Курстық жұмыс н 3
Балалар әдебиетіндегі Абай Құнанбаев шығармаларының оқу-тәрбиелік мәні
жүктеу/скачать 345,75 Kb.
|
| 1.2 Балалар әдебиетіндегі Абай Құнанбаев шығармаларының оқу-тәрбиелік мәні
Абай Құнанбаев қазақ әдебиетінің классигі, композитор, қоғам қайраткері, ағартушы, қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетінің дамуына өз шығармашылығымен зор үлес қосқан демократ ретінде белгілі. Қазақстанда Абай Құнанбаев туралы көптеген зерттеулер жазылды. Бұл М.Әуезов, Қ.Бейсембиев, Е.Бекмаханов, С.Мұқанов, Н.Смирнова, Қ.Жарықбаев Қ., Қ.Кенжеғалиев және т.б. еңбек, адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық тәрбиенің арақатынасы; тұлғаны қалыптастырудағы тәрбиенің жетекші рөлін тану» еңбектері [3]. Ақын жастарды оқуға, ғылымды, түрлі жаңа қолөнерді игеруге шақырды, қоғам игілігі үшін адал еңбек етуге кеңес берді. Абай халықты білімге талмай шақырып: «Біліммен ғана өмір сүрер адам, Біліммен ғана ғасыр жылжиды! Тек білім – жүректердің нұры! Білімсіздік, надандық адамды төмендететінін баса айтты. Оның ойынша, жеке тұлғаның рухани жетілуі көп жағдайда білім алуына, ағартушылыққа байланысты. «Адамның білімі, – деп жазды ол, – адамдық өлшемі». Адам қажетті білімге ие болғанда ғана дүниені танып, жақсы мен жаманды, пайдалы мен зиянды айырады, сонда ғана одан пайда күтуге болады. Адамзат қоғамының өсіп келе жатқан біліміне ілесу үшін үйрену керек, біліміңді сағат сайын толықтырып отыру керек. Абай «қара сөзінде»: «Ғылым болмаса, анау-мынау дүниеде жақсылық жоқ» деп жазады. «Қырық бесінші сөз» «Білімі көп... дүниенің иесі» деген сөздермен аяқталады. Абай жастарды қоғамда өз орнын тауып, білімдерін халықты надандық пен заңсыздықтан арылту үшін бағыттауға үйретті. Абайдың қара сөздерінің әлі де тәрбиелік мәні зор [4]. Абай жер бетіндегі барлық нәрсенің, оның ішінде ғылымның негізі – адамшылық деп үйретеді. Ол махаббат, шынайылық, әділдік сияқты адамның болмысы болып табылады. Ұлы ағартушы, ұстаз ақыл-ой тәрбиесі мен жас тұлғаның эстетикалық дамуы мен адамгершілік дамуының байланысын ашып көрсетеді. «Адам өміріндегі ең басты нәрсе – рухани қасиеттер», - деп жазды Абай. Туған жерге, халқына деген сүйіспеншілік, адамға деген сүйіспеншілік, достықтағы тұрақтылық, сүйіспеншілік, мейірімділік, шыншылдық, әділдік, еңбекке деген сүйіспеншілік, білімге ұмтылу деп ақын адамдық ең жақсы қасиеттерді санаған. Қ.Кенжеғалиевтің айтуынша, Абай Құнанбаевтың «Қара сөздері» өзінің маңыздылығы жағынан Ж.Ж. Руссо, Дж.Локктың «Джентльменді тәрбиелеуі», Я.А. Коменскийдің «Ұлы дидактика», А.С. Макаренконың «Педагогикалық поэма», К.Д. Ушинскийдің «Еңбек оның ақыл-ой және тәрбиелік мәнісінде» еңбектерімен қатар бағаланды. Демек, Абай шығармашылығы терең адамгершілік мағынаға толы. Бір ғасырдан астам уақыт бұрын ол білім, еңбек, халықтың рухани бірлігі сияқты жалпыадамзаттық мұраттар туралы ойлады. Сондықтан оның шығармаларының тәрбиелік, тәрбиелік мәні ерекше. Жас ұрпақты рухани-адамгершілікке тәрбиелеу – еліміздің табысты дамуының басты факторы. Қоғамның даму қарқыны мен сипаты адамның азаматтық ұстанымына, өмірлік басымдықтарына, адамгершілік сенімдеріне, адамгершілік нормалары мен рухани құндылықтарына байланысты. Абай қоғамымыздың барлық дертіне алғашқылардың бірі болып бейнеленген. Жерінен, тәуелсіздігінен, бостандығынан айырылған қазақтың бірден-бір құтқаруы – рухани дүниесін, адамдық қадір-қасиетін, намысын сақтауда екенін ақын жақсы түсінді. Сонда ғана ұлттық менталитетті сақтап қалуға болады. Осы мақсатта ол өмір сүрді және күресті. Ол өз шығармалары арқылы қазақ халқының тағдырына, болашағына қайғы әкеледі. Ол бүгінде де өз Отанының нағыз патриотының үлгісі болып табылады. Қазақ халқының ұлы перзенті Абай Құнанбаев мұра етіп қалдырған тамаша туындылар. Абай «Ескендір», «Масғұд», «Әзім хикаясы» атты өлеңдер, қара сөздер, поэмалар жазды. Олар оның бүкіл өмірін, жарқын болашақ туралы армандарын бейнелейді. Өлеңдерінде адам туралы, адам үшін ең маңызды адамгершілік шындықтарды жеткізеді: жансыз болма, уақытты мақсатсыз, ойланбай өткізбе, ар-ожданға қарсы өмір сүрме... Абай «Жала, өтірік, мақтан, бекершілік пен ысырапшылық – адамның бес дұшпаны». «Ал парасаттылық пен мейірімділік, табандылық, қарапайымдылық пен еңбек – бес дос» деп еңбекті адам қоғамындағы парасаттылық пен мейірімділік, табандылық пен қарапайымдылық сияқты қасиеттермен қатар қояды. Еңбек арқылы ғана адам адамгершілік кемелдікке жететініне, адам өмірінің басты мәні мен мақсаты еңбекқорлық екеніне көз жеткізді. «Мен жаңа ұрпақты көріп тұрмын. Тапқырлыққа үйренді, бірақ жұмыс істегісі келмейді» – деген осы жолдар ақынның жас ұрпаққа тәжірибесін көрсетеді. Абай нағыз байлық – білім екенін жастарға жеткізуге ұмтылады. Ғасырлар бойы көшпелі өзінің байлығын мал деп есептеген. Зайырлы білім, оның терең сенімі бойынша, кез келген байлықтан қымбат: «білім – нағыз қазына». Абай өлеңдері, өлеңдері, қарасөздері бүгінгі күннің өзекті тақырыптарында жазылған: Жақсылық, әділдік – бұл біздің достарымыз. Әділдік – жанның нұры». Ол көтерген мәселелер өткір де өзекті болып қала береді және ол бізге сұрақ қойып қана қоймай, жауап табуға көмектеседі. Ол жас ұрпақты тәрбиелеуде ұстаздың басты рөлін атап көрсетеді: «Ұстазтық қылған жалықпас, Үйретуден балаға». Ақынның адамның азаматтық борышы, өмірінің мән-мағынасы туралы ішкі ой-толғамдары жас ұрпаққа арналады: «Жолыңда таңдаулы бол». Ең бастысы өмірде өз мақсатын табу, тынымсыз қозғалыста, тынымсыз ізденісте болу керек, әйтпесе ерте ме, кеш пе бекер өмір сүрмегеніңді түсінесің. Ақиқатқа апарар жолды қызу ізденіс үстінде Абай өз халқының ұлттық болмысын жан-жақты түсінді, оның трагедиялық тағдырының тереңдігін айқындап берді. Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. Жақсы менен жаманды айырмадың, Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың. Абай өз поэзиясында қазақ халқының менталитетін, тұрмыс-тіршілігін, дүниетанымын, даналығын танытады. Ол адамды, оның болмысын, рухани дүниесін, адамгершілігін басты құндылық санайды. Оның өлеңдерінде руханилық пен адамгершілік құндылықтардың, Отанға деген сүйіспеншілік пен құрметтің адам өмірінің негізі болып қала беретіні туралы қамқорлық толғанады. Ақын барлық өмірлік жағдайда да адам болып қалуға шақырады [5]. Қазақтың ұлы ғалымдары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев өздерінің қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби еңбектерінде қазақ халқының дүниетанымына, мәдениеті мен өнеріне үлкен мән берген. Олар халық өнерін зерттеп, өз зерттеулері арқылы қазақтың патриоттық сана-сезімінің ерекшеліктерін, туған жеріне, Отанына, халқына деген сүйіспеншілігін, жас ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеуге байланысты құнды ойларын көрсете білді. Қазақ халық ғалымдарының отаншылдық көзқарастары мен халық дүниетанымының тығыз байланысы терең тарихи тамырларға ие. Бұл, әрине, табиғи нәрсе. Ол кезде халық ғалымдары отаншылдық тәрбиенің мәнін талдап, жан-жақты зерттемей-ақ, соған қарамастан өз пікірлерін, пікірлерін айтып отырды. Балалар мен жасөспірімдерде ұлттық патриотизмді қалыптастыру мәселелері қазақ халқының ұлы ақыны, гуманист философ Абай Құнанбаевтың шығармаларында да көрініс тапқан. Халық ауыз әдебиетінің ұлттық патриотизмді қалыптастырудағы рөлін жоғары бағалады. Абай оның тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін бала кезінен зерттеп, оны өлеңдері мен қара сөздерінде ұтымды пайдаланған. Абай, біріншіден, бала кезінен қазақ халқының аңыз-әңгімелерін, ертегілерін, өлеңдерін, өлеңдерін, мақал-мәтелдерін, жұмбақтарын естіген. Халықтық ортада өскен Абай фольклорлық дәстүрлерді ерте бойына сіңірді. Бірнеше рет әдемі айтыстарға, шешендік айтыстарға куә болдым, белгілі әншілер мен күйлерді – қырғыздың, қазақтың дәстүрлі аспаптық ойынын тыңдадым. Ол өмірінің соңына дейін фольклорлық шығармаларға табынушы болды [6]. Екіншіден, Абай фольклорды, халық әдебиетінің сан алуан үлгілерін зерттеді. Үшіншіден, шығыс әдебиеті классиктерінің араб, парсы, түркі тілдеріндегі шығармаларын зерттеді, шығыстың түрлі хикаяттарын, өлеңдерін, дастандарын зерттеді, олардың көпшілігі фольклор. Төртіншіден, ол орыс халықтарының классикалық әдебиетімен қатар Еуропа халықтарының фольклорлық шығармаларымен жақсы таныс болды, тіпті кейбірін қазақ тіліне аударды. Бесіншіден, Абай өз бетінше орысша білім алды. Орыс білімі мен ғылымының арқасында тұрмыстық заттарды, этнографиялық материалдарды жинап, Семей мұражайына жіберді. С.Қасқабасовтың айтуынша, Абай өзінің серіктері – ақын-жазушыларға кең тараған халық шығармаларын жазып алуды ұсынды. Бұл идеялар С.А. Қасқабасовтың Абай туралы айтуы, соңғысының ата дәстүрін жоғары ұстанғанын, Отанына, еліне, халқына ерекше сүйіспеншілік танытқанын, жоғары патриоттық, интернационалдық сананың иесі болғанын көрсетеді. Балалар мен жасөспірімдерді отансүйгіштікке тәрбиелеуде Абай өлеңдерінің маңызы ерекше. «Жаз», «Күз», «Қыс», «Көктем», «Тыныштық түнде толған ай» т.б өлеңдерінде суреттелген туған өлкенің әсем табиғат көріністері оқырманның эмоционалдық әсерін арттырып, күнделікті өмірді поэтикалық суреттеу балалар мен жас ұрпақтың бойында Отанға, туған елге, туған жерге деген ерекше сүйіспеншілік сезімін қалыптастырады, патриоттық сананың, ұлттық мақтаныштың, туған тарихқа деген сүйіспеншіліктің көрінісін анықтайды. Ғалым қазақ халқының өмірі мен тарихындағы ең күрделі мәселелерге назар аударып, өз елінің өміріндегі өткенді түсінуге ұмтылды, өткен дәуірдегі құбылыстар мен оқиғаларды тарихи тұрғыдан қарастырды, тарих ғылымының өзекті мәселелерін шешуге шақырды. халықты елін, жерін, Отанын қорғауға, мәдениетті құрметтеуге, жоғары адамгершілікке баулу. Сонымен, еліміздің тәуелсіздік алуы жағдайында, қазіргі қоғамның демократиялануы мен жаңаруы барысында қазақтың ұлы ғалымдарының өмірі халықтардың патриоттық санасының ерекшеліктерін қамтитын ауызша халық шығармашылығын зерттеумен тікелей байланысты жас ұрпақтың адамгершілік-патриоттық санасын, оның азаматтық-патриоттық қасиеттерін қалыптастырудағы рухани-адамгершілік мұраты болып табылады [7]. жүктеу/скачать 345,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|