Курстық жұмыс н 3
АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТІҢ ҚАРА СӨЗДЕРІ МЕН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ БАЛАЛАР ПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ
жүктеу/скачать 345,75 Kb.
|
Абай
| 2 АБАЙ ҚҰНАНБАЕВТІҢ ҚАРА СӨЗДЕРІ МЕН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ БАЛАЛАР ПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ
2.1 Балалар әдебиетіндегі Абайдың қара сөздерінің оқу-тәрбиелік мәні мен мағыналық ерекшеліктері Қазақстандық қоғам дамуының қазіргі, күрделі және серпінді кезеңінде жастарға бағыт-бағдар беретін және олардың бүгінгі күн туралы идеяларын, олардың өмірлік стратегияларын, жоспарлары мен болашаққа деген көзқарастарын айқындайтын құндылықтарды түсіну өте маңызды. Жаһандану процесінде адамгершілік-рухани құндылықтарды бұқаралық мәдениет тоздырып, этикалық қағидалар жастарды оқыту мен рухани тәрбиелеуде бағдар ретінде қызмет етуді тоқтатады. Жаһандану Қазақстан халықтарының мәдени ерекшелігіне, этномәдени дәстүрлеріне, соған сәйкес дамудың рухани-адамгершілік аспектілеріне әсер етеді. Жаһандану үдерісі ықпалының жағымсыз факторларының бірі – жасөсіпірімдердің туған топырағынан оқшаулануы, құндылықтардың батыстануы, тұтынушылық сананың басым болуы, материалдық игіліктерді өсіру. Ал, осыған орай, рухани жаңғыру, тарихи өткенін танып, қайталанбас мәдениетін сақтау, сайып келгенде, жаһандық тарихтағы орнын айқындау қажет. Біз кімбіз? кім болдық? қайда барамыз? деген сұрақтарға лайықты жауап табу кезек күттірмейтін міндет. Бұл сіздің рухани мұраңызға бет бұруға мәжбүр етеді. Мәдениеттің мағыналық қабаттарын меңгеру адамды өткенге және болашаққа ашық етеді. Тарихи процеске кеңірек қарауға, өзімізге басқа дәуірдің көзімен қарауға, қазіргі істеріміздің өзіндік мәнін тереңдетуге мүмкіндік беретін мағынаны өзара байыту процесі бар сияқты. Дүниенің мағыналық байлығы жеке тұлғаның ішкі тәжірибесіне айналады, қазіргі қоғамның рухани мәдениетін байытады. Осы орайда қазақ ойшылы Абай Құнанбаевтың шығармашылығына үндеу бүгінгі таңда ерекше өзекті деп санаймыз. Оның рухани әлемі адамзат өркениетінің мәдени кеңістігіне сұранысқа ие болды. Шығармашылық мұрасының ішкі гуманистік әлеуеті, оның атақты «қара сөзінің» ой-ниеті мен сыры ашылып, дәл қазір нақтыланып, толықтырылып жатыр. Абайдың философиялық көзқарастарын тек бір елдің, бір мәдениеттің, бір халықтың шеңберінде ғана қарастыруға болмайды [8]. Абайдың көзқарастары жаһандық сипатқа ие, бір ғасырдан астам уақыт бұрын білім, еңбек, халықтың рухани бірлігі сияқты мұраттар туралы ойлады. Абай шығармашылығы бірнеше мәдениеттердің синтезін қамтиды: дәстүрлі ұлттық мәдениет, орыс және батыс еуропалық мәдениет. Осы мәдениеттердің көмегімен ойшыл дүниені оның бірлігі мен көптүрлілігінде түсінуге тырысты. Абайдың шынайы шығармашылығының тереңдігі ертерек, кеңестік кезеңде дұрыс ашылған жоқ. Ал дәл қазір ұлы ақын көзқарастарының сан алуан палитрасын бейтарап, объективті қарастыруға мүмкіндік туып тұрғанда Абайдың рухани мұрасын терең талдау қажет. «Қара сөзінде» ойшыл былай деп жазады: «Өзге халықтардың не білетінін білу үшін, олардың арасында тең болу үшін, халқыңның қорғаны мен тірегі болу үшін оқу керек. Басқа халықтардың тілін, мәдениетін зерттеген адам олардың арасында тең болады, пайдасыз өтінішпен қорланбайды» [9]. Бұл сөздер әлемде, нақтырақ айтсақ, қазақстандық қоғамда болып жатқан өзгерістерге де қатысты. Дүниежүзілік мәдениетпен бірлікке шақырудағы бұл үндеуінде Абай адамдардың жалпыадамзаттық қауымдастығының басты қағидасын – барша халықтың игілігі үшін өмір сүру және жасау, еңбек ету және оқу, өйткені өзін-өзі оқшаулау рухани өмірді байытпайды. Ол қалың жұртшылыққа ақын, көркем сөздің хас шебері ретінде танымал. Бірақ тарихи өткен кез келген ойшыл сияқты Абай дүниетанымын да алдын ала белгіленген схемаға салуға болмайтынын мойындау керек. Абайдың өзіндік философиялық жүйесі, арнайы философиялық шығармалары болмағанымен, оның барлық шығармаларында терең философиялық толғаулар бар. Осыны ескерсек, Абай дүниетанымының мәселелері өзіндік нақты зерттеулер мен зерттеуге лайық. Ұлы ойшылдың дүниетанымындағы белгілі бір аспектілерді бөліп көрсету, оның жалпы дүниетанымына маңызды сипаттама беру қажет, өйткені дәл осындай көзқарас біріншіден, Абай философиясының өзекті мазмұнын аша алар еді, екіншіден, тарихи маңызын барынша анықтау. Абай философиясын дұрыс түсіну үшін оның идеяларын айту жеткіліксіз. Біздің тарихи-философиялық әдебиетімізде мұндай тұжырымдар өте көп болды. Бірақ олар адамзаттың философиялық ойының жалпы даму заңдылықтарын білуге елеулі үлес қоса алмады, соған сәйкес, шын мәнінде, Абайдың философиялық ойының өз заманына сай ілгерілеу процесі жүріп жатыр [10]. Қазіргі уақытқа тән моральдық мәселелер этикалық зерттеулердің барлық аспектілеріне, соның ішінде этикалық ілімдер тарихына деген қызығушылықтың артуына себеп болады, бұл қазіргіні жақсырақ зерделеу және болашақты анықтауға тырысу үшін өткенді қайта қарауға мүмкіндік береді. Ұлы ойшылдың негізгі шығармасы – «қара сөздері» – оның қаншалықты қайталанбас, өзіндік ерекшелігі бар екенін көрсету үшін философиялық аспектіден, этика позициясынан қарастыруды жөн көрдік. Сәкен Жүнісов өзінің студенттік шағында Мұхтар Әуезовтің оқыған лекциясының авторефератында Абайдың қара сөздерінің тақырыптық ерекшелігі туралы былай деп жазады: «Бұл сөздер іштегі мәліметтерге қарағанда тақырыпқа арналған үлкен еңбек. Ондағы мәселелер, факт, материал тексеріліп, байытылған. Ал оның бұл материалдарды тапқаны таңғаларлық нәрсе» [11]. Қара сөздер қазақ әдебиетіндегі алғашқы прозалық шығарма болды. Абай өзінің өлеңдерін, Ақли мен Нақли мысалдарын, әдебиетте бұрын қолданылмаған шығарма түрін түсіндіруде қара сөздерді қолданған. Тілдік ерекшелік тұрғысынан қара сөздердің стильдік артықшылығы бұрын-соңды қайталанбаған. Мұхтар Әуезов: «Мәнері, мазмұны жағынан бұл шығармалар Абайдың өзі тапқан көркем сөздің бір түрі. Оларды өз заманының шәкірттері мен тыңдаушылары ұға бермейтінін байқауға болады. Олардың қатарында мен де болдым, — деп жазады. Ұлы ойшылдың бүкіл рухани әлемі даналық кристалындай моральдық оптимизм нұрына бөленген. Ол әлем бақыттырақ, әділеттірек және мейірімдірек болады деп үміттенді, осылайша адамдардың болашағына деген қорқынышын жоққа шығарды. Жомарттық, шыншылдық пен ар-ождан, оның ойынша, дүние мен адамның болмысы болуы керек. Абай халықтың рухани жаңғыруы үшін оның санасына түбегейлі өзгерістер қажет екенін көрді. Бұған өшіп бара жатқан ұлттық сезімдерді ояту, шын мәніндегі халықтық дәстүрлерді қалпына келтіру арқылы ғана қол жеткізуге болатын еді. Этика – Абай философиясының орталық мәселесі. Оның санасында барлығы бір орталыққа – адам өмірді түсінудегі өлім қорқынышын, күмәнді жеңуге көмектесетін моральдық тұтастықты іздеуге тартылды. Ол адамға, тек оның адамгершілік, рухани болмысына шын мән береді және оған мұқтаж. Абай ешқашан ғылым, болмыс, адам туралы жеңіл-желпі шындықты айтқан емес. Оның жауаптарынан гөрі сұрақтары көп. Ол тіпті ақылға да күмән келтіріп, егер ақыл шексіз болмаса, ғаламды тану мүмкін емес екенін көрсетті [12]. Бұл, еуропалық тілмен айтқанда, күмән философиясы, скептицизм. Бірақ Абай бұған ұзақ толғаулар мен толғаулар арқылы келеді. Ақылдың шекарасын тек саналы адам ғана анықтай алады. Абай өзінің «Қара сөздерінде» адамның жағымды адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіруіне тоқталып, «Кемел адам» деңгейіне жетуде әрбір жеке тұлғаның жеке мүддесінің алатын орны ерекше екенін атап көрсеткен. Оған апарар жол білім арқылы, адамгершілік пен рухани кемелден өтеді. Адамның таңдауы бар, дейді Абай, не надандығыңды бағала, оны шынымен қорға, т.б. «Жан нұры» жоқ адамдармен бірге болу немесе білім, ғылым арқылы бақыт тауып, құдірет жолына түсу. Абай тек білім ғана басқа ойшылдар сияқты жаман әдеттерден, жаман әдеттерден арылуға, бақытқа жетуге көмектеседі деп есептеді. Абай өзінің ең биік этикалық мұратын «Адам бол» – адам бол! «Адам бол» деген адамгершілік ұстанымыңызды алға! Абай тәрбие мен білім берудің адамгершілік мақсаттарын айқындайды. Тәрбиенің ең биік мақсаты, Абай айтқандай, баланы еңбекші, ұлтжанды ету болса, тәрбиенің мақсаты – ғаламды тану, білім алу, білім, кәсіп алу. Абай еңбек пен халық тәрбиесін адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралы деп есептейді. Оның поэзияда да, прозада да адам өміріндегі еңбек білімін айтпас шығармасы жоқтың қасы. Абай еңбекті адамның өмірлік қажеттілігі, оның адамгершілігінің негізі ретінде дәріптейді. Еңбек адамы – ізгіліктің нағыз иесі. Ойшылдың тәндік және рухани қалаулар туралы философиялық-моралистік ойларын табатын «Тәрбие сөздерінің» жетінші сөзіне тоқталайық. Адам азат бола алмайтын тәндік қалаулар биологиялық қажеттіліктерге негізделген [13]. Рухани тілектер – білуге, ақыл-ойды, ойлауды дамытуға, адамгершілік әлеуетті жинақтауға және жүзеге асыруға деген ұмтылыс, т.б. толық, шынайы адам болу. Біздің ойымызша, адамның жыл санап жан емес, тән ләззатына үйір болуының себебі Абайдың мына сөзінде ашылады: «Жанымызды жерледік, Сезімімізге сенуден қалдық, болдық. құбылыстардың мәніне үңілмей, ой толғаумен қанағаттану. Олар біз сияқты өмір сүрген басқалардың басына сұмдық ештеңе болмағанын айтып ақталды. Бірақ біз неге дүниені көретін, түсінбейтін жануарлардан артықпыз? Біз де ештеңе білмейміз, бірақ біз надандығымызды бағалаймыз және надандықта қалу құқығымызды құлшыныспен қорғаймыз. Егер жанның қалауы нәпсі ұмтылысынан басым болса, оларды өзіне бағындырса, адам тұлға деп атауға құқылы» [14]. Алтыншы сөзінде Абай былай дейді: «Адам өміріндегі басты нәрсе – рухани қасиет. Тірі жан мен жанашыр жүрек адамды жетелеуі керек, сонда оның еңбегі де, берекесі де мәнге ие болады», яғни байлық адам үшін ең жоғары құндылық болғанымен, оның адамгершілік, адамгершілік қасиетін ұмытпауы керек. «Тәңір сөзін» оқып, қайта оқи отырып, оның әлі зерттелмеген, ашылмаған, өлмес жолдарының қаншалықты көп екеніне көз жеткізесің. Әр ұрпақ Абайды өзінше түсінеді. Әр ұрпақтың өз Абайы бар. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің рухани-адамгершілік әлеуеті зор. Ол ғасырлар бойы қазақтардың білімі мен ағартылуына негіз болған образ-идеалды бейнелейді. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің педагогикалық әлеуеті, халықтық және классикалық өнердің алуан түрлерінде бейнеленген озық рухани-адамгершілік құндылықтар мен мұраттардың мұрасы жеке тұлғаны тәрбиелеу мен жан-жақты дамыту мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Қазіргі жастарға тәрбие мен білім берудің негізгі мақсаты – еңбекке, мәдениетке, халқына, Отанына деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Халықтық салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жаңғырту арқылы жастардың бойында руханият ұстанымдарын қалыптастыру, оларды жалпыадамзаттық құндылықтар: бейбітшілік, табиғат, сұлулық, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіруге бағыттау. Қазіргі тәрбие мен білім берудің басты мақсаты да осы [15]. Әр адамның, Абайдың айтуы бойынша, оған табиғат берген мүмкіндігі бар, бірақ бұл мүмкіндік әлеуетті де, өзекті де болуы мүмкін. Адамдардың көпшілігі заттардың мәніне үңілмейді, олар өздерінің сыртқы ойлауымен қанағаттанады, кемел, өнегелі тұлға болып қалыптасудың әлеуетті мүмкіндігі сатысында қалып, табиғаттан берілген қабілеттерді сезінбейді. Ол жеке адам мен қоғамның үйлесімділігіне жалпыға ортақ махаббат негізінде қол жеткізуге болады деп есептеді. Кемел адамды анықтауда да ең басты шарт – махаббат, бауырлар сияқты, әлемдегі барлық адамдар. Адамдарды адамгершілік кемелділікке шақырды. Абай адамның жаратылысынан абсолютті пәк, жауыз емес екенін, содан кейін әлеуметтену барысында оның бойындағы кез келген қасиеттерді – жақсылық пен жамандықты тәрбиелейді, бұл оның қалауы мен табандылығына байланысты болуы мүмкін екенін дәлелдеген. Адам өзіне қажет деп санаған қасиеттерді бойына сіңіреді. Ол өз болмысының бастапқы тазалығын, пәктігін сақтауға ұмтылуы керек. Қазақ Қайта өрлеу дәуірінің ірі тұлғасы Абай туралы толассыз сөз қозғауға болады, оны толық танимыз деп өзімізді-өзіміз сендіре отырып, бірде-бір рет сызып тастауға болмайды деп ойламау керек. Санасы биіктеген сайын ол туралы ой-пікіріміз бен ұғымымыз кеңейіп, әр ұрпақтың өз Абайы, оның ұлылығын өзінше түсініп, санасы қалыптасады. Сондықтан Абайды біле отырып, біз өз халқымызды танимыз, рухани байлығын, мүмкіндіктерін ұғынамыз. Бүгінгі жастардың құндылықтарында көрініс тапқан жаһандану салдарын саралай отырып, олардың көпшілігі «рухани дағдарысты» бастан кешіріп жатқанын атап өтеміз. Осы орайда біз жалпы білім беретін мектептердің оқу үрдісіне «Абайтану» жеке курсын енгізу арқылы Абай Құнанбаевтың дүниетанымын, оның қазіргі замандағы тұлғаның әлеуметтік-этикалық идеалы туралы идеясын зерттеудің маңыздылығын атап өтеміз [16]. Қазақ ағартушының мұрасын, оның тұлға болып қалыптасуындағы моральдық-этикалық ұстанымын зерделей келе, адамгершілік нормалары арсыздықты, арамдықты, азғындықты, еріксіздікті, жалқаулықты, ашуды, еңбекке деген сүйіспеншілікті, адалдықты, ұлттық өзін-өзі тәрбиелеуді айыптайтынын көрсетеді. сана, ғылымды түсінуге деген табанды ұмтылыс – біздің заманымызда өзінің өзектілігін жойып қана қоймай, жаңа мағыналық күшке ие болған және оларды барынша жақыннан зерделеуді, талдауды және меңгеруді талап ететін жоғары адамгершілік мұраттар. жүктеу/скачать 345,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|