзгеше жҧмыстар атқарады. 

Ескерту  диктантының  кҿлемі,  орфографиялық  емле,  сҿздік  қоры  жағынан  бақылау 

диктантына  жақын.  Ескерту  диктантының  ерекшелігі  –  осы  уақытқа  дейінгі  барлық 

материалдарды тҥгел қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей ҽзірлеу. Диктанттың бҧл 

тҥрі  бастауыш ҥш  сыныпта  да жҥргізіледі.  1-сыныпта  айтылуы  мен жазылуында  ерекшелігі  жоқ 

сҿздер  алынады,  ҽрі  ол  дҧрыс  жазу  дағдысына  ҥйретіледі.  Мҽтін  біртіндеп  кҥрделене  келіп,  3-

сыныпта айтылуы мен жазылуында ҿзгешелік бар сҿздер енгізіледі.[3] 

Қорыта  келе,бастауыш  сыныптарда  сауаттылықты  жетілдіру  кҥн  тҽртібінен  тҥспейтін 

мҽселе дейміз. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Рахметова С. Қазақ тілін оқыту ҽдістемесі. –А, 2003 ж. 

2.

 

Жазыбаев М. Асқарбаева А. Бастауыш оқытудың тиімділігі. –А, 1968 ж. 

3.

 

Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мҽселелері. –А, 1959 ж. 

4.

 

Маманов Ы. Ҽлімжанов Д.  Қазақ тілін оқыту методикасы. –А, 1965 ж. 

5.

 

Ҧйқыбаев Қ.И. Қазақ тілі методикасының очерктері. –А, 1962. 

 

 

ҼОЖ 373.1.135.3 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА МОРФОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУДЫҢ  

ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ 

 

Мамаева А.Е., Тешебаева М.Ш., Утегенова М.М.  

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  этой  статье  рассматривается  наиболее  доступные  методы  обучения  морфологии  на  уроках 

казахского языка 

 

Summary 

Elementary methools of teaching morphology in the kazakh language classes

 

 

Бастауыш  сыныпта  тиімді  ҽдіс  ретінде  кҿбіне  дамыта  оқыту  технологиясы  басшылыққа 

алынады.Ҿйткені қазіргі оқулықтар дамыта оқыту технологиясына негізделе жазылған. Сондықтан  

бастауыш  сынып  мҧғалімдері  дамыта  оқыту  технологиясындағы  сабақтың  қҧрылымын, 

ҽдіснамалық негіздерін толық меңгеріп, ҿз іс-тҽжірибесінде шығармашылықпен қолдана білуі тиіс. 

Морфологияны дамыта оқыту сабағы ішкі қҧрылымы мынадай кезеңнен тҧрады:  

І.   Бағдарлау – мотивациялық кезең. 

ІІ.  Операционалдық – орындаушылық кезең. 

ІІІ. Рефлексиялық – бағалау кезеңі. 

Ҥйге тапсырма беру. 

Бағдарлау  –  мотивациялық  кезең  –  оқу  міндеттерін  (ОМ)  қою  кезеңі.  Дҽстҥрлі 

педагогикалық  ҥй  тапсырмасын  тексеру  барысының  орнына  алынған  бҧл  кезең  іштей  екі 

қҧрылымға  бҿлінеді.  Оқушыларды  жаңадан  тҥсіндірілетін  тақырыпқа  логикалық  бірізділікпен 

алып  бару  ҥшін,  ҿткен  сабақтың  материалымен  тығыз  байланыстыра  отырып  жаңа  тақырыпты 

игеруіне қажетті тірек білімдердің барлығы актуалдандырылады. Оқушылардың барлығын бірдей 

53

 

деңгейге  жеткізіп  алу  ҥшін  мҧғалім  алдын  ала  оқушылардың  есіне  тҥсіретін,  толықтыратын, 

бірдей  мҽреге  жеткізетін  тетік  сҧрақтар  мен  тапсырмалар  даярлайды.  Оқу  міндеттерін  (ОМ) 

айқындау.  Оқушыларға  мазмҧндық  жағынан  тізбектеле  қҧралған  сҧрақтар  легі  арқылы  мҧғалім 

оқушылардың  ҿздеріне  ОМ  –  ны  анықтауға  басшылық  жасайды.  Соның  негізінде  оқушылардың 

жаңа  тақырыпқа  қарай  бет  бҧруына  жағдай  жасайды-дағы,  жаңа  тақырыпты  танып-білу 

мотивациясын қалайды. Негізінде осы екі қҧрылым арқылы  1 кезеңде 7-8 тапсырма орындалады. 

Соның  ең  соңғысында  оқушыға  сҧрақ  қойылады  немесе  тҽжірибе  кҿрсетіледі.  Оқушы  неге 

таңғалады? Ҿйткені оқушыға соңғы немесе тапсырма мҥлде таныс емес. Шындығында, бҧл сҧрақ 

ҿткеннен  туындап  тҧрады.  Ал  мҧғалім  ҿткен  мен  ҽлі  ҿтілмеген  оқу  материалын  шебер 

байланыстырып  сҧрақ  қою  арқылы  оқушылар  ҥшін  проблемалық  ситуация  туғызады. 

Проблемалық  ситуация  туғызу  –  сабақтың  ең  кҥрделі  де  маңызды  бҿлшегі  болып 

табылатындықтан, бҧл сҽттің айқын ҿтілуіне ҥлкен мҽн бере қарау керек. Ҿйткені басты тетік осы 

проблемалық  жағдай  туғызуда  жатыр.  Жаңа  тақырыптың  сҽтті  меңгертілуі  осы  тҥйінделген 

проблемалық  ситуацияның  қалай  жҽне  қандай  мазмҧнда  жасалғандығына  тікелей  байланысты. 

Мҧғалімге біз бҧл сҽтті былайша тҥсіндірер едік. Оқушылардың білетін біліміне сҥйене отырып, 

жетекші  сҧрақтар  мен  тапсырмалар  арқылы  біртіндеп  тереңдей  берген  проблемалық  ситуация 

туғызу сҽтін мҧғалім тҧтас бір спектакль ретінде оқушыларға сезіндіруі керек. Оқушылардың осы 

сҽтті  сезінуі  мҧғалімге  олардың  таңғалысымен,  кез  болған  проблеманы  шеше  алмаған 

қиналысымен танылады .[1] Мҧндай ерекше сҽтті туғызуда бастауыш сынып мҧғалімі сол пҽннің 

ішкі  заңдылықтарын  тауып  ала  білуі  керек  жҽне  мҧғалім  сол  сҽтті  ҿзінің  эмоционалдығын  қоса 

жҧмсауы  керек.  Туындаған  проблемалық  ситуация  оқушыларды  осыны  туғызған  себептерді 

іздеуге кҥшті тҥрткі болады. Ал мҧғалімнің сезімге толы сҿзі мен тҥсіндіру барысы оқушылардың 

танымдық, ізденімпаздық қабілеттерін оятып, іске қосуға кҥшті фактор ретінде қызмет атқарады. 

Осындай ҥдерістің ОМ анықталып, кҥн тҽртібіне қойылады. 

3  –  4  сыныптарда  морфологияны  дамыта  оқытуда  морфологиядағы  берілетін  білім 

мазмҧны  маңызды  орын  алады.Бірақ  сол  білім  мазмҧны  оқушыға  қалай  жеткізіледі?  Ҽрине, 

оқулық  арқылы.  Сондықтан  білім  мазмҧны  туралы  мҽселеде  оқулықтың  алатын  орны  ерекше 

болып тҧрады. 

Оқытудың  мазмҧны  мен  мақсаты,  ҽдіс-тҽсілдері  жаңғырып,  жаңа  талаптарға  бейімделіп 

отырады. Соған орай оқулықтар да дҥркін-дҥркін ҿңделіп, толықтырылып, мемлекеттік жаңа оқу 

бағдарламаларына сҽйкес қайта жазылады немесе бҧрын болмаған тҥрлері дҥниеге келеді. 

Оқулықта  пҽннің  ғылыми  негіздерін,  оның  заңдары  мен  ҽдістерін  жай  баяндап  қана 

қоймай,  оның  басқа  кітаптардан  айырмашылығын  атап  кҿрсеткен  жҿн:  оқулық,  ең  алдымен, 

теориялық  материалды  оқыту  мақсатына  сай  талғап,  іріктеп  алуымен,  білімдерді  баяндап 

жеткізудің  ҿзіндік  ҽдістемелік  формасымен  жҽне  бірізділігімен,  тҽрбиелік  мақсаттағы 

материалдың  болуымен,  пҽннің  маман  емес  оқырманға  –  оқушыға  арналғанын  ескерумен 

ерекшеленеді. 

Морфологияны оқыту барысында оқушылардың теориялық ойлауын дамыту ҽдістемесінің 

ғылыми-ҽдіснамалық  негіздерін  талдауда  маңызды  ҽрі  кҿлемді  орын  оның  лингвистикалық 

негіздеріне  беріледі.  Н.Ж.Қҧрманова  лингвистикалық  негіздердің  дҧрыс  ҽрі  айқын  танылуына 

ҥлкен  мҽн  бере  қарап,  мынадай  пікір  айтады:  «Лингвистикалық  негіздің  терең  ҽрі  нық 

жасалуының мынадай қажеттіліктері бар. Біріншіден, тіл – адамның ҿз бейнесін танытуда маңызы 

да,  бағасы  да  зор  қҧбылыс.Осы  қырынан  келгенде,  қазақ  тілін  «ана  тілім»  деп  санайтын 

оқушылардың    оны  теориялық  тҧрғыдан  игеріп,  еркінше  қолданып  жҥрген  тілінде  басқаша, 

ғылыми  тҧрғыдан  қарауға  мҥмкіндік  береді.  Ҧлттық  дҥниетанымды  қалыптастыруда  тілді  тану, 

оның  ішінде  ана  тілін  тану  процесі  ерекше  қызмет  атқарады.  Екіншіден,  морфологияны  жҥйе 

ретінде  оқыту  арқылы  оқушыда  жҥйе,  симметрия,  ассимметрия,  «тіл  –  жҥйелердің  жҥйесі»  т.б. 

тҥсініктер қалыптастырылады» [2]. 

3  –  4  сынып  оқушыларына  морфология  ҧғымдарын  теориялық  тҧрғыдан  оқытуда 

мҧғалімнің алдына қоятын мақсаттарын былай анықтауға болады: 

- 

морфологиялық  ҧғымдарды  дамыта  оқытуда  3-4  сынып  оқушыларын  теориялық 

топтастырылған  ҧғым  жасауға  ҥйрету,  яғни  3-4  сынып  оқушыларының  теориялық  ойлауы  мен  тілін 

дамыту;

 

- 

морфологиялық  ҧғымдарды  дамыта  оқытудағы  негізгі  мақсат  –  морфология  туралы  білім 

мазмҧнын  жаттандылықпен  ҥйретпей,  оқушы  ҿз  бетімен  жасалатын  кҿптеген  ақыл-ой  ҽрекеттерін 

орындау арқылы меңгереді.

 

54

 

Морфологияны  дамыта  оқыту  дегеніміз  –  морфология  жҥйесі  жҿніндегі  іріктелінген 

лингвистикалық оқу материалын жҥйе ҽдісі бойынша сипаттаған, оқыту мақсаттарымен сҽйкестендіре 

сабақтастырып,  сҿз  таптарын  модельдеуге,  лексика  –  семантикалық  жҽне  сҿйлем  қҧрауға 

қатысындағы  синтаксистік  қызметтерін  жҽне  мҽтін  қҧрауға  қаншалықты  қатыса  алатын  қызметін 

жаңа қырдан оқушыға таныту жҽне соның негізінде ҽрбір танылған морфологиялық терминге ғылыми 

ереже жасай алатын деңгейге жеткізу болып табылады. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Алдамҧратов Ҽ.Оқушылардың грамматикалық ҧғымдарды меңгеру психологиясы.-Алматы, 

Мектеп.1983.-152бет. 

2.

 

Қҧрманова  Н.  Сҿз  тіркесін  оқыту  барысында  оқушылардың  теориялық  ойлауын  дамыту 

ҽдістемесінің ғылыми негіздері. Монография.-Ақтҿбе, 2001.-168 бет. 

 

 

ҼОЖ:37.013:373.3. 

 

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ЖАҢА СӚЗДЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ 

 

Мамаева А.Е., Кӛшербаева Ҧ.Б. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

Пути повашеная эффективности обучения новых слов в начальных классах. 

 

Summary 

Useful ways of  teaching new lexis in primary school 

 

Бастауыш сыныпта жаңа қолданыстар  лексика, лексикология, лексикография салаларына 

қатысты  зерттеу  еңбектерде  қамтылып,    бҧл  мҽселе  жҿнінде    жалпы  тіл  білімінде  ҽр  ғалым  ҿз 

пікірін  айтады.  Орыс  тіл  білімінде  жаңа  сҿздер  мен  тың  орамдардың  табиғаты,  ерекшеліктері, 

ҿзіндік  белгілері  талдау  жасалынатын  ғылыми  зерттеулер,  ҽр  деңгейдегі  мақалалар,  сҿздік 

қҧралдар баршылық, қазақ тіл білімінде де жаңа сҿздер сҿз болатын еңбектер жоқ емес. 

Орыс  тіл  білімінде  жаңа  сҿздердің  жеке-дара  объект  ретінде  зерттелуі  1965  жылдан 

басталады.  Осы кезден бастап орыс тіл біліміндегі дербес сала  - неология ғылымының алғашқы  

нышандары  кҿріне  бастады,  зерттелетін  объектілері,  мақсаттары    сараланды  [2.3.].  Жаңа  ҧғым 

атауларын жеке   сҿздік етіп кҿпшілікке таныту 1971 жылы басталды. Мҧнда орыс ҽдеби тіліне тек 

қана 60-ыншы жылдары енген неологизмдер тҥсіндіріліп берілді. Бҧдан кейінгі кезеңдерде «Орыс 

лексикасындағы  жаңалықтар»  деген  айдармен  «Сҿздік  материалдары»  жарияланып  келді.  Бҧл 

1971жылғы сҿздіктің жалғасы іспетті [3.4.]. 

Қазақ  тіл  білімінде  осы  мҽселеге  қатысты  сҿздік  жасаудың  алғашқы  тҽжірибесі  ретінде 

1985  жылы  тҧңғыш  рет  жарық  кҿрген  «Қазақ  лексикасындағы  жаңа  қолданыстар»  атты  сҿздікті 

атауға  болады.  Сҿздіктің  жарық  кҿруіне  ҥлес  қосқандар:  Ҿ.Айтбаев,  А.Алдашева,  Ш.Сарыбаев, 

Р.Сыздықова, Н.Уалиев, И.Ҧйықпаев. Оған негізінен 1973-1983 жылдарда баспасҿз бетінде жҽне 

ҿзге  ҽдебиеттерде  кездескен  тың  мағыналы  сҿздер  енген.  Бҧл  кітапшада  осындай  соны 

қолданыстардың  білдіретін  мағыналары  мен      орыс      тіліндегі      баламалары      кҿрсетіледі  [4.3.].  

Одан      кейін      1984-1988жылдарда  жиналған  материалдармен  толықтырылған  екінші  басылым 

1990жылы [5.3.] , келесі ҥшінші басылым 1992 жылы  «Жаңа атаулар»  деген атпен жарық кҿрді. 

Бҧл сҿздікте қазақ жазба тіліндегі ҽр алуан ғылым салаларына, қоғам ҿміріне қатысты терминдер 

мен  терминдік  сҿз  тіркестері,  бірқолданымдық  ыңғайындағы  лексикалық  бірліктер,  экспрессивті 

синонимдер кҿрініс тапқан [3.3.]. 

Бастауыш сыныпта жалпы неологизм  ҧғымына қатысты терминдерді танып, оларды бір-

бірінен ажырату мақсатында екі топқа жіктеп қарастырамыз:

 

а) Неологизм ҧғымына қатысты терминдер; 

ҽ) Неологизмдерді тану жҽне оларды ҿзге ҧғымдардан ажырату мҽселелері. 

Орыс  тіл  білімінде  бірқатар  зерттеушілер  неологизм  ҧғымына  қатысты  терминге  ҿз 

тараптарынан  талдау  жасайды.  В.В.  Лопатин  новые  слова  жҽне  неологизм  дегендерді  синоним 

ретінде  қатар  жҧмсайды.  Сондай-ақ  окказионалды  сҿзбен  неологизм  терминінің  ара  жігін 

ажыратып  кҿрсетеді.  Ал 

А.В.Калинин  жаңа  сҿзді  кҿпшілік  қауымға  кеңінен  танымал  болған, 

55

 

халықтың  қҧлағы  ҥйренген  сҿздер  деп  кҿрсетіп,  ал  мейлінше  жаңа,  халыққа  тосын,  мағынасы 

тҥсініксіз  сҿздерді  неологизм  терминінің  шеңберіне  қарай  топтастырады. 

А.Аржанов  ҿзінің 

«Закон  есть  закон»  мақаласында  жаңа  сҿздердің      неологизм  жҽне  эгологизм  деп  екі  тҥрін  бір  - 

бірінен ажыратып кҿрсетеді. Оның ойынша, неологизм тез халыққа таралып, барлық  мҽнмҽтінде 

қолданылады жҽне сҿздіктерде тіркеледі. Ал эгологизм – тек белгілі бір мҽнмҽтінде ҿмір сҥреді» 

[6.64.]. 

Жоғарыдағы  пікірлерге  қарап,  орыс  тіл  білімінде  неологизм  жҽне  осы  ҧғымға  қатысты 

қамтитын  сҿздердің    қалай  жіктеу  жҿніндегі  пікірлер  біркелкі,  бірыңғай  еместігін,  ҿз  сапа 

белгілері толық ажыратыла қоймағандығын байқауға болады. 

Тҥркітану  ғылымында 

неологизм  мҽселесі  тікелей  қозғалатын,  арнайы  айтылатын  

жҧмыстарда олардың топтастырылуы ҥшін

 

негізінен орыс тіл білімінде қалыптасқан тҧжырымдар 

мен дҽйектер басшылыққа алынады. 

Қазақ тіл білімінде  ғалым Р. Сыздықова: «Жаңа сҿз дегеніміз 

– тілде бҧрыннан бар сҿздердің (тҥбірлердің) жҧрнақтар жалғауы, бір-бірімен қосақталуы (бірігуі, 

кірігуі, жҧптасуы), тіркесуі қысқарып барып бірігуі , мағына ауыстыруы сияқты амалдардың бірі 

арқылы  қҧбылған  тҥрлері,»-  деген  анықтама  береді  [3.6.].  Ҿ.Айтбайҧлы,  А.Қайдарҧлы  сынды 

ғалымдардың  пікірлері  де осыған саяды. 

Авторы белгілі сҿздерді окказионалды сипаттағы санаттар деп тану да екіҧдай кҿзқарасты 

туғызады.  Мысалы,  А.Жҧбановтың  «Замана  бҧлбҧлдары»  атты  ҽңгіме-очерктерінде  жҧмсалған 

талапкер/ абитуриент, С.Сейфуллиннің "Тар жол тайғақ кешу" романындағы жарнама /реклама/ 

тҽрізді сҿздерін  авторы белгілі дегенді межеге алсақ жҽне пайда болған уақытымен санасақ, сҿз 

жоқ, "жаңа" емес жҽне окказионалды сҿз. Алайда аталған сҿздерді қазіргі тілді тҧтынушы қауым 

жаңа  сҿз  деп  таниды.  Оның  себебі  –  жарнама,  талапкер  сҿздері  соңғы  жылдары  ғана  кең 

қолданысқа  тҥсіп  ҽдеби  тіл  элементі  ретінде  орныға  бастады.  Сондықтан  да  қазіргі  таңда 

қолданысқа тҥскен сҿздер тобын «жаңа қолданыстар» деп алғанды жҿн кҿрдік. 

Ҿмірге  келіп  жатқан  жаңа  тілдік  қолданыстардың  айналымға  еніп,  қалыптасып 

тҧрақталуында  баспасҿздің  атқаратын  қызметін  ғалым  С.Исаев:  «Баспасҿз  тілі-  жазба  тіл.  Қай 

дҽуірде  болсын,  баспасҿз  ҿзі  қызмет  етіп  отырған    халықтың  тілін  пайдаланып  қана  қоймайды, 

оның байып, дамып отыруына  ҽсер – ықпалын тигізіп те отырады»[7.8],-деп  айтқандай, еліміздің 

егемендік алып, тҽуелсіздік тҧғырына кҿтерілуі, тіліміздің мемлекеттік тіл мҽртебесіне ие болуы 

қазақ  баспасҿзінің  де  жаңа  арнаға  тҥсіп,  жаңаша  дамуына  алып  келді. 

Осыған  сҽйкес,  еліміз 

егемендік  алғаннан  бергі  кезеңдегі  қолданысқа  тҥскен  жаңа  сҿздерді  баспа  беттерінен 

қарастырылып,

 

7 топқа жіктелді. Олар:

 

1) 

Қоғамдық 

- 

саяси 

лексика. 

Мҧның 

ішінде ең 

кҿп тарағаны     

қоғамдық - 

саяси лексика, 

яғни кҿптеген жаңа 

сҿздер осы 

салада пайда 

болуда. Қоғамда болып 

жатқан ҿзгерістер, ҽлеуметтік 

жағдай, 

қазақ  тілінің  мемлекеттік  мҽртебеге  ие  болуы,  еліміздің 

тҽуелсіздік 

алуы  нҽтижесінде 

қоғамдық  -  саяси 

лексика  дамып, 

толығып  отыр. 

Қоғамдық 

- 

саяси  лексиканың 

ҿзін  ішінара 

бірнеше топтарға бҿліп қарастыруға болады:

 

а) 

саяси  -  ҽлеуметтік  жағдайларға  байланысты  сҿздер:  ұлықтау 

рәсімі  -

иноугурация, 

егемендік 

- 

суверенитет, сыбайлас жемқорлық - коррупция, жаһандану – глобализация

;

 

ҽ) 

мемлекеттік  рҽміздер,  лауазым 

атаулары:  елтаңба 

- 

герб,  әнұран  -гимн, 

Елбасы-

Президент, 

Үкімет басы - Премьер

-

Министр, әкім –

администратор; 

б) мемлекеттік     ҧйым,     мекеме,     

қызмет     

атаулары:     

әкімшілік 

администрация, 

кеден - таможня, Ақ орда - 

резиденция, мәжіліс 

-   заседание; 

в)  кҽсіподақ  жҽне  ҽр  тҥрлі  ірікті 

қоғам, 

ҧжым 

атаулары:  ҚЖАО 

(қаржы 

жүйелерін 

ақпараттандыру  орталығы)  - 

ЦФИС(центр  финансовых  информационных 

систем), 

ЖСШ 

(жауапкершілігі шектеулі 

серіктестік) - ТОО 

(товарищество 

с 

ограниченной ответственностью) 

ХЕҰ(Халықаралық  еңбек  ұйымы)  - 

МОТ 

(международная 

организация 

труда).  Мҧндағы  жаңа 

сҿздердің  кҿбісін  бҧрын қолданыста болған сҿздердің мағыналарының кеңеюі арқылы жасалған 

сҿздер қҧрайды. 

Баспасҿз беттерінде Елтаңба деген 

сҿз жиі кездеседі. Мысалы, Мемлекеттің ж

олдауы 

мен 

Елтаңбасының  арасында  сҽйкестік  болу  керек. 

«Ана  тілі  »  газеті, 

7  ақпан 

N7,  1991 

жыл, 

5-

бет. 

Елтаңба деген 

сҿз ел белгісі 

деген 

екі сҿзді біріктіру 

арқылы пайда болған. 

Таңба сҿзі белгі деген 

сҿздің 

синонимі  ретінде  алынған.  Белгілі  бір  мемлекеттің  жалауда,  теңгеде,  мҿрде  жҽне  т.б. 

таңбаланатын белгісі [3.42.].

 

56

 

2)  Экономика  саласына  байланысты  сөздер:  салымшы  — 

вкладчик, 

 

өкілдік  - 

агенство, 

қауымдастық  -  ассоциация,  түпнұсқалылық  -  аутентичность,    кепілдемеші  -  гарант,    қаржы  – 

финанс т.б. 

Кейінгі жылдардағы жаңа сҿздер мен қолданыстардың  ҥлкен тобын экономика саласына 

қатысты  сҿздер  мен  сҿз  тіркесі  қҧрайды. 

«Қазақ  тілі  терминдерінің  салалық  ғылыми  тҥсіндірме 

сҿздікте»  

нарық сҿзіне 

- 

тауарлар немесе қаржы аспаптарымен сауда 

жасаудың орны  деп 

[8.132.]

, 

несие -   

белгілі   бір   тҿлемақы   ҥшін   

мерзімге   

немесе 

сҧрағанға дейін 

берілген ақша 

сомасы 

деген  анықтама  берілген 

[8.134.].

 

Мысалы, 

Нарық  заманында 

қоғамның  сҧранысын  ескермеуге 

мҥлдем болмайды. «Жас 

ғалым» 

газеті, 

//Қол 

созғандар ғарышқа, жеңіп шығар жарыста// 

№ 

2 (3) 

ақпан,  2006  жыл,  1бет.

  Ауыл  шаруашылығы 

ҿнімдерін  ҿңдеумен  айналысатын  кҽсіпорындарға 

жеңілдетілген  несие  жҽне 

мемлекеттік  лизингтік 

негізінде 

жабдықтар  беру 

жолымен  қала, 

аудандарда 

жҧмыс орындары ашылуда. «Қазақстан 

ҽйелдері» жҧрналы, № 

9, 

2005 жыл, 

1-бет.

 

3)  Мәдени-ағарту  саласына  байланысты  сөздер

: 

 

саралқа 

-редакция,  саңлақ  -  лауреат, 

мұражай - музей, мұрағат 

- архив реферат - 

мағлҧмат, бейнеөнім 

- видеопродукция, той 

думан 

- 

ток 

шоу, 

сахналық сәндеме – 

декорация. Мҽдениет-ағарту саласына байланысты қазақ тіліндегі сҿздердің 

бірқатары  Кеңес  одағы  кезеңінен  қалыптасып,    дамыған  болатын.  Бірақ  тҽуелсіздік  алғаннан  кейін 

мҽдени  -  ағарту  саласына  қатысты  сҿздер  аударма  жҽне  тҿл  сҿздермен  толыға  тҥсті.  Оған  мысал 

ретінде  телевизор  сҿзінің  баламасы  ретінде  қолданылып  жҥрген  теледидар  сҿзін  алуға  болады.  Бҧл 

сҿзді тҽуелсіздігімізді алғанннан кейін қолдана бастадық. Телевизор 

гректің tele 

- алыс, латынның 

viso-

кҿру  деген екі сҿздің бірігуінен жасалған [9.12.]. Мысалы, Жақында теледидардан 

жалпы халықтың 

саны 

15млн. 250 

мыңға жеткендігін естідім. «Денсаулық» 

жҧрналы, 

қыркҥйек, № 

9, 

2003 жыл, 8-

бет.

 

4) 

Ғылымның  түрлі  саласына 

байланысты 

сөздер:

  қаріп 

-  шрифт, 

мәнмәтін 

- 

контекст, 

мәтінгер  - 

текстолог, 

емдәм-  диета,  сыныптау//жіктелім 

-  классификация, 

үрдіс//үдеріс  –  процесс, 

медбике  –  медсестра,  ойық  жара 

-  язва,  қой  ауру// 

мешел 

- 

рахит 

т.б.  Осылардың  ішінде  медицина 

саласына  байланысты  диета  сҿзінің  баламасы  ретінде  емдәм  сҿзі  жиі  қолданылады. 

Емдҽм 

гректің 

«diaita» сҿзінен алынған - ҿмір 

салты деген мағынаны береді. 

Яғни, 

шама 

мҿлшері, химиялық қҧрамы, 

қҧнарлылығы  жҽне  кулинарлық 

ҿңделуі 

бойынша  арнайы 

іріктелген 

тамақтану  тҽртібі  [10.83.]. 

Мысалы,  Гестоздың 

бірінші  сатысын 

емдәммен  қалыпқа  келтіруге  болады.  «Денсаулық»  жҧрналы, 

К.Ҽлмырзаева 

//Гестоз// қыркҥйек, 

№ 9,  2003 

жыл, 8-бет. 

5) Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер: санат 

- 

категория, кепілхана 

-

ломбард, 

кіреуке 

— 

эмаль, кеңсе - контора, //концелярия, 

мекенжай 

- 

адрес, пәтер - подъезд, 

қабат - этаж, шағынаудан// 

мөлтекаудан 

-  микрорайон, 

қызан  //қызанақ 

-  помидор, 

бүктем  -  буклет,  талапкер 

–  абитуриент. 

Кҥнделікті  шығып  жатқан  баспа  беттеріндегі  мақалалардың 

сҿздік 

қҧрамына  кҿз  жіберсек,  ондағы 

жаңа 

сҿздердің 

кҥнделікті тҧрмыста 

қолданылатын сҿздер екенін байқауымызға болады. 

Талапкер.  Бҧл  сҿз  «абитуриент»  сҿзінің  баламасы    ретінде  халық  арасында  сіңісіп  кетті. 

Мысалы, Қҧлекеев  талапкердің қҧқығын қорғай ма? «Жас Алаш», 27қыркҥйек, 2003жыл. 

6) 

Кәсіпке  байланысты  сөздер:

  төраға  -

председатель,  туындыгер  - 

автор, 

үйлестіруші  - 

диспетчер,  бағбан  - 

садовник,  медбике 

- 

медсестра,  тілші  -жуналист, 

әдіскер  - 

методист,  сарапшы  - 

эксперт, 

өкіл  -  представитель, 

қаржыгер 

- 

финансисит, 

даяшы 

- 

официант, 

делдал  – 

брокер.  Кҽсіпке 

байланысты сҿздер де жаңа сҿздердің толығуына мол ҥлес қосуда. 

Төраға  -  председатель.  Баспасҿзде 

«председатель» 

сҿзіне 

балама  ретінде 

ер  адам  болса 

«тҿраға», 

ҽйел 

адам 

болса 

«тҿрайым»,  «тҿрапа» деп 

жарыса 

қолдану жиі кездесіп отырады. Мҧндағы 

«тҿраға» сҿзі халыққа 

ежелден-ақ 

таныс сҿз жҽне «тҿраға» (тҿр+аға) 

біріккен 

сҿзіндегі «аға» 

сҿзінің ер 

адам деген  мағынасымен  қатар  жасы  ҥлкен 

кісі 

(мейлі  ол  ер  адам 

болсын, мейлі 

ҽйел  болсын)  деген 

мағынада да жҧмсалатынын ескерсек, онда 

баспасҿз 

беттерінде тек бір нҧсқасын қолданғанымыз жҿн 

[11.95.].

 

7)  Іс  қағаздар,  заң 

саласына  байланысты 

сөздер: 

жадынама  - 

помятка,  мәлімдеме 

-  рапорт, 

сауалнама  — 

анкета, 

түйін//

түйіндеме 

- 

резюме,  сараптама  -

экспертиза, 

бұрыштама//рұқсатнама 

- 

виза,  мағлұмдама - декларация, 

түбіртек - 

квитанция, акт 

– 

кесім. 

Кез  келген  мекеме,  ҧйым,  кҽсіпорын  атқаратын  қызметі  оның  ресми-іс  қағаздарында,  

қҧжаттарында    кҿрініс  тауып  жатады.  Сондықтан  да  іс  қағаздарының  қоғам  ҿмірінде  алатын  ролі 

ерекше. 

Баспасҿз  беттеріндегі  ресми  іс  қағаздар  лексикасының  бір  тобын  кейінгі  кезде  қазақша 

баламасымен беріліп жҥрген сҿздер қҧрайды.

 Концепция сҿзінің баламасы ретінде тұжырымдама сҿзі 

қолданылып  жҥр.  Мысалы,  Кейбір  мектептер  12  жылдық  мектептің  тұжырымдамасы  бойынша 

жҧмысты бастағалы отыр. Жас Алаш,  желтоқсан, 2004 жыл. 

Қоғамда  болып  жататын  ҿзгеріс  ең  алдымен  тілдің  лексикасында  кҿрініс  табатындықтан, 

баспасҿз  беттерінде  қолданыс  тапқан  жаңа  сҿздерді    осылай  лексика-семантикалық  топтарға  бҿліп 

57

 

қарастырудың  маңызы  зор.  Себебі,  мҧндай  топтарға  бҿліп  қарастыру  ҽр  тҥрлі  салада  болып  жатқан 

тілдік қҧбылыстарды тез айқындауға жҽне оларға талдау жасауға мҥмкіндік береді.

 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: