Курстық жұмыс н 3
жүктеу/скачать 273,75 Kb.
|
| 1.3. Жанжалдардың себептері.
Қазіргі заманғы мамандардың көпшілігі қақтығыстардың себептерінің келесі түрлерін анықтайды4 . 1. Қарама-қарсы бағдарлардың болуы. Әр түр мен әлеуметтік топтың әлеуметтік өмірдің маңызды аспектілеріне қатысты белгілі бір құндылық бағдарлары бар. Олардың барлығы әртүрлі және әдетте қарама-қарсы. Қажеттіліктерді қанағаттандыруға ұмтылу сәтінде, бұғатталған мақсаттар болған кезде, қарама-қарсы құндылық бағдарлары жанжалға әкелуі мүмкін. Мысалы, әртүрлі популяциялардың меншікке деген көзқарасы бірдей емес. Кейбір топтар меншік ұжымдық болуы керек деп санайды, ал басқалары жеке меншікті қалайды, ал басқалары кооперативке ұмтылады. Белгілі бір шарттар болған кезде әр түрлі меншік формаларын жақтаушылар бір-бірімен қақтығысуы мүмкін. Сондай-ақ, жұмысшылардың бір тобы осы жағдайларда жұмыс істеуге болмайды деп санаса, ал екіншісі жұмысты жалғастыруды талап етсе (мұндай қақтығыстарға кез-келген ереуілдер жатады), жұмысқа деген әртүрлі көзқарастар туралы жанжал өте айқын. Қарама-қарсы құндылық бағдарларына байланысты қақтығыстар өте алуан түрлі. Олар махаббатқа, отбасына және некеге, мінез-құлыққа, өнерге, спортқа деген әртүрлі көзқарастардан, сондай-ақ кез келген әлеуметтік институттарға қарама-қарсы бағдарлардан туындауы мүмкін. Ең өткір қақтығыстар мәдениетте, жағдайды қабылдауда, мәртебеде немесе беделде айырмашылықтар болған жерде пайда болады. Қарама-қарсы бағдарлар себеп болатын қақтығыстар экономикалық, саяси, әлеуметтік-психологиялық және басқа да құндылық бағдарларында болуы мүмкін. 2. Идеологиялық себептер. Идеологиялық келіспеушіліктер негізінде туындайтын қақтығыстар қарама-қарсы бағыттағы қақтығыстың ерекше жағдайы болып табылады. Олардың арасындағы айырмашылық мынада: қақтығыстың идеологиялық себебі қоғамның әртүрлі топтарындағы субординация, үстемдік және негізгі дүниетаным қатынастарын негіздейтін және заңдастыратын идеялар жүйесіне әртүрлі көзқарастарда жатыр. Бұл жағдайда сенім элементтері, діни, әлеуметтік-саяси ұмтылыстар қайшылықтардың катализаторына айналады. 3. Жанжалдың себептері экономикалық және әлеуметтік теңсіздіктің әртүрлі формаларында жатыр. Себептердің бұл түрі жеке адамдар мен топтар арасында құндылықтарды (кірістер, білім, ақпарат, мәдениет элементтері және т.б.) бөлудегі айтарлықтай айырмашылықпен байланысты. Құндылықтарды бөлудегі теңсіздік барлық жерде бар, бірақ жанжал тек әлеуметтік топтардың бірі өте маңызды деп санайтын теңсіздіктер болған кезде пайда болады, ал егер мұндай теңсіздік әлеуметтік топтардың бірінде маңызды әлеуметтік қажеттіліктердің блокадасына әкелсе ғана. Бұл жағдайда туындайтын әлеуметтік шиеленіс әлеуметтік қақтығысты тудыруы мүмкін. Бұл адамдарда қосымша қажеттіліктердің пайда болуына байланысты, мысалы, бірдей құндылықтарға ие болу қажеттілігі. 4. Әлеуметтік құрылым элементтері арасындағы қатынастардағы қақтығыстардың себептері. Қақтығыстар қоғамдағы, ұйымдағы немесе реттелген әлеуметтік топтағы құрылымдық элементтер алатын әртүрлі орындардың нәтижесінде пайда болады. Осы себепті қақтығыс, ең алдымен, жеке элементтердің әртүрлі мақсаттарына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, мемлекеттің бір саласы (әкімшілік бірлігі) тәуелсіздікке ұмтылады, ал екіншісі (мысалы, әкімшілік орталық), керісінше, тәуелсіздікке жол бермеуге тырысады. бұл негізде орталық пен периферия арасындағы қақтығыс дамуы мүмкін. Екіншіден, осы себепті қақтығыс белгілі бір құрылымдық элементтің иерархиялық құрылымда жоғары орынға ие болу ниетімен байланысты. Мысалы, ұйымның бөлімшесі ресурстардың үлкен үлесін алу үшін ұйымның құрылымында ықпалды болуға және жоғары орынға ие болуға тырысады. Қақтығыс басқа бөлімшелер шектеулі ресурстармен бірдей мақсатқа ұмтылған кезде пайда болады. Аталған себептердің кез-келгені белгілі бір сыртқы жағдайлар болған кезде ғана қақтығыстың алғашқы кезеңі бола алады. Мысалы, адамдар көбінесе қарама-қарсы құндылықтарға ие және мәртебелік иерархияда жоғары орынға ие болғысы келеді. Алайда, себептердің болуына және тіпті адамдардың қазіргі жағдайға наразылығына қарамастан, қақтығыстар әрдайым бола бермейді. Тиісті себеп өзекті болуы үшін жанжал туындауы үшін не болуы керек? Жанжалдың пайда болуынан басқа, оның айналасында жанжалдың көбеюі үшін белгілі бір жағдайлар болуы керек екені анық. Сондықтан, осы шарттардың қолданылу аясына енген адамдар мен топтардың қарым-қатынасының жағдайына әртүрлі дәрежеде әсер ететін жағдайларды ескермей, жанжалдың себебін қарастыруға және бағалауға болмайды. П. А. Сорокин қақтығыстың адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысын атап өтті5. Оның пікірінше, қақтығыстардың қайнар көзі адамның негізгі қажеттіліктерін басу болып табылады, онсыз ол өмір сүре алмайды, ең алдымен тамақ, киім, баспана, өзін-өзі сақтау, өзін-өзі көрсету, шығармашылық, бостандық және т. б. сонымен бірге ол қажеттіліктердің өздері емес, оларды қанағаттандыру құралдары да маңызды екенін атап өтті, қоғамның әлеуметтік ұйымымен шартталған тиісті қызмет түрлеріне қол жеткізу. Осыған байланысты әл-ауқат деңгейіндегі теңдік пен теңсіздік туралы ғана емес, сонымен қатар әртүрлі әлеуметтік топтардың өмірлік мүмкіндіктерін салыстыру туралы мәселе туындайды. Сонымен, қақтығыстың негізгі субъектілері-ірі әлеуметтік топтар. Олардың қажеттіліктері, мүдделері, мақсаттары, талаптары тек билікті пайдалану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін болғандықтан, қақтығыстарға мемлекеттік аппарат, партиялар, парламенттік фракциялар, "қысым топтары" және т. б. сияқты саяси ұйымдар тікелей қатысады. Олар үлкен әлеуметтік топтардың ерік-жігерін білдірушілер және әлеуметтік мүдделердің негізгі тасымалдаушылары. Сайып келгенде, әлеуметтік қақтығыс әдетте үлкен әлеуметтік топтардың қақтығысы емес (бұқара жағдайдың ең жоғары шиеленісуінің сирек сәттерінде ғана шығады), бірақ белгілі бір қоғамда қалыптасқан тетіктер негізінде әрекет ететін саяси, этникалық және басқа көшбасшылардың қақтығысы түрінде болады. Сонымен бірге, әлеуметтік қақтығыс әрқашан қоғамдық және топтық, бірақ жеке мүдделер арасындағы қарама — қайшылықтан туындаған күрес екенін атап өткен жөн. Р. Дарендорф жанжал субъектілеріне әлеуметтік топтардың үш түрін жатқызады6 . 1. Бастапқы топтар-объективті немесе субъективті сәйкес келмейтін мақсаттарға қол жеткізу үшін өзара әрекеттесу жағдайында болатын қақтығыстың тікелей қатысушылары. 2. Жанжалда тікелей араласпауға тырысатын, бірақ жанжалды қоздыруға үлес қосатын екінші топтар. Жанжалдың шиеленісу кезеңінде олар негізгі тарап бола алады. 3. Жанжалды шешуге мүдделі үшінші күштер. Көптеген конфликтологтар қоғам мен оның жекелеген құрамдас бөліктері эволюциялық өзгерістер нәтижесінде дамиды деп санайды, яғни жинақталған тәжірибе, білім, мәдени үлгілер мен өндірісті дамыту негізінде өміршең әлеуметтік құрылымдардың үздіксіз жетілуі мен пайда болуы, нәтижесінде әлеуметтік қақтығыс тек теріс, жойқын және деструктивті болуы мүмкін деп болжайды. Бірақ диалектикалық әдісті жақтаушылардан тұратын ғалымдар тобы бар. Олар кез-келген қақтығыстың сындарлы, пайдалы мазмұнын мойындайды, өйткені қақтығыстардың нәтижесінде жаңа сапалы сенімділік пайда болады. Осы көзқарасты жақтаушылардың пікірінше, әлеуметтік әлемнің кез-келген түпкілікті объектісі пайда болғаннан бері өзінің теріске шығаруын немесе өзінің жойылуын өз мойнына алады. Сандық өсу нәтижесінде белгілі бір шекараға немесе шараға жеткенде, теріске шығаратын қайшылық осы объектінің маңызды сипаттамаларына қайшы келеді, осыған байланысты жаңа сапалық сенімділік қалыптасады. Сонымен, г. Зиммельдің қақтығыс теориясының негізгі ұстанымы қақтығыс келіспеушіліктің бір түрі болғанымен, сонымен бірге қарама-қарсы тараптарды біріктіретін және қоғамның тұрақтануына ықпал ететін әлеуметтендіруші күш болып табылады. Л.Козер өзінің "әлеуметтік қақтығыстардың функциялары" атты классикалық жұмысында қақтығыс тек жойқын функцияны ғана емес, сонымен бірге үлкен позитивті әлеуетті де қамтитынын атап өтті. Л. Козер қақтығыстың негізгі функцияларын оқшаулайды, оның пікірінше, қоғамның өзекті жағдайына пайдалы әсер етеді және оның дамуына ықпал етеді: 1) топтарды құру, топтардың нормативтік және физикалық шекараларын белгілеу және қолдау; 2) топішілік және топаралық қатынастардың салыстырмалы түрде тұрақты құрылымын құру және қолдау; 3) жеке тұлғаларды да, жеке тұлғаларды да әлеуметтендіру және бейімдеу және әлеуметтік топтардың балансын құру және қолдау; 4) күштердің, атап айтқанда биліктің тепе-теңдігін құру және қолдау; 5) қоршаған орта туралы ақпарат алу (белгілі бір проблемалар мен кемшіліктер туралы сигнал беру); 6) норма шығаруды және әлеуметтік бақылауды ынталандыру; 7) жаңа әлеуметтік институттарды құруға ықпал ету. Сонымен, қақтығыстың салдары туралы екі экстремалды, полярлық көзқарас бар. Экстремалды пайымдаулардан аулақ бола отырып, әр қақтығыста оның салдарын анықтайтын дезинтегративті, деструктивті және жасампаз, интегративті сәттер бар делік. Ең алдымен, қақтығыс әлеуметтік қауымдастықтарды жоюға қабілетті екенін атап өткен жөн. Көптеген әлеуметтік қақтығыстар әлеуметтік жүйелердегі тұрақсыздандыратын оқиғалар болып табылады. Ереуілдер мыңдаған адамдарды әрекетсіз қалдырып, кәсіпорындар мен ұйымдарға үлкен зиян келтіруі мүмкін; ерлі-зайыптылардың қақтығыстары ерлі-зайыптылардың бірігуіне және олардың арасындағы түсіністікке кедергі келтіреді; ұлттық қақтығыстар халықтар арасындағы байланысты бұзады. Ақырында, Атом қақтығысы бүкіл адамзатты Құртуға қауіп төндіреді7 . Қақтығыстың интегративті, жағымды жақтары туралы айта отырып, қақтығыстың шектеулі, жеке салдары топтық өзара әрекеттесудің күшеюі болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Топ ішіндегі мүдделер мен көзқарастар мезгіл-мезгіл өзгеріп отыратындықтан, жаңа көшбасшылар, жаңа саясат, жаңа топішілік нормалар қажет. Қақтығыс нәтижесінде жаңа көшбасшылықты, жаңа саясатты және жаңа нормаларды тез арада енгізуге болады. Жанжал шиеленісті жағдайдан шығудың жалғыз жолы болуы мүмкін. Егер топта әділетсіздік байқалса, жеке құқықтарға нұқсан келтірілсе, жалпы қабылданған нормалар бұзылса, онда көбінесе тек қақтығыс тепе-теңдікке қол жеткізуге және топтағы шиеленісті жоюға әкеледі. Сонымен, қоғам қылмыстық топтармен немесе девиантты мінез-құлқы бар адамдармен жанжалды жағдайларға түседі және бұл бәріне әділ деп танылады. Осылайша, қақтығыстардың екі түрі бар. 1. Қатаңдықты күшейтетін, жойылу мен қантөгіске, топ ішіндегі шиеленіске әкелетін, кооперацияның қалыпты арналарын бұзатын, топ мүшелерінің назарын өзекті мәселелерден алшақтататын дезинтеграциялық салдарлар. 2. Күрделі жағдайлардан шығуды анықтайтын интегративті салдарлар проблемаларды шешуге әкеледі, топтық келісімді күшейтеді, басқа топтармен одақ құруға әкеледі, топ мүшелерінің мүдделерін түсінуге әкеледі. Ғалымдар қақтығыстарды да бөледі: объективті және субъективті шартталған, олар келесі схемада айқын көрінеді: жүктеу/скачать 273,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|