Курстық жұмыс н 3
Абай Құнанбаевтың балаларға арналған лирикасының спецификасы
жүктеу/скачать 345,75 Kb.
|
| 2.2 Абай Құнанбаевтың балаларға арналған лирикасының спецификасы
Қазақ ағартушылығы 19 ғасырдың ортасында қалыптаса бастады. Абай Құнанбаев Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин шығармашылығынан бастау алған дәстүрді жалғастырды. Ақын, аудармашы, сазгер, қоғам қайраткері Абай Құнанбаев лирикасының тақырыбы сан алуан. Ақын әлеуметтік теңсіздікті, әлеуметтік әділетсіздікті, сауатсыздықты, надандықты сынға алды. Еуразия Жазушылар одағының төрағасы Ягуб Омароғлы қазақтың көрнекті ақыны Абай Құнанбаевты «барша түркі халықтарының мәңгілік жасампаз ескерткіші, біздің жүрегімізден мәңгі орын алатын тарихи тұлға» деп санайды. Зерттеуші ғалым Елман Гулиев Абай туралы былай деп жазады: «Абай Құнанбаев – 19 ғасырдағы қазақ реалистік әдебиетінің ұлы ақыны. 200-ге жуық өлең, 3 поэма, 45 прозалық шығарманың авторы А.Құнанбаев демократиялық идеялардың жаршысы ретінде халқының тілегі мен арманын, қиындықтарын, күреске деген жігерін, т.б. жағдаяттарды шынайы түрде жазды». Абай арнайы балаларға арнап өлең шығармаған, бірақ оның көптеген өлеңдері мен шығармаларынан үзінділер балалар оқуына бұрыннан енген. Ендігі кезекте осы балалар әдебиетінде кеңінен оқылып, балалардың көңілінен шығып жүрген ақын шығармаларын тоқталайық Абай лирикасы халық өмірін бірде әсерлі, бірде көңілді, бірде қилы, бірде өмірдің мәні туралы ойға жетелейді. Абай қазақ поэзиясына дастан – эпос, поэма жанрын енгізді. Оның «Ескендір», «Масғұд» поэмалары көлемі жағынан үлкен болмаса да, Ескендір, Мұсғұд сынды реалистік образдар арқылы шағын әңгімелер арқылы ақынның озық ойларын ортаға салу шеберлігін толық танытты. Бейсембиев орынды атап көрсеткендей, Абай Құнанбаевтың көптеген шығармалары өнегелі әңгіме түрінде жазылған. Этика мәселелерін шешуде, басқа да мәселелерді шешуде оның қастерлі тәрбиелік мұраттары алға шығады. Поэзия формасына байыпты мән бере отырып, ақын-ағартушы олардың идеялық мазмұнының маңыздылығын ерекше күшпен атап көрсетті. Көптеген адамдар өлең шығарады, бірақ кейбіреулері сыртқы сұлулық ішкі мазмұнмен үйлесетін шығармаларды ғана жасай алады. Поэзияның жоғары көркемдігін, мазмұнының тереңдігін айта отырып, Абай көркем шығармалардың идеялық концепциясына басты рөлді жүктеген [17]. Абай надандыққа, арамдыққа, екіжүзділікке, ашкөздікке, өзгенің есебінен өмір сүруге құмарлыққа қарсы тұрады. Адамдар арасында өзара сенімнің жойылғанын, олардың арасында араздық пен өшпенділік басым болғанын өкінішпен жазады. «Өсек, өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ» деп ақын адамзаттың бес дұшпаны атап, замандастарын осы жат қылықтардан қай жағынан да аулақ болуға шақырады. Абай осы бес жамандыққа қарсы қойып, бес жоғары адамгершілік қасиетін – «Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым» деп табанды түрде қолдап, дамытуды ұсынады:
Талап пен еңбек – Абай айтқандай, идеал адам меңгеруі тиіс негізгі адамгершілік қасиеттер. Абай жастарды қоғамда өз орнын тауып, білімдерін халықты надандық пен заңсыздықтан арылту үшін бағыттауға үйретті. Халқының тығырықтан шығаратын жол білім деп санаған ақын қазақтың артта қалуына, надандығына қарсы болды. Ол жазба еңбектерінде де, қоғамдық жұмыстарда да ағартушылық пен білімге мән беріп, халқының өркендеуін тілеп, осы жолда үздіксіз қызмет етті. Білімді игерудің қиындығын тілге тиек еткен Абай бұл істің қазақ халқында әлі дәстүрге айналмағанын, адамдар арасында білімге құштарлықтың жоқтығын, оған экономикалық, әлеуметтік жағдайлардың кінәлі екенін айтады. Білімсіздік, надандық адамды төмен етеді деген ащы шындықты ақын жасырмайды. Абай жеке тұлғаның рухани кемелденуі көп жағдайда білім алуына, ағартушылыққа байланысты «Адамның танымы – адамдық өлшемі» деп жазған. Ақын-ағартушы жастарды бір сәттік мүдде үшін емес, халқының жарқын болашағына қызмет ету, ар-ождан алдындағы борышын өтеу үшін оқуға шақырады.
Абай бар болмысымен діни-схоластикалық оқуға қарсылық білдіреді. Оның ойынша, мұндай «білім» тек Құранның мағынасыз мәтіндерін және діни хикметтерді санасыз жаттауды қажет етеді. Молдалардың бір жағынан надандығын, қараңғылығын, екінші жағынан пайдаға құмарлығын көрген Абай медреседе өткен жылдарды қатты өкінішпен еске алады.
Ақын бар еңбегін адам бойындағы ең жақсы қасиеттерді тәрбиелеуге арнады. Абай өлеңдері мен ғибратты сөздерінде адамгершілікті, елжандылықты, ерлікті, адалдықты, қайсарлықты уағыздайды:
«Адамның ең жоғары қадір-қасиетін, адамгершіліктің ең жоғарғы түсінігін ол халық ағартуымен және шығармашылық еңбек бостандығымен байланыстырды» [18]. 25-сөзінде: «Өзге халықтардың білгенін үйрену үшін, олардың арасында тең болу үшін, халқымызға қорған, тірек болу үшін оқуымыз керек» деп жазды. Абай жалқаулықты, бейқамдықты әшкерелеп, халқын адал еңбекке шақырды, өйткені еңбек қана қанағат, абырой әкеледі:
Абай ұқыпты, адал еңбекпен айналысқандарды құрметтеп, бала тәрбиесіне үлкен мән берген:
Осындай бай лирикалардың ішінде ақынның махаббат лирикасы ерекше орын алады, ол тұтас бір дүние. Абайдың махаббат лирикасы оны әр заманның жастық шақтарының құрдасы етеді, өйткені ақын жырлаған махаббат соншалықты биік, таза. Абай өмірдің құдіретін, адамның сезімін, көңіл-күйін, пайымын өлеңдерімен жырлайды. Оның лирикасы қазақ әдебиетін жаңа сезіммен, сапалы махаббат лирикасымен толықтырып, жаңартты. Абай өз өлеңдерімен қазақ әдебиетінің махаббат лирикасын биік деңгейге көтерді.
Абай кезіндегі ел билеушілерге қарсы шығып, патшаның болыстық, билік тәртібін сынға алады. Олардың қылмыстарын бетіне басып, ел мұңын, халық тілегін білдіреді. Реңі кеткен қазақ елінің бейнесін айқын көрсете келіп, ол былай дейді:
Абай өзінің осы сияқты өлеңдерінде (“Болыс болдым, мінекей”, “Мәз болады болысың”, “Бойы бұлғаң”, “Сабырсыз, арсыз, еріншек”, “Адасқанның алды жөн, арты соқпақ”, т.б) өткір, сыншы-сатирик жазушы есебінде бой көрсетті. Абай Құнанбаев – қазақ халқының өміріндегі ең жарқын тұлға. Оның ағартушылық қызметі, педагогикалық және қоғамдық-саяси көзқарастары туған халқының рухани мәдениетінің дамуына прогрессивті ықпал етті. 19 ғасырдың ортасына қарай Қазақстанның Ресейге қосылу процесі аяқталды. Бұл кезең экономикалық, саяси және мәдени салалардағы елеулі оқиғалар мен өзгерістерге толы. Қазақ қоғамындағы қоғамдық-саяси жағдай, таптық қайшылықтардың шиеленісуі Абайдың шығармашылық тұлғасын дамытуда шешуші мәнге ие болды. Классикалық, философиялық, тарихи әдебиеттерді зерттеу ойшылдың, ақынның, ағартушының дүниетанымына әсер етеді. Ол өзінің оқып жатқанын сезініп қана қоймай, сыни тұрғыдан қайта ойлайды: «...ол өз халқының ең жақсы мәдени дәстүрлерінің тасымалдаушысы» болды. Қазақ халқының мәдениетінің барлық байлығына ие бола отырып, Абай өмірді шынайы бейнелейтін, сондықтан да оқырмандарды әлі де толғандыратын көркемдігі жоғары шығармалар жасай білді...»[19]. Абай өз шығармасында ғасырлар бойы қалыптасқан көркемдік тәсілдерді, халық поэзиясының теңеу, салыстыру, эпитеттерін пайдалана отырып, ана тілінің бар байлығын кеңінен пайдаланады. «Бірақ ол жаңа тақырыптар, образдар енгізе отырып, оны терең мағынамен, жаңа идеялық мазмұнмен толықтыра отырып, өлшеусіз байытты» [20]. Абайдың ақындық-прозалық мұрасы оның педагогикалық көзқарастарынан ажырамас. 19 ғасырдың аяғына қарай Қазақстанда аз ғана мектептер қалыптасты, олардың шектен тыс артта қалуы білім беру ісінің жай-күйіне із қалдырмай тұра алмады. Абай былай деп жазды: «Қазіргі оқыту ескі медреседегідей, қазіргі заманға пайда жоқ. Көптеген жылдар бойы мектептер ғылымды қажетсіз ұсақ дәлелдермен алмастырды; адамдар мектептен білімсіз, практикалық өмірге жарамсыз шығады» [21]. Ол артта қалушылыққа қарсы шығып: «Надандық халықтың еті мен сүйегіне, ана сүтімен бірге сіңіп, адамдық қасиетін жеп қойды» [22]. Өскелең ұрпақты білім алуға, жаңаша білуге шақырды. Өз заманының адамы, діни көзқарасы бар ол соған қарамастан «ақыл-ойды азат ету және дамыту, адамдық ізеттілікті қалыптастыру» зайырлы білім мен тәрбиеге шақырды. жүктеу/скачать 345,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|