Конференциясының ЕҢбектері

323 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок  1 – Влияние температуры на равновесное распределение свинца, меди и цинка  
в системе Cu
2
O-ZnО-PbS-C
2
H
5
Cl при Р=0,1МПа 
0
20
40
60
80
100
400
600
800 1000 1200 1400 1600 1800
T, K
 Z
n
, 
%
ZnCl
2
 
к*ZnCl
2
 
Zn 
к*ZnО 
0
20
40
60
80
400
600
800 1000 1200 1400 1600 1800
T, К
C
u
, 
%
k*CuCl 
Cu
3
 Cl
3 
Cu
2
Cl
2
 
Cu
4
Cl
4
 
0
20
40
60
80
100
400 600
800 1000 1200 1400 1600 1800
Т,K
 P
b
,%
PbCl 
PbCl
2 
к*PbCl
2 
323
 

324 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок  2 – Влияние температуры на равновесное распределение свинца, меди и цинка 
в системе Cu
2
O-ZnО-PbS-C
2
H
3
Cl
3
 при Р=0,1МПа 
 
0
20
40
60
80
100
400
600
800
1000 1200 1400 1600 1800
T, K
P
b,
 %
k*PbCl
l2
 
PbCl
l2
 
PbCl
l
 
PbO 
0
20
40
60
80
100
400
600
800 1000 1200 1400 1600 1800
T, K
Z
n
, 
%
k*ZnCl
l2
 
ZnCl
l2
 
 
k*ZnО
2
 
 
Cu
2
 Cl
2 
k*CuCl 
Cu
4
Cl
4 
Cu
3
Cl
3 
Cu
2
Cl
2
 
CuCl
 
0
 
20
 
40
 
60
 
80
 
100
 
400
 
600
 
800
 
1000
 
1200
 
1400
 
1600
 
1800
 
Т, К
 
CuCl
 
Cu
4
 Cl
4 
C
u
, 
%
 
Cu
2
Cl
2
 
Cu
3
Cl
3 
324
 

325 
 
 
 
 
 
 
0
20
40
60
80
100
400
600
800
1000 1200 1400 1600 1800
T, K
P
b
, 
%
k*PbCl
2 
PbCl
2 
PbCl
 
0
20
40
60
80
100
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
Т, К
C
u
, 
%
k*CuCl 
Cu
2
 Cl
2 
Cu
3
Cl
3 
CuCl
 
Cu
4
 Cl
4 
0
20
40
60
80
100
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
T, K
Z
n
, 
%
ZnCi
2 
k*ZnO
 
k*ZnCi
2 
Рисунок  3 – Влияние температуры на равновесное распределение меди, свинца и цинка 
в системе Cu
2
O-ZnО-PbS-C
2
HCl
5
 при Р=0,1МПа 
 
325
 

326 
ӘОЖ 655.11 (575.111) 
 
М.ӘУЕЗОВ ЖӘНЕ ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ТАШКЕНТТЕГІ ҚАЗАҚ БАСПАСӚЗІ 
 
Иманбердиев Б.Т. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  взаимосвязь  литературного  творчества  М.Ауезова  с  историей 
казахской периодической печати в начале ХХ века в г. Ташкент. 
 
Summary 
In this article considered intercommunication of literary  creative works of  M.Auezov with the historuy of  
kazakh periodic printing at the beginning  of century in Tashkent 
 
Еліміз  егемендігін  алып,  тәуелсіз  мемлекет  болған  соң,  рухани  саладағы  басты 
міндеттердің  бірі  –  тарихымызды  тҥгендеп,  толықтырып,  еңсемізді  тіктеп,  ӛркениетті  елдер 
қатарынан  лайықты  орнымызды  табу.  Бҧл  зерттелуге  тиіс  мәдени  мҧраның  маңызды  бір  саласы 
қазақ баспасӛзінің тарихы болуы қажет. Қазақ баспасӛзі тарихында игерілмей, ғылыми ой елегінен 
ӛткізілмей  келе  жатқан  тақырып  әлі  кӛп.Соның  бірі  –  баспасӛзге,  оның  ішінде  ХХ  ғасыр 
басындағы  басылымдар  тарихына  қатысты  іздеу,  табу,  саралау,  жҥйелеу,  тҧжырымдау  және 
табылған жаңалықты жариялау, ғылыми айналымға тҥсіру жҧмыстары болмақ. 
Қазақ  баспасӛзінің  дамуына  ҧйытқы  болған  ХХ  ғасыр  басында  Ташкентте  жарық  кӛрген 
қазақ  мерзімді  баспасӛзінің  жан-жақты  зерттелуі  жалпы  ҧлттық  баспасӛз  тарихының  жаңа 
беттерін парақтап, ӛткеніміздің бар-жоғын сараптап, қазақ журналистикасы мен әдебиеттануының 
даму бағыттарын бҥгінгі кҥн кӛзқарасымен зерделеу ҥшін аса қажет. 
Жалпы  алағанада,    қазақ  баспасӛзінің  тарихы  бҥгінгі  кҥнге  дейін  ХХ  ғасырдың  екінші 
жартысында Т.Амандосов, Х.Бекхожин, С.Қозыбаев, Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев, Ҥ.Субханбердина 
сынды  ғалымдар  зерделеді.  Заман  талабына  байланысты    аталған  зерттеушілердің  еңбектерінеде 
кеңестік  газеттер  тарихы  партия  мен  Кеңес  ӛкіметі  кӛзқарасы  тҧрғысынан  қарастырылған. 
Дегенмен,  қазақ  баспасӛзінің  қалыптасу  және  даму  тарихы  қҧнды  деректермен  жҥйелі  тҥрде 
сипатталғаны анық  аңғарылады.. 
Жоғарыда  аталған  ғалымдардың  еңбектерінеде  ХХ  ғасыр  басында  Ташкентте  жарық 
кӛрген  қазақ  мерзімді  баспасӛзінің  тарихына  қатысты  мәселелерге  терең  тоқталмаған,  сонымен 
қатар, кейбір еңбектердің библиографиялық шолу, анықтама сипатында екенін айтқан жӛн. 
Біз бҧл  зерттеу мақаламыз  осы олқылықтың орнын аз да болса толтыруға арналған. Бҧл 
кезеңдегі  қазақ  газет-журналының  ӛзіндік  даму  бағытын,  қалыптасу  ерекшелігін  сараптау, 
олардың  жалпы  қазақ  баспасӛзінің  тарихына  қосқан  ҥлесін  айқындау  ҥшін  2003  жылдан  бҥгінгі 
таңға  дейін  Ӛзбекстан  Республикасының  Орталық  мемлекеттік  архиві,  Ташкент  облыстық 
мемлекеттік    архиві  мен  Әлішер  Науайы  атындағы  Ӛзбекстан    ҧлттық  кітапханасының  сирек 
әдебиеттер  мен  қолжазбалар    қорында,  Ӛзбекстан  Республикасының  Ҧлттық  кітап  палатасында, 
Шығыстану  институтының  қолжазбалар  қорында  зерттеу  жҧмысымызды  жҥргізіп,  ҧлтымыздың 
тарихын  бейнелейтін  баға  жетпес  рухани  қазынамызды  тҥгендеп  жатырмыз.Еселі  еңбегіміздің  
нәтижесі ауқымды болғандықтан ,  алдағы уақытта  кӛлемді ғылыми еңбекке айналдыруды мақсат 
еттік.Ал  ,  аталған  мақаламыз  теңіздің  тамшысындай  ғана    қҧнды  мол    мҧрамыздың  бір  бӛлігі 
болып табылады. 
ХХ  ғасыр  басында    Ташкент  -  бҥкіл  Тҥркістан  ӛлкесінің  рухани  орталығы  болды.Осы 
кезеңде онда әр тҥрлі ҧлттардың ғылым және мәдениет ошақтары ашылып, жҧмыс істей бастады. 
Оның бірі – аймақтық педагогикалық курстар негізігде (кейіненен педагогикалық училище) 1920 
жылдың 1-қазаныныда ашылған Қазақ-ағарту институты болатын [1;5 ]. Сондай-ақ, 1920 жылдары 
Тҥркістан  Республикасының  тәелсіздігіне  ҧмтылған  алаш  азаматтарының  Ташкентке  қарай 
ойысуы  ең  ірі  оқиға-тҧғын.  Солардың  қатарында    С.Қожанов,  Т.Рысқҧлов,  М.Тынышбаев, 
Х.Досмҧхамедов,  С.Асфендияров,  М.Жҧмабаев,  Ж.Аймауытов,  С.Сейфуллин,  М.Әуезов  т.с.с.  
қазақ зиялылырын атау орынды. 
1922 жылы Орынбордағы КазЦИК-тің жауапты қызметін  тастап және партия  қатарынан 
шығып, Мҧтар Омарханҧлы Ташкенттке ат басын тіреді.Жас ғалым жоғарыда аты аталған біршама 
қазақ  зиялылыларымен    Ташкенттегі  саяси-қоғамдық  ӛмірге  белсене  араласып  кетті.Бҧл  кезеңді 
әдебиеттанушы  ғалым  Тҧрсынбек  Кәкішев  сӛзімен  айтсақ:  «Қазақ    халқының    ҥштен  бірі  

327 
Тҥркістан  Республикасында  қарағандықтан,  Ташкент  қаласы  зиялылылардың,  әсіресе,  алаш 
қозғалысына қатысқандардың рухани орталығы  болды» [2;276] . 
Қазақтың  осыншама  дарабоздары  бас  қосқан  рухани  орталық  Ташкентті    ҧлттық 
баспасӛзсіз  елестетудің  ӛзі  қиын.Тҥркістан  ӛлкесіндегі  ең  тҧңғыш  қазақ  баспасӛзі  –  «Түркістан 
уалаятының  газеті»  1870-1882  жылдар  аралығында  айына  екі  рет  баспадан  шықты.  «Тҥркістан 
уалаятының  газеті»  туралы  ф.  ғ.к.  доцент  М.Жақыптың  филология  ғылымының  кандидаты 
ғылыми  дәрежесін  алу  ҥшін  жазған  кандидаттық  диссертациясын  және    жас  ғалым,  ізденуші  Б. 
Саттарованың  зертеу  мақалаларын  ерекше  атауға  болады  [3;86-89].  Кейіннен  ӛткен  ғасырдың  
алғашқы  жартысында  Кеңес  ҥкіметі орнаған  дәуірдегі Ташкентте қазақ  тілінде шыққан  мерзімді 
басылымдарының  анкетасынмен  танысып кӛрелік: 
1.«Ақ-жол»  қазақ  газеті ,    1920  жылдың    7-желтоқсанынан  бастап  аптасына  3  рет    шыға 
бастаған.Кӛлемі  1  баспа    табақ,  таралымы  1650  дана.Орган  Ц.К.К.П.  и  Ц.И.К.    Туркреспублики. 
Мекенжайы: Карл Маркс проспекті № 41 ҥй. Редакциялық алқасы: Османов Садуақас-коммунист, 
жауапты редактор.Мадалиев Есенали-жауапты хатшы. 13-қаңтар, 1923 ж. 
2.  «Шолпан»    журналы  ,  1922  жылдың  1-қарашасынан  бастап  екі  айда  1  рет  шыға 
бастаған.Кӛлемі 10 баспа табақ , таралымы 1500 дана.Подотдел  ЦКА. Қызметкерлері: М.Әуезов 
(партияда  бар),    М.Жҧмабаев  (партияда  жоқ).Редакциялық  коллегия  мҥшелері:  Таджибаев  пен  
Ауезов./қолы/ Таджибаев. 14-қаңтар, 1923 ж. 
3. 
«Жас  Қайрат»  журналы  ,  1922  жылдың  22-наурызынан  бастап  шыға 
бастаған.Қызметкерлері – Ғани Мҧратбаев (партияда бар).Орталық Азия бюросы және Тҥркістан 
аймақтық орталық жастар комитеті. (ЦК КСМГ и Сразбюро).14-қаңтар, 1923 жыл. 
4.«Сана»  журналы  ,  1923  жылдың    1-қаңтарынан  бастап  айына  1  рет    шыға  бастаған. 
Кӛлемі 8 баспа  табақ, таралымы 1000 дана.Мекенжайы: Карл Маркс проспекті № 41 ҥй. Тҥрістан 
мемлекеттік білім кеңесі.Қызметкерлері: Х.Досмухамедов , Жумабаев, Жаленов, Ауезов ,Оспанов. 
25-тамыз, 1923 жыл [4;14,18,20,22]. 
5. «Спутник Коммуниста» (қазақ тілінде) газеті, 1923 жылдың 6-қаңтардан бастап шыға 
бастаған.Таралымы 1000 дана. Қызметкерлері: Умбетбаев – бас редакторлыққа кандидат, партияда 
бар.Редактор-Тохтыбаев (партияда бар). 14-ақпан 1923 жыл  [5]. 
Бҧдан  ӛзге  Ташкенттен    «Ҥш  жҥз»  (1917  ж.),  1917-1918  жылдары    «Бірлік  туы»  газеті 
шығып  отырған  ,  оның  №1,2  нӛмірінің  бас  редакторы  Мҧстафа  Шоқай  болған.  Қалған 
нӛмірлерінің  бас  редакторы  қызметін  қоғам  және  мемлекет  қайреткері  Сҧлтанбек  Қожанов 
абыроймен атқарды. Анкетаға енбей қалған  «Сәуле» журналы (1923 жылы №1 саны шыққан -1924 
жылға  дейін  шыққан),  соған  қоса,  В.И.Ленин  атындағы  Орта  Азия  коммунистер  университетегі 
қазақ оқушыларының журналы «Кедей айнасы»  (1926-1929 ж.) мен  «Қамқор» (1925 ж., №1, 2 ) 
копперация  журналы    Ташкенттен  шығып  отырған.  1917  жылдың  30-наурызында  «Алаш» 
газетінің №1 саны шыққан (1916-1917 ж.). Бас редакторы «Ҥш жҥз партиясының» қҧрған Кӛлбай 
Тӛгісов  болған.  Осы  газеттің    1921  жылығы    №16  санында  М.Әуезов  пен  Ж.Аймауытовтың  
«Қазақтың ӛзгеше мінездері»  мақаласы жарық кӛрді. 
1924  жылғы  «Жас  қайраттың  »  №  3-4  санында  «Халық  әдебиеті»  деген  мақаласында 
Мҧхтар  Омарханҧлы  халқымызға  ҧлттық  тәлім-тәрбие  беруде  ауыз  әдебиетінің  мол  мҥмкіндігін 
атап  ӛтіп,  оның  мән-мазмҧнын  жоғары  бағалап,  оларды  дер  кезінде  жинап,  ел  игілігіне 
айналдырудың нақты шараларын сӛз етеді.Сонымен бірге, бҧл заңғар жазушымыздың  фольклор 
саласындағы тҧңғыш еңбегі-тҧғын. 
Жоғарыдағы  анкетадан  «Шолпан»  журналының  шығарушыларының  бірі  ретінде  Мағжан 
Жҧмабаев пен бірге Мҧхтар Әуезовтың болғанын кӛруге болады. Бҧл мәліметті ф.ғ.д.,профессор  
мҧхтартанушы Мекемтас Мырзахметҧлы ӛз еңбегінде дәл атап кӛрсеткен [6;16].. М,Әуезов қазақ 
әдебиеттану  ғылымында  алғашқылардың  бірі  болып  әдебиет  тарихына  байланысты  зерттеу 
еңбектер  жазып,  мол  мҧра  қалдырған  ғалым.  Соның  бірі  -  «Шолпан»  журналының  1922  жылғы 
№2-3  санында  заңғар  жазушымыздың    «Қоңыр»  деген  бҥркеншік  атымен  «Қазақ  әдебиетінің 
бҥгінгі  дәуірі»,  1923  жылғы  №  4-5  санында  оның  соңы  «Қазақ  әдебиетінің  қазіргі  дәуірі»  деген 
атпен жарияланды.Білгір Мҧхаң осы мақаласында қазақ әдебиетінің тарихын шартты тҥрде:  ескі 
ауыз әдебиеті, кӛшпелі дәуір әдебиеті, жазбаша әдебиет деп 3 ҥлкен дәуірге бӛліп, тҧңғыш рет 
әдебиет тарихын дәуірге бӛлудің ҥлгісін ҧсынған.Осы «кӛшпелі дәуір әдебиеті» деп атаған дәуірді 
кейінгі «Әдебиет тарихы»  атты кітапта жазушы осы ой-танымын ары қарай кеңейтіп, дамытып,  
«кӛшпелі  дәуір»  деген  жалпы  атауды  нақтылай  тҥсіп,  ол  кезеңдегі  әдебитетті    «Зар  заман 
ақындары» деп атайды. 

328 
Мҧнда  да  жазба  әдебиеттің  белгісі  ретінде  «ел  тіршілігінің    сӛз  бола  бастауын»  негізге 
алып,  «жазба  әдебиетті  туғызатын,  ең  алдымен,  жазба  ақындар»,  яғни  аты-жӛні  белгілі  жеке 
(индивид) ақындар деп санайды.Осы кӛзқарас тҧрғысынан автор оның алғашқы ӛкілі ретінде Асан 
қайғыны атайды.Ӛзі ӛмір сҥріп отырған заманның тҥрлі белгілеріне қарап: «Алғашқы рет келешек 
заманның қҧбыжығын сезініп, тҧспалмен белгі беріп, болжал айтқан   - Асан  қайғы». Сондықтан 
оны зар заман ақындарының, жазба әдебиеттің басы деп санайды.Асан қайғы сӛздерінің бәрі терең 
ой,  мағынасы  тылсым  жҧмбақ,    «...  беті  шалғай  терістен,  қиын  қиядан,  бҧлт  қҧшқан  биіктен, 
шыңыраудың тҥбінен шыққандай «қиырдан жиылған» суреттер болады ,» [7;213]  -дейді. 
Асан қайғыдан кейін шыққан ақын-жыраулардың дені оны жалғастырып, толғауларының 
жҧмбағын  шешуге  ҧмтылған  деп  ,  автор  Сыпыра  жырау,  Қазтуған  және  Алаша  Байтоқ  жырау, 
Базар жырау, Досқожалардың есімдерін атап, Бҧхар жыраудың творчествосына кеңірек тоқталып 
ӛтеді.Бҧхардың  толғауларының  сарыны  Асан  қайғыға  ӛте  жақын.Бірақ  бҧл  жалаң  еліктеуден 
туған,  қолдан  жасап алған  сарын емес,  сол  заманның  «дерті  улатқан  ақынның  жҥрегінен қайнап 
шыққан  шын  жалын,  шын  қайғы»  деп  Бҧхар  жыраудың  ханға  ақыл  айтып,  кеңес  бере  отырып, 
кейде қатуланып, қатал сын айтатынын ӛлеңдерінен дәлел келтіріп, талддау жасайды. «Жырау қҧр 
ғана ӛлеңші, қҧр ғана ақылшы емес, керекті кезінде ханның да, қараның да қатты сыншысы, қатал 
тезі  болатынын...  Кей  уақытта  бӛлініп-жарылған  елдің  бітімші  биі  де  болып  кететінін» 
ескертеді.Ӛйткені «Ӛлең сӛздің міндеті  елдің ақыл-ойын тәрбиелеу, білім ҥйретіп, басшылық ету, 
ой тҥсіріп, кӛзін ашу, кӛңілін ояту.Сондықтан ӛмір ақиқатын теңіздей тереңнен толқытып әеледі, » 
[8;216-217]  - деген теориялық тҧжырым анықтамаларын келтіріп отырады. 
«Қазақ  әдебиетінің  бҥгінгі  дәірі»  атты  алғашқы  мақалада  автор  қазақ  ауыз  әдебиетіне, 
оның ерекшелігі мен маңыз-мәніне қысқаша жолу жасап: «Ескі әдебиеттің тҥрін білу, бетін ҧғыну, 
ағымына тҥсіну біздің ӛзіміз ҥшін керек , » [9;79]  - дейді.Яғни, бҧл біздің бҥгінгі әдебиетіміздің 
жай-жапсарын терең танып, келешек бағыт-бетін дҧрыс белгілеу ҥшін ӛте қажет деп тҥйеді. 
ХХ ғасырдың бастапқы жылдарында  М.Әуезов енді-енді ашыла басталған орта дәрежелі, 
сәл  бертінірек  жоғары  оқу  орнындарында  (Қазақ  ағарту  институты)  қазақ  әдебиетінен,  әдебиет 
тарихынан  дәріс  бере  жҥріп,  әдеби,  ғылыми  сын-зерттеу  еңбектерді,  әр  сатылы  мектеп  пен 
техникум, институттарға арналған оқулықтарды тҧңғыш рет жазған кӛшбасшылардың қатарында 
болған. 
Бертін  келе  «Шолпан»  журналының    1922  жылғы  №2,3  санында  С.Сейфулиннің  «Қызыл 
сҧңқарлар» атты  пьесасы туралы  жазған сын мақаласы жарық кӛрді.Сондай-ақ, басылымның осы 
санында  «Қазақ қалам қайраткерлеріне» жазған ашық хаты жарияланады. 
Жалпы  ,  «Шолпан»  журналында  «Оқыған  азамат»  (1922  ж.),  «Кешкі  дӛң  басында»  (1922 
ж.), «Тҥнгі ауыл» (1922 ж.), «Қысқы кҥнгі дала»  (1923 ж.), «Қысқы тҥн  »  (1923 ж.), «Сыбанның 
моласында»  (1923  ж.  №  6,8),  «Текшенің  бауырында»  (1923  ж.,  №6,8),    «Сӛніп-жану»  (1923  ж.), 
«Кім  кінәлі?»  (1923  ж.),  «Қыр  әңгімелері»  (1923  ж.,  №6,8)  әңгімелері  басылып  шықты.Ғҧлама 
ғалым  М.Әуезов «Шолпан» журналында ҥздіксіз «Қозы Кӛрпеш-Баян сҧлу», «Қобыланды», «Ер 
Тарғын»,  «Қыз  Жібек»  сияқты  жырларға  тоқталып,  ӛз  пікірін  жазып  отырды.1930  жылы  орыс 
ғалымы  Л.Соболевпен  бірге  жазған  «Қазақ  халқының  эпосы  мен  фольклоры»  атты  мақаласында 
ауыз әдебиетіне қатысты ғылыми қҧнды пікірлер айтты. 
Сондай-ақ,  М.Әуезов  ӛзінің  кейбір  мақала-зерттеулерінде  әдебиеттің  сын-сықақ  тҥрі, 
комедия,  сатира  жанры  ,  эстетиканың  кҥлкі-мазақ  категориясы  туралы  да  алғаш  теориялық  ой-
пікірін  қалыптастырған.Ол  1920  жылы  «Ақ-жол»  газетінде  «Абайдың  20  жылдығы»  деген  атпен 
бас мақаласын жариялайды.1925 жылы «Ақ-жол» газетіне қосымша ретінде «Шаншар» атты кҥлкі 
журналы  шыққанда  ол  туралы  Семейде  шығатын  «Таң»  журналының  №3  санында  мақала 
жариялап,  кҥлкі  журналының  шығуы  қазақ  мәдениетінің,  ӛнер-білімнің  ӛскендігінің  бір  кӛрінісі 
болумен қатар, ол ӛз кезегінде халықтың сана-сезімін ӛсіруге мол ҥлесін қоса алатындығын атап 
кӛрсетті. 
Жазушы  сын-сықақ  жанры  жайлы  ой-толғамдарын  кейінгі  еңбектерінде  де  ары  қарай 
ӛрбітіп,  дамыта  тҥседі.Бҧл  жанрдың  қоғамдық-әлеуметтік  мәнін,  тәрбиелік  қызметі  мен  ӛзіндік 
ерекшелік  сыр-сыпатын  айқындаумен  қатар  оның  алуан  тҥрлі  мол  мҥмкіндіктерін  саралап 
танытады. 
1922 жылы Ташкентте Ахмет Байтҧрсынҧлының  (шындығында 1922 жылы Ахаң 49 жасқа, 
яғни  4-мҥшелге  толғаны  анық)  50  жылдық  мерейтойын  атап  ӛтуге  арналған  іс-шаралар  
басталады.1923 жылы «Ақ-жол» газетінінде «Ақаңның юбилейі туралы» басқарма атынан берілген 
қҧттықтау  хатымен  басталады.  «Ақ-жол»  газетінің  1923  жылғы  4-ақпандағы  №270  санында 

329 
М.Әуезовтің  (бҥркеншік аты-Қыр баласы) «Ақаңның елу жылдық тойы» атты кӛлемді мақаласы 
шықты. Мҧхтар Омарханҧлының  бҧл мақаласы ӛз алдына бір зерттеу болары сӛзсіз. 
Тҥйіндеп айтсақ , жазушы, ғалым, қайраткер М.Әуезовтің  ХХ ғасыр басындағы Ташкент 
қаласындағы  қазақ  баспасӛзінің  дамуына  қосқан  ҥлесі,  жемісті  қоғамдық-саяси  қызметі, 
шығармашылық  мҧрасы    аса  орасан.  Алдағы    зерттеулерімізде  Мҧхтар  Омарханҧлының    ӛзге  
қазақ  басылымдарындағы  шығармаларына  тоқталып  ,  талдау  мен  таразылау  арқылы  ғылыми 
айналымға ендіру  басты міндетіміз болмақ. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
Ӛзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, 372-қор, 1-тізбе, 60-іс, 5-б. 
2.
 
Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы.А.;1994, 276-б. 
3.
 
М.Мырзахметҧлының 75 жылдық мерейтойына араналған халықаралық ғылыми – практикалық 
конференция материалдары. М.Х.Дулати атныдағы ТарМУ,  Тараз, 2005, 86-89-б. 
4.
 
Ӛзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, 34-қор, 1-тізбе, 2153-іс, 14, 18, 20, 22-б. 
5.
 
Ӛзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, 34-қор, 1-тізбе, 1593-іс. 
6.
 
Мырзахметҧлы М. Әуезо және Абай.-А.:1994, 16-б. 
7.
 
Әуезов М. Шығармалары.50 томдық жинақ.4-т.-А.; 2000, 213-б. 
8.
 
Әуезов М. Шығармалары.50 томдық жинақ.4-т.-А.; 2000, 216-217-бб. 
9.
 
Әуезов М. Шығармалары.50 томдық жинақ.2-т.-А.; 1999, 79-б. 
 
 
УДК 622.345 
 
ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПРИМЕНЕНИЯ ЭНЕРГОАККУМУЛИРУЮЩИХ 
ДОБАВОК И ЩЕЛОЧНЫХ РАСТВОРОВ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ НЕФТЕОТДАЧИ 
ПЛАСТОВ 
 
Голубев В.Г., Жантасов М.К., Тулендиев Д.Б., Кембаев А.Р. 
ЮКГУ им. М.Ауезова, Шымкент, Многоотраслевой колледж при ТарГУ, Тараз, Казахстан 
 
Түйін 
Бұл  жұмыста  мұнайберілісін  артырудың  физико-химиялық  тәсілінің  қолданудың  ғылыми  негіздеуі 
келтірілген,  ол  жылы  қабат  энергияның  жоғарылауда  негізделген,  сонымен  ішкі  қабаттың  қысымын 
ұстаумен және ерітінділердің қолданумен, бұнын барлығы мұнайды ығыстыруына әсер етеді. 
 
Summary 
In  persisting  work  is  offered  scientific  motivation  of  the  using  physico-chemical  method of  the  increase  oil 
give, founded on increasing of the heat energy of the layer, maintenances inwardly layer pressures and use solution, 
influencing upon displacing the oils. 
 
Повышение  конечной  нефтеотдачи  пластов  в  настоящее  время  является  одной  из 
актуальных проблем энергообеспечения мирового сообщества. 
Известно,  что  современные  технологии  разработки  нефтяных  месторождений  как  в  нашей 
республике,  так  и  за  рубежом  обеспечивают  получение  конечного  коэффициента  нефтеотдачи 
пластов в пределах 0,25-0,45, что является недостаточным [1-4]. 
В данной работе предложены результаты экспериментальных исследований эффективности 
процессов  вытеснения  нефти  из  моделей  нефтяных  пластов  с  применением  энерго-
аккумулирующих  добавок.Выполнено  исследование  кинетики  взаимодействия  данных  добавок  в 
щелочной среде. 
Повышение нефтеотдачи пластов при использовании композиции ферросплавов в щелочной 
среде  основано  на  осуществлении  следующих  реакций,  сопровождающихся  выделением  тепла  и 
водорода: 
 
Al + NaOH + H
2
O → Na
2
AlO
3
 + 3H
2
 + 3300 ккал/кг Al                 (1) 
 
3FeSi
2
 + 12NaOH + 10H
2
O → 6Na
2
AlO
3
 + Fe
3
O
4
 + 16H
2
 + 3360 ккал/кг Fe        (2) 
 
CaSi
2
 + 6H
2
O → Ca(OH)
2
 + SiO
2
 + 5H
2
 + 3200 ккал/кг Ca                                    (3) 

330 
Для  выяснения  механизма  повышения  нефтеотдачи  пластов  представляло  интерес 
определение  скорости  взаимодействия  выбранных  энергоаккумулирующих  добавок  в  различных 
щелочных растворах, повышения температуры и давления  при этом, в реакционном объеме.  
Исследование  кинетики  взаимодействия  проводили  на  лабораторной  установке, 
представленной на рис. 1. 
В качестве водной среды использовали промысловые воды месторождения Нуралы. 
Лабораторные  исследования проводили при температуре, близкой к пластовой температуре  
месторождения,  т.е.  50-90
0
С,  концентрацию  щелочи  варьировали  в  пределах  0,5-1,0% 
(концентрация  щелочи  выбрана,  исходя  из  существующей    практики  вытеснения  нефти 
щелочными растворами).  
 
 
 
1 - термостат; 2 - термометр; 3 - трехгорлая колба; 4 - электроподогреватель; 5 - трубка для отвода водорода; 
6 – щелочной раствор; 7 - навеска энерго-аккумулирующей добавки 
 
Рисунок 1 - Схема экспериментальной установки по изучению кинетики взаимодействия 
энергоаккумулирующих добавок  в различных щелочных растворах. 
 
Лабораторные  эксперименты  проводили  по  следующей  методике:  в  термостатированную 
колбу  загружали  расчетное  количество  промысловой  воды  (ПВ),  содержащей  0,5-1,5%  щелочи. 
При  достижении  необходимой  температуры  прогрева  раствора,  в  колбу  загружали  навеску 
измельченных до 0,1-0,5мм энергоаккумулирующих добавок. 
В ходе проведения эксперимента фиксировали – время реакции (начало и конец выделения 
водорода), повышение температуры раствора, количество выделившегося водорода. 
Результаты экспериментов приведены в таблице 1 и на рис.2 и 3. 
 
Таблица  1  -  Результаты  экспериментов  по  изучению  кинетики  взаимодействия  силикокальция  с 
щелочными растворами в пластовой воде месторождения Нуралы 
 
№№ 
п/п 
Состав 
раствора, мл 
Количество 
ферро-
силиция, 
марка, г 
Соотно-
шение 
Т/Ж, % 
Т
нач. 
0
С 
Т
кон
.
. 
0
С 
Время 
реакции, 
мин 
Кол-во 
выделившегося 
Н
2
, л 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
1 
500 мл ПВ 
 
СК20 
25 
5 от ПВ 
50 
78,8 
28 
20,42 
2 
500 мл ПВ 
 
СК30 
25 
5 от ПВ 
50 
86,6 
36 
25,66 
3 
500 мл ПВ 
2,5 г NaOH 
(0,5%) 
СК20 
25 
5 от ПВ 
50 
85,6 
31,5 
21,6 
4 
500 мл ПВ 
2,5 г NaOH 
(0,5%) 
СК30 
25 
5 от ПВ 
50 
92,4 
40 
27,4 

331 
 
Примечание. Растворы в п. 3 и 4 ведут себя более инертно по отношению к щелочи. 
 
 
 
1- ФС45,   2 - ФС65,   3 - ФС75 
 
Рисунок 2- Зависимость температуры реакционной массы от концентрации NaOH для 
различных марок  ферросилиция 
 
Результаты исследования кинетики взаимодействия ферросилиция с щелочными растворами 
в  пластовой  воде,  представленные  на  рис.2,  силикокальция  с  пластовой  водой  и  щелочными 
растворами в пластовой воде,  и табл.1 показывают, что процесс взаимодействия, как и следовало 
ожидать,  сопровождается  интенсивным  выделением  водорода  и    повышением  температуры 
реакционной массы. 
Особенно, это заметно при взаимодействии силикокальция с пластовой водой, температура 
реакционной массы увеличивается на 51-53% и достигает 76,6 
о
С,  при  этом выделение водорода 
составляет 2,4-2,56 л/г.  
Однако,  следует  заметить,  что  добавление  щелочи  к  раствору  пластовой  воды,  табл.  1, 
приводит  к  заметному  снижению  выделения  водорода  до  0,64-0,75л/г,  и    температуры  до  56,6  – 
61,4
о
С.  Поэтому  дальнейшие  исследования  с  использованием  силикокальция  являются  не 
целесообразными. 
В тоже время, несколько меньший тепловой эффект реакции взаимодействия 
ферросилиция с щелочными растворами в пластовой воде – 64,4 - 66,6
о
С, и менее высокое 
выделение водорода – 1,7-1,85 л/г, компенсируется возможностью его использования в 
щелочной среде, что является предпочтительным для повышения нефтеотдачи пласта. 
 Из  приведенных  данных  графика  рис.  2.  видно,  что  при  взаимодействии  различных  марок 
ферросилиция с щелочным раствором в пластовой воде наблюдается общая тенденция увеличения 
температуры  и  количества  выделяемого  в  результате  реакции  водорода  с  увеличением 
концентрации щелочи в пластовой воде от 0,5 до 1,0%.  
Увеличение  концентрации  щелочи  до  1,5%  в  пластовой  воде  мало  влияет  на  повышение 
температуры  и  количества  выделяемого  водорода,  что  свидетельствует  о  его  избыточной 
концентрации по отношению количеству исходного ферросилиция. 
Из проведенных экспериментов следует, что из исследуемых марок ферросилиция наиболее 
предпочтительными являются марки ФС75 и ФС65, в связи с этим, в дальнейших экспериментах 
марку ФС45 не использовали. 
С  целью  определения  возможности  увеличения  термоаккумулирующего  эффекта 
исследуемых  добавок  проведена  серия  опытов  по  кинетике  взаимодействия  порошкообразного 
алюминия,  как  самостоятельной  энерго-аккумулирующей  добавки  с  щелочными  растворами 
пластовой воды, так и в составе композиционной смеси с ферросилицием марок ФС75 и
 
ФС65.
 

332 
 
 
1 – ФС75 + Al (1,75:1,5),   2 – ФС75 + Al (1,75:3,0),   
3 – ФС65 + Al (1,75:1,5),   4 – ФС65 + Al (1,75:3,0) 
 
Рисунок 3- Зависимость температуры реакционной массы от концентрации NaOH для 
различных марок  ферросилиция с добавкой алюминия 
 
Приведенные  на  рис.3  результаты  экспериментов  показывают,  что  термоаккумулирующий 
эффект исследуемых добавок зависит от концентрации щелочи, количества вводимых добавок и 
состава композиционных добавок. 
Так,  при  введении  в  раствор  щелочи  концентрации  0,5%  стехиометрического  количества 
алюминия,  равного  1,5г, увеличивает  температуру  смеси до  59,9
о
С.  При  этом  выделяется  3,7 л/г 
водорода.  
С увеличением концентрации щелочи до 1,0% и количества вводимого алюминия до 3,0 г, 
температура  реакционной  смеси  поднимается  до  69,8
о
С,  а  количество  выделяемого  водорода 
составляет 7,4 л/г.  
При  этом  следует  отметить  высокую  скорость  реакции  и  незначительный  
термоаккумулирующий эффект. Ее время составляет 14,5 минут при концентрации щелочи 0,5% и 
23,6  минут  при  концентрации  1,0%,  что  не  позволяет  использовать  алюминий  как 
самостоятельную энерго-аккумулирующую добавку. 
Перспективной  энерго-аккумулирующей  добавкой  является  композиционная  смесь  
ферросилиция марок ФС75 и ФС65 и порошкообразного алюминия. 
Термоаккумулирующий  эффект  смеси  ферросилиция  и  порошкообразного  алюминия 
зависит от концентрации щелочи в пластовой воде и соотношения «ферросилиций - алюминий». 
В исследуемом интервале изменения концентраций щелочи в пластовой воде от 0,5 до 1,0% 
для смеси ФС75 - алюминия с соотношением «1,75-1,5» наблюдается увеличение температуры от 
86,3 до 91,6
о
С и количества выделяемого в результате реакции водорода от 4,3 до 5,2 л/г смеси.  
Увеличение  количества  алюминия  в  смеси  до  соотношения  ФС75  -  алюминия  «1,75-3,0» 
позволит  поднять  температуру  в  реакционном  объеме  до  98,3
о
С,  а  количество  образующегося 
водорода составит 8,85 л/г смеси. 
Аналогичная  зависимость  наблюдается  в  случае  использования  в  качестве  энерго-
аккумулирующей добавки смеси ФС65-алюминий с соотношением «1,75-1,5-3,0». 
Здесь, также  как и в предыдущем случае с увеличением концентрации щелочи в пластовой 
воде  и  увеличением  количества  алюминия  в  композиционной  смеси  увеличивается 
термодинамический эффект и количество выделяющегося водорода. Причем, в отличии от  смеси 
«ФС75  -  алюминий»,  в  этом  случае,  с  увеличением  концентрации  щелочи  в  пластовой  воде 
оказывает более существенное влияние на увеличение температуры. 
Так,  с  увеличением  концентрации  щелочи  в  пластовой  воде  от  0,5  до  1,0%  для    энерго-
аккумулирующей добавки смеси ФС65-алюминий с соотношением «1,75-1,5» наблюдается скачок 
температуры от 82,0 до 96,8
о
С, что связывается с большей реакционной способностью смеси. 

333 
При  увеличении  концентрации  щелочи  в  пластовой  воде  от  0,5  до  1,0%  для  энерго-
аккумулирующей  добавки  смеси  ФС65-алюминий  с  соотношением  «1,75-3,0»,  несмотря  на 
значительный  термодинамический  эффект  реакции,  изменение  температуры  от  91,0  до  97,5
о
С 
менее выражено чем, в предыдущей серии опытов. 
Таким  образом,  проведенная  серия  экспериментов  показала  перспективу  применения 
композиционной  смесей  «ФС75  -  алюминий»  и  «ФС65  -  алюминий»  в  качестве  энерго-
аккумулирующей добавки для повышения внутрипластовой температуры нефтяных пластов. 
Выводы: 
1.  Исследованы  физико-химические  основы  применения  энерго-аккумулирующих  добавок  на 
основе ферросплавов и щелочных растворов для повышения нефтеотдачи пластов. 
2. Изучена кинетика взаимодействия силикокальция с пластовой водой и щелочными растворами в 
пластовой воде месторождения Нуралы.  
Установлено,  что  при  взаимодействии  силикокальция  с  пластовой  водой,  температура 
реакционной массы увеличивается на 51-53% и достигает 76,6 
о
С,  при  этом выделение водорода 
составляет  2,4-2,56  л/г.  Добавление  щелочи  к  раствору  пластовой  воды,  приводит  к  заметному 
снижению  выделения  водорода  до  0,64-0,75  л/г,  и    температуры  до  56,6  –  61,4 
о
С,  поэтому  
использование 
силикокальция 
как 
энерго-аккумулирующей 
добавки 
является 
не 
целесообразными. 
3. Изучена кинетика взаимодействия энерго-аккумулирующих добавок на основе ферросплавов и 
алюминия с щелочными растворами в пластовой воде месторождения Нуралы.  
Установлено,  что  термоаккумулирующий  эффект  исследуемых  добавок  зависит  от 
концентрации щелочи, количества вводимых добавок, состава композиционных добавок. 
 

жүктеу/скачать 7,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: