Конференциясының ЕҢбектері

58

 

байланысты ҧлттық тҽлім-тҽрбиелік ой-пікірлерді: Қорқыт ата, Ҽл-Фараби, Қожа Ахмет Иассауи, 

Мҧхамед  Хайдар  Дулати,  Жҥсіп  Баласағҧн,  Махмҧт  Қашқари,  Асанқайғы,  т.б.  қазақ  ақын- 

жырауларының мҧраларынан, билер мен шешендердің тҽлімдік сҿздерінен кҿреміз. Ҽр адам ҿзінің 

ҧлттық тамырын, ҽдет-ғҧрпын, мҽдениетін тҥсіне алады. Ҿз халқына деген сҥйіспеншілігі, ҿзінің 

туған  жеріне  ҿз  халқы  ҿмір  сҥретін  ортаға  деген  сезіммен  ҧласып  жату  керек.  Халықтық  ҽдет-

ғҧрып, салт-санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сҥйіспеншілігін қалыптастырады. 

Қазақ  отбасы  тҽрбиесінің  ҿзіне  тҽн  ерекшеліктері  оның  халықтық  педагогика 

мҧраларының  мазмҧны  мен  тҥрлерінде  бейнеленген.  Кҿне  заманнан-ақ  қазақ  халқында  жазбаша 

педагогикалық еңбек жазып қалдырмаса да білгір педагогтар, тҽрбиешілер, ҧстаздар болған. Олар 

ҿз  кҿзқарастары  мен  ҽрекеттерінде  белгілі-бір  дҽстҥрлі  дҥниетанымды  ҧстанып,  халықтың 

мҧраттары мен арман-тілектеріне сҥйеніп отырған. 

Қазақ  отбасында  дене,  еңбек,  ақыл-ой,  адамгершілік,  экономикалық,  экологиялық, 

қҧқықтық,  сҧлулық  тҽрбиелері  жҥргізілген.  Қазақ  отбасында  аталған  тҽрбие  тҥрлерін  жҥзеге 

асырудың  мақсаты  жан-жақты  жетілген  азамат  тҽрбиелеу  болды.  Отбасындағы  дене  тҽрбиесінің 

мақсаты  бала  денесін  дамыту,  денсаулығын  нығайту,  ағзасын  шынықтыру  жҽне  кҥн  тҽртібін 

дҧрыс ҧйымдастыруға, салауатты ҿмір салтына тҽрбиелеу болды. Сондай-ақ қазақ отбасында адам 

зиялылығының негізі – ақыл ой тҽрбиесі деп есптелінеді. Ақыл-ой тҽрбиесі арқылы баланы ойлау 

іс-ҽрекетінің шарты болатын білім қорымен қаруландыру, негізгі ойлау операцияларын меңгерту, 

зиялылық  біліктері  мен  дҥниетанымын  қалыптастыру  міндеттері  шешіледі.  Қазақ  халқында 

ерекше қҧрметтелетін адамшылдық қасиеттің бірі – ар болып есептеледі. 

Қазақ  отбасында  балаға  тілі  шығып,  анық  сҿйлей  бастаған  кезден-ақ,  ағайын  туысты, 

нағашы жҧртын, ата-тегін, руын, ел жҧртын білдіруге ерекше кҿңіл бҿлген. «Жеті атасын білу» заң 

болған.  Ата-бабаларымыз  ҿз  тегінің  шығу  тарихын  білуді  ҽр  азаматқа  парыз  деп  ҧққан.  «Жеті 

атасын  білмеген  ер  жетім»,«Жеті  атасын  білген  ҧл,  жеті  жҧрттың  қамын  жер»  деген  аталы  сҿз 

содан қалса  керек. Баланың  ҿзі  шыққан  тегін  білуі  оның  азаматтық, елжандылық,  отансҥйгіштік 

қасиеттерін  қалыптастырады  деп  есептеген.  Отбасы  мҥшелері  балаға  тек  жеті  атасына  дейінгі 

бабаларының атын жаттатып қана қоймаған. Олардың қандай адам болғанын, ҿнегелерін ҥлгі етіп 

отырған. Ҽрі сол арқылы отбасы шежіресін жалғастыруға баулуды мақсат еткен. Қазіргі медицина 

ғылымы  дҽлелдегендей,  жеті  атаға  дейін  қыз  алыспай  қанның  тазалығын,  яғни  ҧлттың  таза 

болуына ҽкеледі екен, екіншіден, қазақ ҧрпағы жеті атасына дейін араласып, ынтымағы бір болсын 

дегеннен  болса  керек.  Мектеп  қабырғасында  тҽрбиеленіп  жатқан  жас  ҧрпақтарға  осы  ҧлттық 

тҽрбиені сіңіріп, оның ерекшелігін терең білуге, қҧрметтеуге, ҥйретуге тиіспіз. 

Қазақ халқының салт-дҽстҥрінің ҧрпақ тҽрбиесіне қосар ҥлесі аса зор, мҽні ҥлкен. Ендеше 

қҧрметті  ата-аналар,  ҧстаздар  оқушыларымызға  білім  беру  барысында  ҧлттық  салт-дҽстҥрлерді 

пайдалану олардың ҧлттық рухты қалыптастыруға мол ҥлесін қоспақ. «Баланы жастан» демекші, 

мектеп  оқушыларының  санасына  халқымыздың  тҽрбие  негізі,  асыл  қазынасы  –  салт-дҽстҥрлерін 

дҧрыс жеткізе білсек, ертеңгі кҥні олардан зор ҧлтжанды қазақ азаматы шығатынына кҽміл сенуге 

болады. 

Қазақ  отбасының  осындай  ҿнегелері  жеке  бастың  мінез-қҧлқы  мен  рухани  мҽдени 

қҧндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болды. 

Сонымен  ,  қазақ  отбасы  тҽрбиесіндегі  мҽдени  қҧндылықтары  деп  тҿмендегілерді  айтуға 

болады: 

1.Жетілген адам, яғни «Сегіз қырлы, бір сырлы адам» тҽрбиелеу. 

2.Отанды, халқын, жерін,елін сҥю. «Атаның ҧлы емес, халықтың ҧлын» тҽрбиелеу. 

3.Адал,  арлы  азамат  тҽрбиелеу,  яғни  «Малым  жанымның  садағасы,  жаным  арымның 

садағасы». 

4. Жеті атсын білуге тҽрбиелеу. «Жеті атасын білмеген жетесіз». 

5.Отбасы  шежіресі  жҽне  мҧрагерлік  (туыстық  қарым-қатынас,  ҥш  жҧрт,  отбасындағы 

кенже ҧлдың ерекше рҿлі). Ата-баба дҽстҥрін жалғастыру. 

Оқу  мен  тҽрбие  егіз.  Оны  бір-бірінен  бҿліп  қарауға  болмайды.  Тҽрбиенің  ҿзі  кҥнделікті 

сабақтың ҽрбір кезінде-ақ оқушы бойына сіңе бастайды. 

Қазіргі кезде халықтық педагогика элементтерін бастауыш сыныптарда қазақ тілі, ана тілі, 

математика,  дҥниетану,  бейнелеу  ҿнері,  дене  шынықтыру  сабақтарында  кеңінен  қолданудың 

маңызы артып келеді. Мысалы: математика сабағында ақыл-ой қабілетін дамытатын ойындармен, 

ҽн-кҥй  сабақтарында  тҥрлі  ҽуендермен,  дҥниетану  сабағында  табиғи  денелерді  қолдануды  жҽне 

хайуанаттар  дҥниесін  елестететін  ойындармен  танысады.  Оқушыларды  жоғары  мҽдениетті  адам 

етіп тҽрбиелеу сіздер мен – біздің басты міндетіміз. 

59

 

Қоғамның белгілі қайраткері, ақын М.Шахановтың «халықта ең бірінші ҧлттық рух болуы 

керек» дегенін ҽр кез есте сақтап, еліміздің жарқын болашағы ҥшін атсалысуымыз қажет. Ол ҥшін 

біз,  ҧстаздар  қауымы  оқушыларға  салт-дҽстҥрлерді  жай  ғана  ҥйретіп  қана  қоймай,  олардың 

тҽрбиелік  тҥп-тамырын,  мҽнін,  алтын  діңгегін  тҥсіндіре  білуіміз  керек.  Ҧлттық  тҽлім  тҽрбиенің 

іргетасын  дҧрыс  қалай  білу  мҧғалімдердің  ата-аналармен  қосылып жҥргізген  шараларына 

байланысты  болмақ.  Ҿйткені,  бірінші  ҧлттық  тҽрбиенің  ошағы  –  отбасында,  екінші  –  мектепте 

болғандықтан,  ата-ана  мен  мектеп,  яғни  мҧғалімдер  мен  жҧртшылық  тығыз  байланыста  болуы 

шартты  нҽрсе  дей  келе  мектебімізде  ата-аналармен  бірлесіп  кҿптеген  іс-шаралар  ҿткізіледі,  атап 

айтсақ соның ішінде салт-дҽстҥрді дҽріптеуде Наурыз мейрамы, Ораза Айт кҥндеріне байланысты 

имандылық тҽрбиесі сынып сағаттарында ҿткізіліп тҧрады. 

Елімізде тҽрбие беру ісінде бҧқаралық ақпарат қҧралдарының (БАҚ) маңызы ерекше. Жаңа 

қазақстандық қоғамда теледидар мен радионы еркін пайдалануға мҥмкіндік мол. 

Радио  мен  телеарналарда  біраз  ҧлттық  болмысымызға  сай  бағдарламалардың  жҥргізілуін 

ҥлкен  игілікті  істің  бастауы  деп  санауға  болады.  Мҽселен:  «Мың  бір  мақал,  жҥз  бір  жҧмбақ», 

«Алтыбақан»,  «Ақсҥйек»,  «Шаңырақ»,  «Бастаңғы»,  «Айтыс»,  т.б.  бағдарламалардың  тҽлім-

тҽрбиелік қҧндылығы ҿте зор. 

Ҿскелең  ҧрпақ  білім  мен  ҧлттық  тҽрбие  негіздерін  ҿзінің  ҧлттық  мектебінен  алатыны 

сҿзсіз. «Ҧлттық мектеп дегеніміз – ҧлттық рухта тҽрбие беретін орын». 

«Ҧяда  не  кҿрсең,  ҧшқанда  соны  аласың»  демекші,  ата  дҽстҥріміздің  қалыптаса  беруіне 

отбасы  тҽрбиесінің  ықпалы  зор.  Ҽйтседе,  кҥнделікті  тірлікте  ортақ  тҽрбие  қҧралы  –  бҧқаралық 

ақпарат қҧралдарын баса пайдаланып келеміз. 

Қазақтың  айтулы  қоғам  қайраткері  Мҧстафа  Шоқай  былай  дейді:  «Ҧлттық  мҽдениеттен 

жҧрдай  рухта  тҽрбиеленген  ҧрпақтан  халқымыздың  қажеті  мен  мҥддесін  жоқтайтын  пайдалы 

азамат шықпайды». 

Елдің туын кҿтеріп, тҽуелсіздік талаптарын орындау ісіне батыл бетбҧрыс жасаған бҥгінгі 

таңда  адамзатттық  игіліктерді,  халқымыздың  ғасырлар  бойы  армандаған  мҽдени-рухани 

мҧрағаттары мен ҧлттық тҽлім-тҽрбие саласындағы, білім жҥйесіндегі ізденістерін кҿрсету басты 

міндетіміз болып қала бермек. 

Ҧлттық  тҽрбие  –  біздің  ҧрпақтан-ҧрпаққа  жеткізетін  асыл  қазынамыз.  Ал  мҧндай 

мҽселелерді  зерттеп,  кҿпшіліктің  ой-пікірлерін  қаум  елге  жеткізетін  негізгі  қҧрал  –  бҧқаралық 

ақпарат қҧралдары екені даусыз. 

Ҿмірден қымбат нҽрсе бар ма адамда, 

Орындыға жҧмсасаң ҿлмес дҽрі. 

Қасиетін ҿмірдің білу керек, 

Басында  ми  бар  болса,  бетінде  ары,  -  деп  Шҽкҽрім  ақын  жырлағандай,  біздің 

жастарымыздың  ҿз  ҿмірлерін  бос  ҿткізбей,  білімге  жҧмсауды,  артында  ҿшпейтін  із  қалдырып, 

мҽнді де, сҽнді де бақытты ҿмір сҥруге ҧмтылуына кҿмектесуіміз керек. Біздің ҧлттық ҿнеріміздің, 

мҽдениетіміз бен дҽстҥрлеріміздің алдыңғы қатарлы ҥлгілерін, тіліміздің орасан зор байлығын жас 

жеткіншектердің жан дҥниесіне сіңіріп, сол арқылы ҽлемдік рухани ҿркениеттің ҿріне шығып, нҽр 

алу  –  бҥгінгі  кҥн  талаптарының  маңыздысы.  Ата-бабаларымыздың  сан  ғасырлар  бойы  ҧрпағына 

азық болған ақыл-кеңес, ҿсиеттері, асыл мҧрасы ҧлттых рух, ҧлттық мақтаныш, ҧлттық намыс, ана 

тілі  мен  ҧлттық  мҽдениетін  қалыптастыру  сезімін  ояту  –  баршамыздың  парызымыз.  Сонда  ғана 

ҧлттық  сана-сезімі  толыққанды  жетілген,  туған  тілін  еркін  білетін,  ҧлттық  сипаты  мен  ҧлттық 

рухын жоғалтпаған ҧрпақ тҽрбиелей аламыз. 

Сонымен  қорытындай  келе,  осындай  халқымыздың  маңдайына  біткен  ҧлттық 

қҧндылықтарымызды,  сонау  ҿткен  ғасырлардан  ҿшпес  мҧра  болып  қалыптасып  келе  жатқан 

дархан халқымыздың таратқан ҥлгі насихаты асыл мҧраларымызды ҿздеріңіздің талмай, қажымай 

еткен  еңбектеріңіздің  арқасында  дарынды  да  тҽрбиелі  оқушылардың  бойына  сіңіріп,  ҧлттық 

мҽдениетімізді  ҽлемдік  деңгейдегі  мҽдениетке  жеткізіп  сақтауға  деген  патриоттық  сезімді 

қалыптастыруға бір кісідей атсалысайық! 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Б.И.Иманбекова. Тҽрбиеге жетекші. Алматы, 2004. 

2.

 

С.Ҽбішқызы, Ж.Сарманов. «Ҧлттық тҽрбие – қҧндылығы мол дҥние». 2008ж. 

3.

 

С.Ҽбішқызы, Ж.Сарманов. «БАҚ жҽне Ҧлттық тҽрбие». 2004ж. 

4.

 

М.С.Керімбаева. «Ҧлттық мҽдениетті қалыптастырудағы мектептің қызметі». Астана, 2008ж. 

5.

 

М.С.Керімбаева. «Ҧлттық қҧндылықтарды қалыптастырудағы мектептің рҿлі». Астана, 2007ж. 

60

 

ҼОЖ. 635. 26: 37.013. 

 

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ЕҢБЕГІ САБАҒЫНДА КӚКӚНІС ДАҚЫЛДАРЫН АРНАЙЫ 

ТОПЫРАҚТАРДА (ЖЫЛЫ ЖАЙДА) ӚСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 

 

Маханов Т.Ш., Сауытов Е.Б. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  данной  статье  рассматриваются  методы  выращивания  овощных  культур  на  уроках 

«Технологии»,  раздел сельскохозяйственный труд в закрытом грунте (теплица). 

 

Summary 

This  article  discusses  the  methods  of  growing  vegetables  in  the  classroom  "Technology"  section  of  farm 

labor in the protected (glasshouse). 

 

Еліміздің  ғылымы  мен  білім  беру  жҥйесінің  алдында  тҧрған  жауапты  міндеттердің  бірі 

мемлекет ҥшін Қазақстанның гҥлденуіне, ҿсіп-ҿркендеуіне ҿз ҥлестерін қосатын білімді, ғылымды 

игеретін,    қабілетті  жастарды  тҽрбиелеу  болып  отыр.        Мемлекет  басшылары  болашақта  қазақ 

елінің  кҿсегесін  кҿгертіп,  ғылымын  кҿркейтер  деген  ҥмітпен  жас  дарындарға  ҥлкен  назар 

аударуда. 

Білімді  меңгеру  процесі  негізінен  педагогикалық  ҽдістерге  жҽне  оқу  танымы  ҽрекеті  

процесіне  негізделген  болып  табылады.  Педагогикалық  зерттеулерде  жҽне  оқу  процесінде  

қолданылып  жҥрген  ең  кҿп  тараған  ҽдіс  -  байқау.  Бҧл  сҿзді  педагогикалық  мҽнінде  алғанда  

белгілі бір  педагогикалық  ықпалдардың  ҽсерімен  қабылдау  объектілерінде  жатқан  қандай  да  

болсын    қҧбылыстарды    немесе    ҿзгерістерді    қабылдауға    мҥмкіндік    беретін    азды-кҿпті    ҧзақ  

уақыт    қабылдауды    байқау    деп    тҥсінуге    болады.    Байқау,    ғылыми-педагогикалық    зерттеу  

тҧрғысында    ең    алдымен    іс-жҥзіндегі    материалды    тҽжірибе    деректерін    жинау    мақсатын  

кҿздеп    қолданылады    да    байқалатын    объектілерді    бҿліп    алып,    белгілі    бір    фактілер    мен  

мотивтерді  тіркеп  отыратын  ҽдетте  кҥні  бҧрын  белгіленген  жоспар  бойынша  жҥргізіледі.  

Оқу    процесінде    байқау    процестерді,  еңбек    объектілерін    т.б.    қабылдау    ҥшін    зерделеу  

мақсатында    ҿтеді.  Сабақ    ҥстінде    оқушылардың    белсенділігін    зерттей    отырып,    зерттеуші  

психикалық    процестердің    ҿтуі    ҽртҥрлі    сипаттағы    бірнеше    оқушыны    байқауына    жҽне   

оқушылардың  ҽрқайсысында  ең  кҿп  интенсивті  зейін  қою  кездерін  анықтауына,  зейін  қоюы  

тҿмендеп,  оқушының  басқа  іске  (танымдық  емес)  ауысқаны  білінген  белсенділіктің  тҿмендеу  

сҽтін  табуына  мҥмкіндік  алады. 

Оқу    процесінде    байқау    ҽңгімемен    толықтырылуы    тиіс.    Себебі    оқушыдан    мҧғалім  

байқалатын    объекті    жҿнінде    нені    білетіні,    нені    білмейтінін    т.б.    мҽселелерді    анықтайды.  

Дегенмен    ҽңгіменің    де    мақсаты    тек    бір    ғана    байқаумен    ашыла  қоймайды,    сондықтан    іс 

жҥзінде    оқушы    оқу    материалдарын    жинау,    анықтау    жҽне    мҽселелерді    нақтылау    жағын  

кҿздеуі  тиіс  немесе  мҧғалім  осы  мақсатта  жҧмыс  жасауы  керек.  Ҽңгіме  ҥшін  мҧғалім  кҥні  

бҧрын  белгіленген  сҧрақтарды  ойластырып  жоспарлауы  қажет. 

Іскерлік    дегенді    іс    жҥзінде    қимыл,    шҽкірт    алған    білімнің    негізінде    жҥзеге    асыра  

алатын  жҽне  жаңа  білім  алуға  алдағы  уақытта  ықпал  жасай  алатын  ҽрекет  деп  тҥсінеміз. 

Оқу  процессінің  теориясы  оқыту  процессінің  екі  жақтылығын  мойындаудан  шығады.  

Оқу-адамның  жеке  басы  танымының  ерекше  тҥрі.  Оқи  жҥріп  оқушылар  ҿздерін  қоршаған  

дҥниені  танып  біледі. 

Зерттеуші-ғалымдар  объективті  жаңаны  таниды,  олар  барлық  адамдар  ҥшін   жаңаны,  

ҽлі    де    зерттемеген   жҽне    танылмағандарды    таниды.    Шҽкіртткр    болса    субъективті   жаңаны  

таниды,  яғни  тек  ҿздері  ҥшін  ғана  жаңаны,  ғылыми  зерттеп  жҽне  танып  қойған  нҽрсені  

ғана  таниды. 

Оқушы  болса,  жаңаны  тани  отырып,  ең  ткра,  қысқажолмен  жҥрді.  Мҧнымен  бірге  ол  

жаңаны  тікелей  ҿздері  емес,  ғылымда  сол  кезде  белгілі  болған  жҽне  жасалып  шығарылған  

білімді      меңгеру    ҥшін    оған    тура    да    қысқада    жол    кҿрсететін    бҧл    білмдерді    мкңгеруге  

кҿмектесетін  мҧғалімнің  басшылығымкн  таниды. 

Оқу  ғылыми  танымнан  айырмашылығы  бола  тҧра,  ол  сҿзсіз шындықтың  жеке  таным  

формасының  бейнесі,  оның  ҥстіне  ол  ғылыми  таныммен  тығыз  байлынысты  формасы  болып  

табылады. 

61

 

Оқу    процессі  –  бҧл    педагогтық    кҥрделі    қҧбылыс,    оның    кҿптеген    айырмашылықтары  

мен  ерекше  белгілері  де  бар. 

Қазіргі    уақытта    оқушылардың    білімді   меңгеруін    ҧйымдастыруда    бірқатар    педагогтар  

мен    психологтар  жаңа   концепция   ҧсынуда.   Оның    негізінде   жалпы   принцип    пен    ҧғымды  

оқушыларға  ең  алғаш  хабарлау талабы  жатыр, ол  мҧнан  соң  нақты  қҧбылыстарды  таратуға  

тиіс. Басқа  сҿзбен  айтқанда,  абстрактыдан  нақтыға,  теориялық  негізден  тҽжірибені  игеруге  

қарай  жылжу  принципін,  қолдану  мҥмкіндігін  жҽне  мақсат  кҿздейді  деп  есептеледі. 

Қазақстан  жердің  кҿлемі  жағынан    дҥние  жҥзінде    9    орын  алады.  Осынау  ҧлан-ғайыр  ҿлкеде 

орманды, таулы, далалы, шҿлейтті, шҿлді жҽне тағы басқа да табиғи жағдайлары ҽр тҥрлі болып келетін 

аймақтар  бар.  Республика  территориясынан  6000-ға  жуық  ҿсімдік    тҥрлерін  кездестіруге  болады. 

Олардың  тҥрлерінің  кҿптігі    жҿнінен  Қазақстан  бірінші  орында  тҧр.  Біздің  планетамызда  жасыл 

ҿсімдіктер ҿсетін жерлер полюс шеңберінің ар жағынан, шҿл даланың қҧмдарына дейін кездеседі. 

Ҽр  тірі  организм  ҿмір  сҥру  қажетіне  сай  энергиямен  қамтамасыз  етуді  талап  етеді,  ал  ол 

энергияның  қайнар  кҿзі-  кҥн.  Ҽрине,  тірі  организмнің  кез  келгені  кҥн  энергиясын  тікелей  пайдалана 

алмайды. Мысалы, жасыл ҿсімдіктер ғана кҥн энергиясын тікелей пайдалануға қабілетті. 

Қажетті органикалық заттарды дайындай отырып, жасыл ҿсімдіктер кҿмір қышқыл газын тиісті 

мҿлшерде пайдаланып, ауаны оттегімен қамтамасыз етеді. 

Шаруашылықта  пайдаланылатын  тас  кҿмір,  мҧнай  жҽне  шымтезектер  энергетикалық 

шикізаттардың  негізгі  қоры,  бҧрынғы  геологиялық  дҽуірлердегі  жасыл  ҿсімдіктер  дайындаған 

органикалық заттар екені мҽлім. 

Жер  бетіне,  ауа  райына,  жыл  маусымындағы  жылу,  ылғалға  байланысты  белгілі  бір  аймақта 

таралған  ҿсімдіктерді  Арктика  шҿлі,  тундра,  қоңыржай  аймақ  орманы  (қылқан  жапырақты,  жалпақ 

жапырақты, орманды-дала, дала шҿлейт, шҿл ҿсімдіктері алқабы деп бҿледі. Таулы аймақтарда ҿсімдік 

алқабы биіктік белдеуге байланысты таралған. Арктика шҿлінде ҿсімдіктер жоққа жақын, тундрада да 

ҿсімдік  тҥрі  аз.  Орманды  тундрадан  бастап  ағаш  ҿсімдіктері  кҿбірек  орын  алады.  Тайгада  қылқан 

жапырақты,  орманды  далада  шоқ-шоқ  жалпақ  жапырақты  ағаштар,  шалғындық  ҿсімдіктер  кҿбірек 

болады.  Дала  алқабында  астық  тҧқымдас  шҿптесін  ҿсімдіктер  кҿбірек  ҿседі,  шҿлейт  жерлерде  дала 

ҿсімдіктері де, шҿл ҿсімдіктері кездеседі, шҿл, шҿлейт алқапта сортаң ҿсімдіктер ҿседі. 

Кҿшет  ҿсіру.  Себуге  арналған  тҧқымдардың  ҿнгіштігін  жҽне  тҿзімділігін  арттыру 

мақсатымен  алдын    ала  60  градус  температурада  екі  рет  қыздырып,  соңынан  салқындатады. 

Тҧқымдарды  ҿндіріп  барып  сепкен  дҧрыс.  Ҿндірерден  бҧрын  тҧқымды  перманганатының  1 

процентті ерітіңдісінде 30 минут дҽріленді. Артынан 2 сағаттай таза суға салып қояды. Соңында 

тҧқымдар,  стимулятор  ретіңде  қолданылатын  ас  содасының  бір  процентті  ерітіңдісімен  1  сағат 

бойы  ҿңделеді.  Осылай  даярланған  тҧқымдарды  30—35  градус  температурада,  термостатта 

ҿндіреді.  Ҿндірілген  тҧқымдар,  қыш  қҧмыраларға  салынып,  вермикулитке  немесе  қиыршық  тас 

пен  қҧм  қоспасына    себіледі.  Кҿшет  міндетті  тҥрде  минералды  субстратта  ҿндірілуі  тиіс.  Қияр 

кҿшетін  ҿсіруге  ең  қолайлы  орта,  мҿлшері  1,5—3  мм  келетін  ірі  кҧм  жҽне  3—7  миллиметрлік 

қиыршық тас қоспасы болып табылады. Егер тҧқымын желтоқсан айында сепсе, алғашқы кҿктері 

ҿнумен-ақ  (ҥш  апта  бойы)  люминисцентті  лампа  арқылы  тҽулігіне  12  сағат  қосымша  жарық 

беріледі.  Қияр  кҿшеті  ҥшін  арнаулы  қоректік  ерітіңді жасалып,  онымен жас  ҿсімдік  кҥніне  2—3 

рет қоректендіріледі. Кҿшет ҿсіруге арналған қоректік ерітіңді; 1000литр суға 400г азот қышқыл 

калий,  200г  азот  қышқыл  аммонийды,  600г  суперфосфатты,  0,72г  бор  қышқылын,  0,02г  кҥкірт 

қышқыл  марганецті  қосу  арқылы  ҽзірленеді.  Қоректік  ерітіңді  ҽр  апта  сайын  жаңартылып 

отырылуы тиіс. Кҿшеттерді жапырағы шыққанына ҿсіріп, одан соң тҧрақты орындарға кҿшіреді. 

Қиыршық  тастағы  кҿшеттердің,  шым  тезекті  қарашіріктегі  кҿшеттерге  қарағанда  ҿсу  қабілеті 

жоғары болады жҽне кҿшіріп отырғызған кезде тез қалыптасып ҿсе бастайды. Кҿшеттерді кҿшіріп 

отырғызардан  1—2  кҥн  бҧрын,  олардың  тҧқым  жарнақтарын  жҽне  ҧрық  жапырақшаларын 

шырпып тастайды. Одан соң қҧмыралардың тҥбін жоғары кҿтеріп, кҿшетті ақырын босатын алады 

да,  тҧрақты  орынға,  кҥні  бҧрын  даярланған  ҧяларға  кҿлбеу  отырғызады.  Кҿлбеу  отырғызылран 

кҿшеттердің,  тамырын,  сол  ҿсімдік  отырғызылған  ҧядан  алынған  қиыршық  таспен,  сабағын 

бастыра жабады. Қиыршық таспен сабағын бастыра жапқан жас ҿсімдікте жаңа қосалқы тамырлар 

тҥзіледі  де,  олар  мықты  бекіп,  ҿсе  бастайды.  Кҿшеттер  стеллаждарға  қатар  аралығы  50  см, 

қатардағы  ҿсімдік  аралығы  30  см  етіп  отырғызылады  1-сурет.  Кенде  жарықтың  мол  тҥсуі  ҥшін 

ҿсімдіктер  шахмат  тҽртібімен  де  орналастырылады.  Отырғызылғаннан  кейін,  алғашқы  кҥндері 

кҿшеттерге  кҥніне  ҽр  3  сағат  сайын,  4—5  есе  сҧйытылған  қоректік  ерітіңді  беріледі.  Ҿсімдіктер 

ҽбден  бекіп,  жақсы  қалыптасқан  соң  қоректік  ерітіңдінің  концентрациясын  қалыпты  дҽрежеге 

келтіріп, кҥніне сыртқы орта жағдайына қарай 2—3 ретке дейін суғарылады. 

62

 

 

 

 

1-сурет Жылыжайдағы кҿрініс 

Жылыжай  температурасын  біртіңдеп  ҿзгерту  қажет,  себебі  температураның  шҧғыл 

ҿзгеруінен  ҿсімдіктер ақ ҧнтақ ауруымен  зақымдануы  мҥмкін.  Мҧнымен қатар, коректік ерітіңді 

температурасына  да  кҿңіл  аудару  қажет.  Резервуардағы  қоректік  ерітіңді  ҿсімдіктерге  25—  27 

градусқа  дейін  жылытылған  кҥйде  беріледі.  Ерітіңді  стеллаждар  арқылы  ҿткен  кезде, 

субстраттарды 20—22 градусқа жылытып, соңынан ҿзі салқындайды. 

Резервуарға  қайта  барған  кезде,  ерітіңді  жылытылып,  бастапқы  қалпына  келеді.  Қоректік 

ерітіңді  мен  субстраттың  температурасы  ҥнемі  осы  шамада  болғаны  дҧрыс.  Егер  қоректік 

ерітіңдіні  жҽне  субстраттың,  температурасы  тҿмендеп  кетсе  (13—15°С),  ол  кезде  ҿсімдіктік 

ынпералды заттарды ҿшіруі баяулап, тамыры бірте-бірте сола бастайды.  

Жылыжайдың  ішіндегі  ауа  ылғалдылығымен  мҧқият  реттеп  отыру,  ҿсімдік  тіршілігі  ҥшіп 

қажетті шарттық бірі. Қияр ҿсімдігі ҥшін ҿте қолайлы ылғалдылық гҥлдеуге дейін 80—85 процент, 

ал жеміс байлау кезеңінде 85—95 процент болуы керек. Жылыжайдағы ауа ылғалдылығын кҿтеру 

ҥшін  ҿсімдіктерге  жаңбырлатқыш  аппаратпен  бҥрку  жҥргізіледі.  Ыстық    кҥндері  ылғалдылық 

тҿмендеп  кетсе,  кҥніне  4—5  рет  су  бҥркіп,  стеллаждары  қоректік  ерітіңдінің  деңгейін  біраз 

жоғарылатады.  Қиярды  топырақсыз  ҿсіргенде  оны  міндетті  тҥрде  кҿмірқышқыл  газымен 

қоректендіреді. Жылыжайдағы қияр ҿсімдігінен мол ҿнім алу мақсатымен аналық гулдердің саның 

кҿбейту ҥшін, негізгі сабаққа шырпу жҥргізіледі. Ол сабақ біраз ҧзарып ҿскен соң, оны шпалармен 

бекітіп байлайды. 

Кҿшет  ҿсіру.  Томат  ҿсімдігінен  мол  ҿнім  алудың    негізгі  шарты  жоғары  сапалы  кҿшетті 

даярлау.  Ҿнген  тҧқымдар  ҿте  жақсы  нҽтиже  береді.  Ол  ҥшін  таңдалып  алынған  ірі  тҧқымдарды 

алдымен бір процентті калий перманганатының ерітінідісімен 30 минуттай дҽрілеп, одан соң бір 

сағат таза суға салып қояды. Калий перманганаты томат ҿсімдігінің  вирус ауруларына қарсы ҽсер 

етіп қана қоймайды, тҧқымдардың  ҿнуін де арттырады. 

Егуден  алынған  тҧқымдарды,  сол  дымқыл  кҥйінде  4—5  реттен  20  градус  жылы 

температурада  аздап  ҿне  бастағанына  ҧстайды.  Ҿне  бастаған  тҧқымдарды  жҽшіктерге  сеуіп, 

алғашқы екі жапырағы (қосқҧлақ) пайда болған кезде, майда (3—8 мм) қиыршық, тас  немесе ірі 

қҧм  толтырылған  диаметрі  9—10  см  келетін    қыш  қҧмыраларға  ауыстырады.  Егер  тҧқым  қыс 

айларында  (желтоқсан)  себілсе,  ҿсімдікке  люминисцентті  лампа  арқылы  тҽулігіне  12  сағат 

қосымша жарық беріледі. Томат ҿсімдігінің кҿшеттері де қияр кҿшеттері тҽрізді, киыршық тасты 

субстратта  топырақтағыға  қарағанда  тез  ҿседі.  Кҿшеттердің  5—6  жапырағы  шыққан  кезде, 

олардың шашақты тамыр жҥйесі жақсы жетіліп, жапырақтары іріленіп, қою жасыл тҥске боялады.  

Кҿшетке стеллаждарға кҿшіріліп отырғызылғанға дейін ҧзарып кетпеуі ҥшін, уақытша ҿсуін 

баяулату  қажет.  Ол  ҥшін  жылыжайдың  ауасын  7—8  градусқа  дейін  тҿмендетеді.    Кҿшеттерді 

отырғызу.  Кҿшеттер  стеллаждарға  кҿбінесе  екі  қатар  егіліп,  қатар  аралығы  50  сантиметрден 

63

 

отырғызылады.  Алдымен  стеллаждағы  қиыршық  тастарға  арнаулы  арақашықтықта,  тереңдігі  15 

см ҧялар жасалады. 

Томат  ҿсімдігін  қоректендіруде    В.  А.  Чесноков  пен  Е.  Н.  Базыринаның    қоректік 

ерітіңділері пайдаланылады. 

Кейінгі  кезде,  Киев  кҿкҿніс  фабрикасы  томаттық  ҿсіп  дамуының  кейбір  кезеңдеріне  сай, 

қоректік  элементтер  мҿлшерін  ҿзгерте  отырып,  тҥрліше  концентрациялы  қоректік  ертіңділер 

даярлап қоректендіру нҽтижесінде ҿсімдіктен мол ҿнім алуға болатындығын дҽлелдеді. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: