Көшпенділер 2

209 
Әдеби KZ 
бағынған ел — Көкшетаудың жан-жағында сыңси қонған, өзіне жеті қызын беріп, 
жеті отау тіккен, Атығай, Қарауыл тәрізді Арғынның белді рулары ғана еді. Бұл әлі 
оның  үш  жүзге  хан  саналып,  бетіне  жан  қаратпайтындай  айбарлы  кезі  емес. 
Арғынның  өр  көкірек,  долы  мінезді  кей  рулары  Абылайға  тақа  бас  ие  қоймаған 
шағы. Жетідегі сотқар ұлын сүндетке отырғызып, той істеудегі сұлтанның бір ойы, 
әзірге шет жайылып жүрген осы руларды өзіне тарту еді. 
 
Ел билеу? 
 
Ел билеу оңай тисе, халық тізгіні қолында болған адамның бәрі де ел аузында 
қалмас  па  еді?  Қазақ  тарихында  жүздеген  хан  менен  мыңдаған  сұлтандар  өтті. 
Солардың халық жадында қалғаны саусақпен санап аларлықтай. Хан тағына жету 
кейде оңай болғанмен, хан тағында отыру қиын. Өйткені оған тек қана күш емес, 
ақыл,  айла,  саясат  керек.  Бұл  қасиеттер  сандықтағы  дүниең  тәрізді,  біреуде  бар, 
біреуде жоқ... 
 
Абылай  ел  билеу  ісінде  Есім  хан  тәсіліне  көңілін  көбірек  аударатын.  Тікелей 
оның жолын ұстамағанмен, кей әдістерін өз ісінде қолданып отыратын. Бұған да 
себепкер  болған  бәз  баяғы  Бұқар  жырау.  Ол  бір  күні  Есім  ханның  тарихын  оған 
айтып берген: 
 
—  Хан  тағдыры  —  халық  тағдыры  емес,  —  деген  Бұқар  жырау,  —  кейде 
жауымен  тартысы  бір  болып,  қан  майданда  бірге  қаза  тапса  да  жатар  моласы 
бөлек. Тек тарихтағы азды-көпті ісі халық ойынан шықса, сондай ханды қазақ елі 
есінде қалдырған. Соның бірі Есім хан. 
 
—  Хаджири  есебі  бойынша  бір  мың  сегізінші  жылы,  яғни  біздіңше,  бір  мың 
алты  жүзінші жылы,  —  деген  Бұқар  жырау  Абылайға,  — Тәуекел  ханның  орнына 
қазақ елі жиырма екі жасар Есімді хан көтерді. 
 
Есім  қазақ  хандығының  тағына  отырысымен,  ағасы  Тәуекел  мен  Қияқ  секілді 
Мауреннахр  жерінде  ұрыста  қаза  болған  белгілі  батыр,  сұлтандардың  пырағын  
Ташкент  жерінен  әкеп,  Түркістандағы  Қожа  Ахмет  Яссауи  мешітінің  түбіне 
жерлеткізді. 

210 
Әдеби KZ 
 
Оның бұл кездегі ең күрделі саясаты: Шығыс Түркістанда болып жатқан Моғол 
бектері мен Жағатай ұрпақтарының арасындағы жанжалдарға кірісуі еді.  Өйткені 
дәл  осы  шақта  Қытай  айдаһары  Шығыс  Түркістанға  қарай  созыла  жылжып  келе 
жатқан. Бұл қазақ еліне зор қауіп туғызған. Сондықтан Қытай мен қазақ хандығы 
ортасындағы елдердің қандай күйде екенін білу керек болды. 
 
Ал  Жетісу  мен  Шығыс  Түркістанның  біраз  жеріне  әмірлігін  жүргізіп  әбдірашит 
хан  өлгеннен  кейін,  балаларының  арасында  үлкен  дау-жанжал  басталған.  Олар 
бұрын  қазақ  хандарымен  одақтас  саналған  қырғыз  елінің  де  кей  тұсын  өздеріне 
қаратуды ойлаған. Бұларға қырғыз руларының ала ауыздығы да өздерінің жерін, 
суын талан-тараж етуіне жол ашты. 
 
Есімнің хан болған кезінде әбдірашиттің ортаншы ұлы әбдірахман Шалыш пен 
Тұрфанның  билігін  алған.  Жетісу  мен  Шығыс  Түркістанның  қалған  жері 
әбдірашиттың  өзге  балаларының  қолында  қалған.  Бірі  Ақсуда  хан  болса,  бірі  
Құсанды,  бірі  Құшты  меңгерген.  Қысқасы,  әбдірашит  қайтыс  болысымен  оның 
ұрпақтары  билікке,  жерге  таласып  қырық  пышақ  боп  бүкіл  Моғолстанды  талан-
тараж еткен. 
 
Есім  шақырған  хан  кеңесінде  қазақ  елі  әбдірахманды  қолдамақ  болды. 
Әбдірахманның  шешесі  Жетісу  бойындағы  Үйсін  қызы  еді.  Және  әбдірахманның 
да,  өзіме  жәрдем  түбі  осы  жақтан  келеді-ау  деп,  бір  бүйірі  қазақ  еліне  тартып 
тұрды.  Есімге  бұл  мәселе  жөнінде  қырғыз  манаптары  да  қосылды.  Оған  себеп, 
қырғыз  еліне  Жаркент,  Ақсу,  Қашқар  хандарынан  гөрі  ертеден  одақтас  болып 
келген  қазақ  елі  қолайлы  еді.  Тағы  бір  жағдай:  осы  тұста  Жоңғар  қонтайшысы  
күшейе бастаған. Ал олардың шапқыншылығынан құтылу саясатында қырғыз бен 
қазақ тілегі ұштасып жатқан-ды. Сан мәртебе екеуі бірігіп, Жоңғарларға тойтарыс 
та берген. 
 
Есім әбдірахманға жәрдем ретінде бес мың қазақ әскерін жіберуді ұйғарды. Ол 
бұл әскерді Тұяқ батырға басқартпақ болды. 
 
Ертеңіне хан Тұяқты шақыртып алды. Тұяқ пен Есім екеуі де еңселі, зор денелі 
еді. Сарайға тәжім беріп кіріп келген батырға, хан: 

211 
Әдеби KZ 
 
—  Жоғары  шық!  —  деп  қасындағы  жастықты  төрге  қарай  сырғытып  тастады. 
Қарадан  шыққан  адамға  ханның  өз  қолымен  жастық  тастауы  зор  құрмет.  Тұяқ 
жайғасып отырғаннан кейін Есім оны неге шақырғанын айтып келіп: 
 
—  Жетісу  мен  Түркістан  маңайындағы  Ұлы  жүздің  бар  руларын  біз  өз 
қолтығымыздың астына алуымыз керек, сол себептен Үйсіннің көп жұртын билеп 
отырған әбдірахман ханға жәрдем беруді ұйғардым, — деп сөзін аяқтады. 
 
— Хан ойы халық тілегінен шықса, оған не жетсін! — деді Тұяқ сабырлы үнмен. 
—  Бәріміз  де  адамбыз  ғой.  Адам  болған  соң  армансыз  тіршілік  ете  алмайды 
екенсің. Бұйрығыңызды орындамастан бұрын, менің де бір арманым бар еді, егер 
рұқсат етсеңіз, соны айтайын... 
 
— Айт, батырым. 
 
—  Үміт  деген  бір  қайық.  Ер  жігітті  жолы  болса  дүниенің  қапасынан  да, 
қайғысынан да алып шығады, менікі сол бір үміт қой. Тағдыры өзіңнің қолыңда... 
 
— Тыңдайық, аяғына дейін айт... 
 
—  Жарайды,  құлдың  баласы  демей,  батырым  деп  тыңдағың  келіп  тұрса, 
айтайын...  Алдымен  мынаны  білгім  келеді.  Хан  ием,  мен  ақ  сүйектен  шыққан 
жоқпын,  жан-тәніммен  ел-жұртыма  қызмет  істеп  келем.  Ерлігім,  не  қызметім  
көңіліңізге олқы соғып жүрген жоқ па? 
 
— Жоқ, өзге батырларым бір төбе де, сен бір төбесің ғой. — Шыны ма, кекесіні 
ме Тұяқ айыра алмады. — әбдірахманға жұмсап отырғаным да содан емес пе... 
 
—  Онда  айтайын.  Бас  кеспек  болса-дағы  тіл  кеспек  жоқ.  Қисаң  жеңгең 
Ақторғынды маған бер. 
 
Біреу жағынан тартып жібергендей, Есімнің өңі қара күреңденіп кетті. 
 
— Ей, сен не малтаңды езіп отырсың? 
 
— Жаңа өзің айтқан жоқ па едің, өзге батырларым бір төбе де, сен бір төбесің 
деп... 
 
Ханның ызадан қаны қашып, мойнына құрық түскен асаудай басы кекжең ете 
қалды.  Әрине,  қазақ  елінде  хан  мен  әйелі  бірге  өлсін  деген  заң  жоқ.  Ағасы 
Тәуекелдің жұбайы да өмір бақи жесір қалмайды. Біреуге шығуы керек қой. Бірақ 

212 
Әдеби KZ 
ол  ханның  әйелі,  ханның  жеңгесі  емес  пе?  Есігінде  жүрген  құлға  қалай  шығады? 
Ол мүмкін емес... 
 
— Жеңгең Ақторғын да осыны тілейді, — деді Тұяқ батыр. 
 
—  Сонда  қалай  болғаны?  Тәуекел  ханға  жыл  болмай  жатып  көңіл  қосып 
қойғансыңдар ма? Онда екеуің де айыптысың? 
 
— Жоқ, олай емес, хан ием! 
 
— Жә, тоқтат! 
 
Қанына тартпағанның қары сынсын дегендей, Есім қазір қанына тартып отыр. 
Төреден  жаратылған  ханның  жесірін  қарадан  шыққан  бір  батырдың  аламын 
дегеніне қорланып қалған. Бұл да ештеңе етпес еді, егер құралай көз, оймақ ауыз 
жесір жеңгесіне жас ханның өзінің көзі түспеген болса... Өзінен он жас үлкен болса 
да,  Есімге  ол  он  жеті  жасар  қыздай  көрінген.  Қыпша  бел,  ақша  маңдай,  кербез 
жеңгесінің  қасында  өзге  орда  сұлулары  аққудың  жанындағы  қоңыр  қаздардай 
ғана  боп  қалған.  «Аға  өлсе,  іні  мұра»  деп  қарайтын  қазақ  дәстүрімен,  Есім 
ағасының  асынан  кейін  жесірін  өзі  алмақ  ойда  еді.  Хан  қанша  әділеттімін 
дегенмен де, өз нәпсісінің тілегінен аса алмаған. 
 
Ол  қолындағы  күміс  қоңырауын  үсті-үстіне  ашулана  қақты.  Үйге  асыға  кірген 
күзетшілерге: 
 
—  Қару-жарағын  сыпырып  алып,  мынаны  қазір  зынданға  тастаңдар!  —  деп 
бұйырды да теріс бұрылып кетті. 
 
Хан  сарайының  жанындағы  қара  алаңдағы  зынданға  атақты  мыңбасы  Тұяқ 
батырды апарып салған хабар заматта бүкіл Түркістан шаһарын шарлап өтті. 
 
«Қару-жарағын сыпырып алып Тұяқ батырды қара алаңға апара жатыр»  деген 
хабарды дәйекші балаларының бірі келіп жеткізгенде, Ақторғын жерге тиер ұзын 
қолаң шашып өргізіп отырған-ды. Жүрегін ұстап, кенет аппақ бөздей боп шошып 
кетті. 
 
 — Жолымбет батырды шақыр, — деді қасында тұрған әйелге. 
 
Кіші жүздің таңдаулы қолын басқарып жүрген Жолымбет батыр Ақторғынның 
нағашы  атасы.  Ханнан  кешірім  сұраудың  керегі  жоқтығын  ханым  бірден  ұққан. 

213 
Әдеби KZ 
Сұрағанмен де бұл өтініші жақсылыққа апармайды. Қазақ дәстүрі: Есім өз жесіріне 
не  істеймін  десе  де  еркі  бар.  Әрине,  ақылға  салса  хан  өзінің  нәпсісі  үшін  Тұяқ 
секілді халықтың сүйікті батырын зынданға тастап, қалың елді өзіне қырғи қабақ 
етпес еді. Және Ақторғынның Кіші жүздің қызы екенін де естен шығармағаны жөн. 
Бір тайпа елдің намысына тиюдің қанша қажеті бар? Аз күнгі ләззатынан басқа, он 
жас үлкен Ақторғын оған не бере алады? Алдымен өзі суынбай ма? Ал Тұяқ болса 
бір сәрі. Қырық жас еркектің қылшылдаған кезі. Тұяқтың жасы да Ақторғынға сай. 
Сол  себептен  де  Ақторғынның  кішкентай  жүрегін  ол  өзінің  үлкен  алақанына  сап 
мәпелеп  тұрғандай  болып  көрінеді  жесір  әйелге.  Иә,  Тұяқтың  бұны  өмір  бақи 
мәпелеп өтетіні хақ. 
 
Ақторғынға  мұндай  сезім  осыдан  жарты  жыл  бұрын  пайда  болған.  Тұяқ  бұны 
бір  күні  қолтығынан  көтеріп  атына  мінгізген.  Ағашты  түбірімен  жұлып  алатын 
сонау  бақандай  күшті  қолы  сонда  Ақторғынның  кеуде  тұсына  тіпті  жұмсақ  тиген. 
Неге  екені  белгісіз,  сол  сәтте  бұның  кішкентай  жүрегі  алас  ұрып  ойнай  жөнелді. 
Ақторғын сонда осы бір алып қолдың жүрек тұсында ұзақ қалуын тілеген... 
 
— Хан тағында отырған қайнымнан  еш жақсылық күтпеймін, — деді Ақторғын 
нағашы  ағасына  бар  жайды  айтып  болып,  —  мен  елге  қайтуым  керек.  Сенің 
жігіттерің  қалада  тұрғанда  тез  қашқаным  жөн.  Тұяқпен  дос-жар  секілді  едің,  хан 
соңымнан  қуғын  жіберіп  әбігер  болып  жатқанда,  оны  зынданнан  құтқара  көр, 
нағашы аға. Айыбымызды Ноғайлы елі өзі айтсын... 
 
Намысқор Жолымбет батыр жиенінің сөзін мақұлдады. «Ақторғынды берсе, Ақ 
Орданың  шаңырағын  сыйлап  Тәуекелге  берген  Кіші  жүз,  Есімге  ойыншық 
еткізбейді. Төркін елімен ақылдаспай, бұл қай қорлағаны! Ал Тұяқ батырға келсек, 
жиеннің  бұл  тілегін  де  орындауға  болар,  —  деді  Жолымбет  батыр,  —  жиен 
қарындасын құтқаруға көнгенде оның көңіл қосқан жігітін зынданнан шығарудан 
неге қашсын. Тұяқ батыр бір елдің ардагері. Кеше Бұхарға аттану керек пе, керек 
емес пе деген сұрақ туғанда, жұрт ханның сөзін емес, осы Қияқ пен Тұяқтың сөзін 
тыңдаған жоқ па еді? Егер Тұяқты құтқарса, қара халықтың алғысын алады». 
 
Жолымбет батыр осылай ойлады. 
 

214 
Әдеби KZ 
 
Тұяқ  сол  қара  алаңдағы  қара  зынданда  отыр.  Анда-санда  қозғалып  қалса, 
шынжырлары шылдырлайды. Шыңырау үстіндегі болмашы тесіктен сонау көгілдір 
аспан көгінде оқта-теке ұшып бара жатқан құстар ғана көрінеді. Тек өткен күндер 
қиялдары ғана жан серігі. 
 
Тұяқ  жүрегінде  Ақторғынға  деген  от  сонау  алғашқы  кездескен  күннен-ақ  
жанған.  Осы  оттың  да  зардабы  болуы  керек,  Ташкент  түбіндегі  ұрыста  ол 
Ақторғынға  арналған  талай  өткір  найза  ұшына  өз  кеудесін  тосты.  Ақторғынға 
төнген сан жауды шойын басты келте шоқпарымен жайратты. 
 
Түркістанға  келгеннен  кейін,  Тәуекелдің  қырқын  бергенше  Тұяқ  Ақторғынды 
көрген емес. Одан кейін де сирек кездесіп жүрді. Онда да жұрт көзінше ғана. Осы 
кезде  бір-ақ  рет  Ақторғынды  өз  қолымен  атқа  отырғызды.  Соның  ертеңіне 
дәйекші бала келіп: 
 
— Ханым сізді шақырып жатыр! — деді. 
 
Тұяқ  баланың  соңынан  ерді.  Бұны  сарай  есігінің  алдында  қарсы  алған 
Ақторғын: 
 
— Батыр, бір күннің ішінде асауымды үйретіп бере аласың ба? — деп сұрады. 
 
— Жарайды, — деді Тұяқ қуанғаннан жүрегі жарыла жаздап. 
 
«Патша  әйел  сүйген  жігітін  ең  алдымен  асау  жылқысын  үйреткізіп  сынайды 
екен»  деген  бір  аңызды  Тұяқ жас  кезінде  естігені  бар. Ханымның  бетіне  қарады. 
Жаудыраған көзінен өзіне деген бір өзгеше сезімді байқады. Ақторғын бұған асау 
атын емес, асау жүрегін сынатқалы тұрғандай көрінді. 
 
Ақторғынның  үйрет  деген  асауы  төркіні  —  Жағалбайлы  елі  жіберген,  құрық 
көрмеген  жеті  жасар  тағы  жылқы  боп  шықты.  Төрт  жігіт  арқандап  әзер  ұстап  
тұрған асаудың үстіне Тұяқ секіріп мінді. Асау құйындата құба жонға ала жөнелді. 
Күн батып бара жатқан кезде қара терге малынған, әбден жуасыған асауды батыр 
Ақторғынның босағасына әкеп байлаған. 
 
— Мың жасаңыз, батырым, — деді жесір, көзі баяғысындай тағы ұшқын атып. 

215 
Әдеби KZ 
 
Сол күні ел жатардың алдында Тұяқтың шатырына дәйекші әйелдің бірі келді. 
Батыр  әйелдің  соңынан  ерді.  Сарай  есігінің  алдында  Ақторғынның  өзі  күтіп  тұр 
екен. Үйге кіріп, оңаша қалғаннан кейін ол: 
 
—  Батыр,  асауымды  мініп  көрдім,  тамаша  етіп  үйретіпсің,  ақысына  не   
берейін? — деді даусы дірілдеп. 
 
Тілі  күрмелген  адамдай  Тұяқ  ештеңе  айта  алмай  тұрып  қалды.  Қуаныштан 
жүрегі лүпілдеп, демін әзер алды. 
 
— Жарайды, ақысы үшін... Өзім сүйейін, — деді күліп Ақторғын. 
 
Қуаныштан  есін  жия  алмай  тұрған  батырдың  қасына  келді.  Аяғының  ұшымен 
созылып көріп еді, ерні тек Тұяқтың кеуде тұсына ғана жетті. 
 
— Түу... бойым жетпеді ғой, — деді ол еркелене, — көтерсейші өзің. 
 
Тұяқ  бақандай  қолымен  Ақторғынды  тік  көтеріп,  жас  баладай  алдына  алды. 
Жесір  әйелдің  жұп-жұмыр  аппақ  білегі  мойнын  орай  түсті.  Дүние  шыр  көбелек 
айналып  кетті.  Тек  жүрегінің  жан  тамыры  лүпілдей  соғып,  қуанышқа  сыймай 
тұрған  Ақторғын  нұрға  малынған  ақ  жүзін  Тұяқтың  кезерген  тастай  қатты  ерніне 
таяй берді. 
 
Таң қараңғысы кезінде Тұяқ батыр Ақторғынның сарайынан шықты. Ханымның 
ақ  сазандай  аппақ  денесі  құшағында  тұрғандай  екі  қолымен  әлденені  әлдилей 
күлімсіреді. 
 
—  Тәубе!  Тәубе!  —  деді  даусы  қуанышқа  сыймай,  мұндай  да  тамаша  түндер 
болады екен-ау! 
 
 
 
 
Ақторғын  құрсақ  көтеріп  қалған  еді.  Бірақ  Бұхардың  кең  жібек  көйлегі  оның 
тола  бастаған  ішін  өзгелерге  аңғартпаған.  Әйтсе  де,  хан  сарайындағы  тесіле 
қараған  көп  көзден  ханым  қысыла  бастаған.  Бүгін  болмаса,  ертең  құпия  сырдың 
ашылуы айқын... Тұяқ батыр анадай күйге ұшырағаннан кейін, оған қашудан бөтен 
жол  жоқ-ты.  Қашпаса  бәрібір  жұрт  алдында  масқара  болады.  «Не  Тұяқ  батырға 

216 
Әдеби KZ 
қосылуым керек!» деді нағашысы Жолымбет батырға Ақторғын өзінің шын сырын 
ашпаса да, алыстан ұқтырып. 
 
Бір  сұмдықтың  болып  қалғанын  іші  сезген  Жолымбет,  енді  бүкіл  Кіші  жүздің 
абыройын  сақтағысы  келді.  Бұрын  көңілінде  аздаған  дүдәмал  күдігі  болса,  осы 
мезгілден бастап «нартәуекел!» деп, Ақторғынды құтқаруға кірісті. 
 
Сол  күні  түні  Жолымбет  батыр  бастаған  бір  топ  жауынгер  қаланың  күнбатыс 
жағында қақпаның түбіне келді. 
 
—  Қайда  барасыңдар?  Кім  рұқсат  етті!  —  деп  алдарынан  кес-кестей  күзет 
бастығы тұра қалды. 
 
—  Мен  рұқсат  еттім!  —  деді  Жолымбет  атының  басын  сәл  тежеп.  Кіші  жүз 
батырының ұр да жықтау, сотқар мінезімен бұрыннан да таныс күзет бастығы «ә, 
сіз бе едіңіз» деп кейін шегіне берді 
. 
 
Бір топ жігіт қала қақпасынан шығып, батысқа қарай шаба жөнелді. Ортасында 
Тұяқ батыр үйреткен есік пен төрдей шұбар айғырды мінген, бет-аузын тұмшалап 
жауып алған біреу кете барды. Бұл Ақторғын еді. 
 
Жесір  жеңгесінің  қашқанын  ертеңіне  білген  Есім  ашуланып,  дереу  қуғын 
жіберді.  Бірақ  Ақторғынды  ұстай  алмай  бар  қаһарын  Тұяққа  аударды.  Күзетін 
күшейтті. Жолымбет батыр оны құтқарып үлгермеді: Есім хан Тұяқ батырды қара 
алаңдағы  зынданнан  шығарып,  өз  сарайының  іргесіндегі  зынданға  әкеп 
салдырды. 
 
Есім  Кіші  жүзбен  біржолата  жанжалдасқысы  келмеді.  Өшін  бөтен  жолмен  
қайтаруды ойлады. Тұяқ батырдың орнына Шығыс Түркістандағы болғалы жатқан 
ұрысқа  ол  енді  Жолымбетті  жіберді.  Бір  ажалға  барып  қайтсын,  деді  хан  ішінен, 
тірі келсе сонда көрерміз, хан ісіне қалай кірісудің керек екенін! 
 
Жолымбет Қашқардан алты айдан кейін оралды. Және үлкен жеңіспен қайт-ты. 
Бұл жеңісті ол  әбдірахманның  іні,  ағаларымен  соғысудан емес,  сыртқы  жауымен 
айқасудан тапты. 
 
Қытай боғдыханына тістері бата алмаған Жоңғар қалмақтары осы кезде Жетісу 
бойындағы қазақ пен қырыз ауылдарына шабуылды үдеткен. Осындай үйреншікті 

217 
Әдеби KZ 
бір  жорығынан  қалмақтың  қалың  қолы  қайтып  келе  жатты.  Алдарында  қыруар 
мал,  түйе  теңдері  толған  дүние-мүлік.  Арқанмен  матастырған  қырғыз-қазақ 
ауылдарының қыз-келіншегі. 
 
Шатқал,  құзды  тауларының  бір  бөктерінде  аңдып  тұрып,  жоңғар  қолы  жазық 
ойпатқа  шыққан  кезде,  Жолымбеттің  бес  мың  жауынгері  жан-жағынан  атой 
салған.  Жау  әскерінің  саны  көп  болса  да,  ойламаған  жерден  тиген  қазақ 
жауынгерлеріне  төтеп  бере  алмаған.  Зәре-құты  қашып,  өз  бастарын  қорғаумен 
болды. 
 
Жолымбет  қалмақтардың  күл-талқанын  шығарып,  бес  жүздей  жауынгерін 
қолға  түсірді.  Шабылған  қазақ,  қырғыз  ауылдарының  адамдарын  босатып,  мал-
мүлкін  тегіс  өздеріне  қайтарды.  Ал  Жоңғар  қолынан  түскен  басқа  көп  олжаны  
«елдегі қатын-балаларыңның несібі» деп ала жібіне дейін қалдырмай, алты айдан 
бері  олжасыз  жүрген  әскеріне  бөліп  берді.  Оның  ішінде  «хан  үлесі»  саналатын 
қазына-мүлік  те  кеткен.  Жолымбет  Ордаға  қайтпай  жатып,  оның  бұл  қылығын 
(әрине,  түскен  олжаны  он  есе  өсіріп)  қастары  Есімге  жеткізді.  Ханға  «олжамыз» 
деп, тек бес жүз тұтқын жау жауынгерін ғана алып келген. Бұрыннан да өш Есім, 
енді  бетінен  түгі  шыға  ашуланды.  Оның  үстіне  сол  күні  түнде  зынданнан  Тұяқ 
батыр  да  қашып  кеткенін  естіген.  Тексеріп  келгенде  Тұяқты  қашырған  
Жолымбеттің адамдары  болып шықты. Әбден ызаланған Есім Жолымбетті ұстауға 
бұйырды.  Жендеттер  Тұяқтың  орнына  енді  Жолымбеттің  өзін  зынданға    апарып 
салды. 
 
Сол  күні  түнде  «Жолымбет  дарға  асылсын»  деген  хан  үкімі  жарияланған-ды. 
Ертеңінде  Қара  алаңда  дар  дайындалды.  Жолымбет  секілді  ел-жұртқа  әйгілі 
батырды жазалап жатқанда қара бұқара наразылық көрсетіп жүрер деп сескенген 
хан,  алаңды  қоршай  әскер  қойды.  Осы  аласапыран  күндердің  алдында  ғана 
Түркістанға  Жиембет  жырау  келген.  Болайын  деп  жатқан  сұмдықты  естіп,  ол  хан 
сарайына беттеді. 
 
Ағасы  Тәуекел  ханның  досы  болған  атақты  жырауды  көргенде,  Есім  амалсыз 
күлімсіреп қарсы жүрді. 

218 
Әдеби KZ 
 
—Армысың, жырауым! Жүрісің тым асығыс екен, ел-жұртың аман ба? 
 
Жиембет жауап орнына толғай жөнелді. 
 
 
«Әмірің қатты Есім хан, 
Бүлік салып бұйырдың, 
Басын бер деп батырдың, 
Қанын ішіп қанбаққа, 
Жанын отқа салмаққа. 
Атадан жалғыз ол емес, 
Хан ие, ісің жол емес, 
Жолбарыстай Жолымбет 
Құрбандыққа қол емес. 
Жол тосып алып кетіпті, 
Қалмақтан алмақ сыйыңды, 
Қаһарыңды басқалы 
Қалың елім жиылды. 
Бастап келген өзге емес, 
Жиембет сынды биіңді. 
Малын салып алдыңа 
әр саладан құйылды. 
Он екі ата Байұлы 
Бір тәңірге сыйынды». 
 
 
Жырау толғауының зілді толғау екенін түсінген Есім хан райынан тез тқайтты. 
 
— Жарқыным, ең алдымен амандасайық та! — деді. 
 
Жиембет тізе бүкті. 
 
— Бұл айып бізден, арсың ба, хан ием! 
 
— Барсың ба, Жиембет жырау? Сен келгенде қимайтын қиындық бар ма? Бір 
ауыз толғауың үшін қидым Жолымбет батырдың күнәсін. Босатыңдар батырды! 

219 
Әдеби KZ 
 
Есік алдында тұрған дәйекші үйден ата жөнелді. 
 
— Бір тілегімді орындадың, хан ием, — деді Жиембет басын иіп. — Бізді риза 
еткенің, бүкіл халықты риза еткенің! 
 
Есім ханның да ойлағаны осы еді. 
 
Жолымбеттен айрылған Есім, енді әбдірахманға жәрдем беруге қалың қолмен 
өзі аттанды. 
 
Ол  бұл  өңірде  әбдірахман хандығы  қырғыз  елімен  одақтасып,  Ақсу, Жаркент, 
Ош  секілді  шаһарларды  әбдірашиттің  өзге  балаларынан  тартып  алмақ  боп  сан 
мәртебе  жорыққа  шықты.  Тарбағатай  тауын  бөктерлей  құлаған  Батур  қонтайшы 
басқарған жоңғар қолдарымен де алысты. Ақырында аз уақытқа болса да Жоңғар 
шапқынын  тоқтатты.  Есім  дәкпіріне  шыдай  алмаған  жоңғар  әскері  Жетісуды 
жаулап  алудан  бас  тартты.  Бұдан  басқа  оның  тағы  бір  жеңісі  —  қырғыз  елімен 
бауырласа  білді.  Ташкент  тартысында  өзімен  достасқан  қырғыз  манабы 
Көкеменге  арнап  Ташкентте  «Көкеменнің  көк  күмбезі»  атты  салтанатты  мешіт 
салдырды. Және Шалыш пен Тұрфанның ханы әбдірахманмен достық, жекжаттық 
одағын мықтап бекітті. Бұл достық әбдірахман өлгенше сақталды. 
 
— Есім жетпіске дейін өмір сүрді, — деген Бұқар жырау. — әрине, ол ел билеу 
ісінде  тегеуірінді,  кәрлі  әрекеттерді  де  көп  қолданды.  Әйтпесе  Жиембет    жырау 
оны  босқа  «әмірің  қатты  Есім  хан»  демесе  керек-ті.  Бірақ  ол  керек  жерінде 
батырларының да сөзін тыңдап отырған. 
 
Сөзінің аяғында жырау: 
 
—  Саған  берер  тағы  бір  ақылым,  —  деген  Абылайға.  —  Замана  түлкі,  адам 
қыран...  Бөктерде  бүркітті  көрген  түлкі,  етекке  түсіп,  жауымен  кең  жерде 
айқасудан  тайсалса,  сол  бөктердегі  өзі  түстес  бір  қызғылт  тастың  қия  бетіне 
құйрығын  шаншып  тұрып  қалады.  Қыран  ондай  түлкіні  көруі  керек.  Ел  билігі 
қолыңа тиген екен, көреген бол. Ақылың мен айлаң қатар жүрсін. 
 
Абылай  Бұқар  жыраудың  осы  сөздерін  жадына  мықтап  тұтты.  Басына  қауіп-
қатер  туған  сан  қатерлі  күндерде  де  ол  қара  басынан  гөрі,  өзі  таңдаған  жолын   
жоғары ұстады. Сол табандылық оны алыстағы армандарына да жеткізді. 

220 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: