Ұлағаттары деген туындысы жариялануда. Аталған еңбек жарияланар алдында газет
жүктеу/скачать 17,93 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Ерік Сұлтановтың т рағалығымен ткен әкімдіктің отырысында Тілдерді дамыту
- Естай атындағы Мәдениет сарай- ында Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналған «Сұлтанмахмұттың қоңыр күзі» атты дәстүрлі қалалық кон
- ТУҒАН ТІЛДІҢ ТҰҒЫРЫ Қазақ елі барда, қазақ тілі де өмір сүреді. Өседі. Өркендейді. Ұлтымыздың ұлы тілі – мәңгілік!
- М. НҰҒЫМАН, Павлодар қаласы мәдениет және тілдерді дамыту б лімінің сектор меңгерушісі
- Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ Қазына қарияларымыз бір кезде «тыңдаушысы жоқ болса – сөз жетім» деп мақалдаған. Абайға бақсақ, «сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел»
- ТОЛҒАУЫ ТОҚСАН ТУҒАН ТІЛ
АНА ТІЛІ ЕЛБАСЫ ЖƏНЕ ЕЛ МҰРАТЫ Тіл туралы с з – ең жанды жеріміз. Алаш арысы Мұстафа Шоқайдың: «Ұлттық рухтың негізі – ұлттық тіл» дейтін с зі бар. Арғы-бергі тарихты адақтап, әлемдегі мемлекеттердің тіл туралы тұжырымдарына зер салсақ, зінің тілін «Ана тілі» деп дәріптейтін де, ардақ тұтып қадірлейтін де жұрттың бірі біздің халқымыз екен. Ата-бабаның ұлы дәстүрін, тарихы мен шежіресін, әні мен жырын туған тілінде тыңдап, жүрегіне ұялатып скен ұрпақтың кілі ретінде қазақ тілінің бүгіні мен болашағына ерекше мән беремін. рине, оның кешегі кеңестік кезеңде жолы тар, орны т менде болғанын бәрі- міз білеміз. Отарлық құрсаудың темір қақпаны ана тіліміздің адымына шідер салып, дамуына кедергі келтірді. Тіл шұ- барланды, онымен бірге діл тұманданып, сана күмәнданды. Сана сергітер саңлақ тіліміздің тұсалған кезі еді ол. Оны бүгінгі ұрпақ – біз ұмытсақ, келер ұрпақ одан әрі жаңылып, жаза басуы мүмкін. Ұлттың ұлы қазынасы – Ана тілін жаңа ғасырдың биігіне абыроймен алып шығу – бүгінгі ұрпақтың парасатты парызы. Кеңестік кезеңде, одан бергі тәуел- сіздік таңы тұсында, ақын с зінің астары басқаша ашылып, шындығында да, «с з нері – дертпен тең» жағдайға жеттік. Ұлтымыздың ұлы тілі басқа шауып, т ске рлеген ктем тілдің шылауына айналып, з жерімізде баспалап с йлейтін кезеңге келдік. Отарлық езгінің қаруын қолға ұстаған дүмділер тілді бұғаулау ғана емес, ойды тұсау, ұлттық ділді шеттету идеясын мықтап қолға алып, ата мен бала, келін мен ене жат тілде шүйіркелесіп, отбасының зара үндесуі де зге тілге ойысып бара жатты. Біз кейде тәуелсіздікті «оңай алдық, дай- ын күйде кезіктік» деген солақай пікірлерді де естіп қаламыз. Бұл – тіптен қате байлам. Тәуелсіздік берген ең құнды, ең бағалы бір жетістік – туған тіліміздің мәртебесін к теріп, оны Конституциямыздың 7-ші бабында «Қазақстан Республикасын- да мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деп бе- кем түрде бекіттік. Тілімізге теңдік тиді, қапияда жоғалған құны қайта қалпына келіп, т рге шықты, т релікке қол жеткізіп, заңдық негізге ие болды. А т а З а ң н ы ң а й б а р ы н д а м е м л е - кеттіліктің мәртебесі мен мерейін к теріп тұрған бұл баптың бабын таба алмай, баянын орната алмасақ, зімізге ренжиік. з тілін гейсініп, зге тілдің ығына жығылғандардың қарасы қазіргі кезде біртіндеп азайып келеді. Бірақ ондайлар мемлекеттік қызметте әлі к птеп кездеседі. Абайлай жүріп, ақылға жүгінсек, оның да ыңғайы келіп, реті табылар. Жаңа, жас толқын келіп, тілдің мәртебесін бұдан жоғары сатыға к терер. рі солай болаты- нына күмән келтірмейміз. Бір қызық парадокс: біз з мемле ке- тімізде Конституцияда жазылған заңдық Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Ерік Сұлтановтың т рағалығымен ткен әкімдіктің отырысында Тілдерді дамыту басқармасының басшысы Кемел Оспанов хабарлама жасап, «Тілдер туралы» Заңның атқарылу барысы- мен таныстырды. Оның айтуынша, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуге ерекше к ңіл б лінген. «Тілдерді оқыту орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінде құрылған 140 топқа 2500- дей мемлекеттік қызметші қатысады. 120 топта қазақ тілі оқытылады. «Қазтест» жүйесі бойынша 2500 адам сынақ тапсырған. Алайда, атқарылған кешенді шараларға қарамастан, тіл т ңірегіндегі түйткілдер аз емес. Кемел Оспанов басқарма жетек- шілері мен жауапты мамандардың оқыту курстарына қатысу белсенділігі т мен екенін, Тіл туралы заңнаманың орындалуы аудан әкімдері тарапы- нан жүйелі қадағаланбайтынына қ ы н ж ы л ы с ы н б і л д і р д і . Р а с ы н д а аталмыш заңнаманың қаншалықты сақталып отырғанын, қандай заң бұзушылықтар бар екенін нақты айту қиын. Ж и ы н д а ш ы ғ ы с ж ә н е к і р і с құжаттарының мемлекеттік тілдегі үлесі 98-88 пайыз деген цифр к лденең Естай атындағы Мәдениет сарай- ында Сұлтанмахмұт Торайғыровқа арналған «Сұлтанмахмұттың қоңыр күзі» атты дәстүрлі қалалық кон- курс тті. Сайысқа қала мектептерінің оқушылары мен мұғалімдері, лицей- колледждердің, ЖОО студенттері қатысты. Бұл қалалық конкурс жыл сайын тіп келеді. Конкурсты ткізудегі н е г і з г і м а қ с а т – С ұ л т а н м а х м ұ т Торайғыровтың шығармашылығын насихаттау, есімін ел есінде сақтау, еліміздің ұлы перзенттерін ұлықтау, к ркемс з шеберлерін жұртшылыққа таныстыруға мүмкіндік тудыру. Байқауға әдеби шығармашылық қабілеті бар 30 талапкер қатысты. Жастар қаламгердің «Қамар сұлу», « К і м ж а з ы қ т ы ? » р о м а н д а р ы н а н сахналық к рініс қойып, «Кедей», «Адасқан мір», «Айтыс», «Таныс- тыру» секілді поэмаларынан үзінді оқыды. Сондай-ақ нерлі жастар Сұлтан- махмұттың аса танымал 15 леңінің кез келгенін жатқа мәнерлеп оқып, к п- шіліктің ықыласына б ленді. Соңынан ақын ның мірі мен шығармаларына қатысты викторина сұрақтарына жауап берді. Қазылар алқасының шешімі бойын-
БАБАҢНЫҢ АТЫ – ЖЕРІҢНІҢ ХАТЫ БАЙҚАУ Дүбәра атаулардан көз сүрінеді «Сұлтанмахмұттың қоңыр күзі» күші бар бапты басшылыққа алмай, қыздырманың қызыл тіліне еріп, шапқылай береміз. Іс басында, әсіресе халықтың к з алдындағы жауапты қызметте отырған қазақтардың здері мемлекеттік тілді менсінбей, зге тілде с йлеуге құмар болса, оған халық та, тіл де кінәлі емес. Кінәлі – ұлттық намыстың аздығы, ерсі әрекетке еліктегіштік, ұлт дәстүріне енжарлық. Осы жағдайды саралай келе, он бес жылда аю да мемлекеттік тілді үйреніп алатын уақыт болды деп айтқаным бар. Бұл с зді қазақ тілді басылымдар қа натты с здің қатарына қосып, біраз ұшқындатты. Бірақ бұл қанатты с зден г рі тіл тағдырына алаңдаудың, намысты қайраудың бір жолы еді. Бұл ыңғайдағы тығырықтағы тірліктің иіні түзелер деген үміт с зі болатын. Тәуелсіздікке дейін біздің к птеген аға қаламгерлеріміз, халық жазушылары мемлекеттік тілді қолдау мәселесіне барын- ша атсалысты, оны қорғап, күресті. Халық жазушысы Ғабит Мүсірепов денсаулығы сыр беріп, қуаты қайта бастаған кездің зінде Қазақстан Жазушылар одағының арнайы пленумында туған тіліміз ту- ралы баяндама жасады. Сондағы біраз қаламгерлердің к ркем шығармаларын оқып шығып, қазақ тілінің баяны мен байлығын қалай бағалау ж ніндегі ағалық ашық сырласу с зі әрбір қазақ баласының есінде үнемі жүрерлік тәлім болды. Оның «Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың мәңгілігінің мәселесі. Кеше болмағанның бүгін болуы мүмкін, бүгін болмағанның ертең болуы мүмкін, бірақ ана тіліне мән бермеушіліктің, оны құрметтемеудің орны толмас олқылықтарға соқтыратыны с зсіз. Ана тілін тек гей ұлдары ғана менсінбейді, гей ұлдары ғана аяққа басады» деген с зінде терең мән жатыр. Қазына қарияларымыз бір кезде «тыңдаушысы жоқ болса – с з жетім» деп мақалдаған. Абайға бақсақ, «с з түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» деген еді. Санаға салмақ салғанда, «с зді ұғатын кез келді» деп айтылып жүрген пікірдің салмағы орасан зор екенін мемлекеттік қызметте жүрген замандастарымыздың, қатар жүрген әріптестеріміздің үнемі естерінде ұстағаны ж н. р азамат әуелі туған тілге деген құрмет пен жауапкершілікті зінен бастауы керек. Отбасынан бастауы керек. Отбасындағы оңды тәрбие ана тілі арқылы жүзеге асса, одан әрі жас ұрпақ мірдегі з қажеттілігін зі табады, адаспайды. Бұдан он жылдай бұрын, кезекті бір басқосудың алдында, «Ана тілі» газетінің тілшісіне арнайы сұхбат бергенмін. Сондағы негізгі әңгіме мемлекеттік тілдің бүгінгі жай-күйі, оның даму, пайдала- нылу, қолдану аясын кеңейтудің жолда- рын қарастыру, қабылданған заңдар мен мемлекеттік бағдарламалардың орындалу барысы, ең бастысы, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген берік те тартылды. Осы дерек қаншалықты қисынды, аударманың үлесі неше пай- ыз деген сауал қойылса, қандай жауап болары белгісіз. йткені бұл бағытта мониторинг жүргізілмейтіндіктен, дәл есебін алу мүмкін емес. Сондықтан бұл мәселе де алдағы уақыт еншісінде қарастырылуы керек. П а т ш а л ы қ Р е с е й д і ң қ а л д ы ғ ы іспеттес елді мекендер, жер-су, к ше аттары жарты мыңға жетеғабыл. Тәуелсіздік алғанымызға биыл 25 жыл толып отыр. Алайда, қаншама атаулар з т л атауына ие болмай отыр. Тіпті жер-су, к ше атауларын қазақшаландыруды науқаншылық деп к ретін адамдар да бар. Облыс орталығында 350-дей к ше болса, ши- рек ғасыр бедерінде солардың бестен бірі ғана згертілген. Б а я н д а м а д а к е л т і р і л г е н д е й , Лениннің атында – 79, Комсомолдың құрметінде – 68, Октябрьді ұлықтайтын – 52, Советпен жылап к рісетін 74 ауыл мен к ше әлі күнге дейін мұрты бұзылмай тұр. Антоновка, Лавровка, Долматовка секілді дүбәра атаулардан к з сүрінеді. Дзержинский, Калинин, Пугачев, Разин, Ермак, Ульянов, Ильич және тағы басқаларының рух- тарын әспеттеу тыйылмай келеді. Керісінше, жұртшылық қанша тінсе де, Қожаберген жырау, Абылай хан, Сегіз сері, Ақан сері, Үкілі Ыбы- ша І орынды №22 орта мек тептің қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі Мұсаева М лдір жеңіп алды. ІІ орынға Абай атындағы лицей-мектебінің оқушысы Қаббасова Данагүл және ІІІ орынға №21 орта мектептің 11-сынып оқушысы Ақанғалиева Дина ие болды. Конкурс жеңімпаздарына бағалы сый лықтар табысталып, барлық қаты сушылар кәдесыйлармен марапатталды. Сонымен бірге конкурсқа қаты- сушылар мен олардың жетек ші ле- рі Баянауыл ауданы Торайғыр ауы- лына саяхатқа шығып, Сұлтан махмұт баянды байламды халықтың назарына ұсынып, бағыт-бағдар сілтеу болатын. Бізде әлі де бойымыздан арылмай келе жатқан бір жаман әдет бар. Ол әуелі бастамаға бірден үн қосып, дүркіретіп әкетеміз, сосын уақыт те келе істің аяғын сұйылтып, тіпті әрі-беріден соң кейбір қажетті іс-шаралардың ізіне су құямыз. Азаматтың қандай екені оның бастаған ісінен ғана емес, аяқтаған ісінен к рінеді. Бұл тұрғыдан келгенде, мойнымыз жар бермей, жарты жолда солықтап, іс аяғын ақсатып кететініміз бар. Осы кемшіліктен арылу керек. «Қазақ қазақпен қазақша с й лессін» деген с зді айтқаныма да он бес жылдан асып барады. Қазақ қазақ пен зге тілде с йлессе, жат жұрт не демейді? Он бес жыл аз уақыт емес. Не згерді? Қандай белеске жеттік? Ұлтымыздың жанын баурайтын с здің мән-мазмұнын ел жүрегіне жеткізе алдық па? рине, бұдан жиырма бес жыл бұрынғы жағдаймен салыстырғанда, бұл бағытта к п нәрсе алға жылжыды. Ұтқанымыз да, ұққанымыз да баршылық. кінішке қарай, ұмытқанымыз да жетіп жатыр. Ұтылмайтын жерде ұтылып, тұтыл май тын жерде тұтылып жататынымыз да жоқ емес. Мемлекет дамуындағы маңызды мәсе- ленің бірі – үш тұғырлы тіл мәсе лесі десек, артық айтқандық болмас. Жаһандану рай, Кенесары секілді тұлғалар туған жерінде гейдің күйін кешкендей әсер қалдырады. Аймақ басшысы Ерік Сұлтанов ономастика саласындағы жұмысты жүйелендіру, біріздендіру, идеялық жағынан ескірген әкімшілік аумақ- т а р д ы ң , е л д і м е к е н д е р д і ң а т т а - рын згерту бағытында атқарылуы тиіс нақты шараларды белгілеп, қазақ тілінде жүргізілетін шығыс құжаттарының үлесін 100 пайызға ж е т к і з у д і , Қ а з а қ с т а н т а р и х ы н а еш қатысы жоқ атауларға, мәдени нысандарға қалың жұртшылыққа та- нымал, белгілі ақын-жазушылардың, ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің есімдерін беруді тапсырды. Ол үшін мағынасы түсініксіз, үйлесімсіз жер-су аттарын түгендеп, сараптауды, жан- жақты талдау жұмыстарын жүргізуді, тұрғындардың ой-пікірлерін жете ескеруді жүктеді. Сонымен бірге «Мемлекеттік тілді және Қазақстан халқының басқа да тілдерін дамы- ту» бағдарламасын жүзеге асыру мемлекеттік қызметшілер үшін басты м і н д е т б о л ы п т а б ы л а т ы н ы н , а л Тәуелсіз еліміздің ұстанымына сай келмейтін атауларды жаңарту қажеттігі облыста айқын байқалып отырғанын атап к рсетті. Ақбота ИСЛ МБЕК Торай ғыровтың мавзо лейіне барып, ақын рухына тағзым етті. Торайғыр ауы лындағы С.Торайғыровтың мұра- жайын аралап, ақын атындағы орта мектепте С.Торайғыров оқуларының жеңім паздарымен кездесті. Кездесу барысында ақын леңдері оқылып, жас сұлтанмахмұттанушылар зара тәжірибе алмасты. М. НҰҒЫМАН, Павлодар қаласы мәдениет және тілдерді дамыту б лімінің сектор меңгерушісі жағдайында жалғыз тілмен қала алмайсың. лемдік ақпарат, технология, жаңа инновациялық индустрия ағылшын тілінде жүріп жатыр. Демек, бұл тілді де біз еркін меңгеруіміз керек. Ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілі де ел дамуында зіндік р лін жоғалтқан жоқ. Оны тарихымыздан сызып тастай алмаймыз. Бұрын к п тіл білушілік мақтан болса, енді ол қажеттілікке айнал- ды. Қажеттілігі сол, к п тіл білсең, к п ақпаратты игересің, згелердің озығы мен тозығын айырасың. Бү гінгі уақыттағы экономикалық, әлеу меттік, ғылыми- техникалық пәрмені бар, қуатты дамып келе жатқан мемлекеттердің үлгі- негесін танисың. Бәрімен санасуға тура келеді. Оны заман айқын к рсетіп отыр. Жас ұрпақ осыны терең түсініп, жан-жақты болуы шарт. К п тіл білгеннің зияны жоқ. Досың да, әріптесің де, жолда сың да к п болады. Алайда, қандай жағдайда да туған тіліміз – қазақ тілі з мәртебесін жоғары ұстауы тиіс. Туған тілдің туы қашанда биік болуы қажет. Тілдің қолданылу аясына байланыс- ты ортаға салар бірталай жайттар да бар. Тіл дамуы үшін тілдік орта қажет. Бұл – ең бірінші шарт. Сосын тілге деген қажеттілік керек. Үшінші шарт, ана тіліңді ардақтайтын ұлттық намыс керек. Қандай заң болса да оның мір сүру, қызмет ету аясы уақыттың құзырына тікелей тәуелді болып жатады. Мұндай жағдай тәуелсіздігін енді алған, дамудың жаңа, зіндік жолына түскен мемлекеттердің тарихында к п кездеседі. Біздің де әп деп азаттық алған тұсымызда туындаған, қабылданған к п заңдар уақыт те келе сапалық згерістерді бастан кешті. Олар жетілдірілді, толықтырылды, згерістерге ұшырады. Мемлекеттік тілдің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі оның жаңа әлеуметтік-мәдени болмысты бейне- леудегі мүмкіндіктерін кеңейту қажеттігі болып отыр. Бұл бағытта нақты, ныса- налы ғылыми жұмыстар, сараптамалық іс-шаралар жүргізілуі тиіс. лі орыс тілінің білім мен ғылым, әлеуметтік-тұрмыстық салаларда басымдығы анық байқалады. Заң бізге тікелей тіл үйретіп бермейді. Бірақ заң білген адам заманның қиын- дығынан аса абыржи қоймайды. Жағ- дайдың ж нін біледі. Одан шығатын жолды жаңылмай таба алады. рине, жұрттың бәріне заңды жатқа біл, бапта- рын басыңда ұста деп талап ете алмай- сың. Бірақ Қазақстан заңы әрбір отанда- сымыздың арын арлап, барын қорғауға қызмет ете алады. Соның ішінде тіл туралы түйткілдердің зін заңдық, құқықтық деңгейде толық реттеуге болады. Ана тіліміз бәрімізді мірге әкел ген ардақты анамыздың ақ сүтімен бойы- мызға сіңген. Іңгәлап жатқанда айтылған анамыздың бесік жырымен жүре гімізге енген. кеміздің жанын да құлдыраңдап жүгіріп, қам шысын әкеліп, қолғанат бо- лып жүргенде санамызға ұялаған. Мектеп қабырғасында жүргенде ұстаз дарымыздың ұлағатты сабақ тарында халқымыздың қазынасын – ұлт тіліндегі әдебиетін оқығанда к кейімізге тұнған. Бозбала бо- лып, балауса қыздарға к з сала бастаған шақта ақындардың ғашықтық жырлары арқылы жігіттік жадымызға жазылған. Қазақ тілінің қанық бояулары – халық әндерінде. Шіркін, біздің халық әндері, нағыз қазынамыз ғой. Біздің халықтай мыңдаған мазмұнды әні, күмбірлеген күйі бар, даласының таңғажайып үні бар халық жер бетінде некен-саяқ шығар. Кейде бір ой үстінде отырған оңаша сәттерде, алыс жолдан елді сағынып келе жатқанымда қолыма қалам алып, к кейге келген ұйқастарды қағазға түсіріп қоятыным бар. Сондай бір кезекті алыс сапардан к ңіл күйім к теріліп, жаным жадырап келе жатқанда ұшақ ішінде «Елім менің» деген лең мірге келді. Арайлап таңым, асқақтап тауым, н ойнап к гім, күй тартты к лім. Қол жетті, міне, аңсаған күнге, Жасай бер, жаса, қазағым менің! Осы алғашқы шумағы туғанда бастан кешкен сезімім керемет еді. Ұшақтың терезесінен елімнің байтақ даласы- на тебірене к з салып, жаным әндетіп тұрғандай-тын. Аңсаған күнге жеттік қой деген телегей сезім бойымды қалай шы- мырлатты десеңізші… 2005 жылдың желтоқсан айының соңғы күндерінде тәуелсіздіктің алғашқы кезеңіндегі мемлекеттік гимнді ауыс- тыру туралы идеяны тиісті жауапты қызметкерлермен, белгілі музыка және к ркемс з мамандарымен ақылдаса оты- рып жүзеге асыруға шешім қабылдадық. Сонда композитор Шәмші Қалдаяқов пен ақын Жұмекен Нәжімеденовтің «Менің Қазақстаным» әнінің мәтінін жаңа заманға лайықтап, оның мазмұндық тініне зиян келтірмей, лексикалық негізін қалдырып әрі тәуелсіздік талаптарын сақтай отырып, аздаған згерістер енгізу туралы ұсыныстар болды. Бұған белгілі ақындар да, маман тілші-ғалымдар да тартылды. Мемлекеттік рәміздер ж ніндегі ко миссияның талқылауына, белгілі мамандардың сараптауына сәйкес мен ұсынған қосымша мәтін жаңа уақыт талабына сай деп табылды. Бұл жер- де елбасылық т релігімді пайдаланып, ешкімге салмақ та салмадым, жақсы атақ, арзан беделге де ұмтылғаным жоқ. Мен де елімнің қатардағы қарапайым бір кілі ретінде осынау тарихи сәтте одан қалыс қала алмадым. Ойымды тербеп, жаным- ды кернеп жүрген с здердің ең к ркем кестеленген түрі деп сезініп, с зімді к п талқысына ұсындым. Осы мәселеге қатысқан атақты ақын- дар мен с з мамандары, тіл ғалымдары мен ұсынған қосымшаны қоғамдық- саяси, идеялық-к ркемдік жағынан ұтымды, орынды, нұранның бұрынғы желісіне толық сай келеді деп тапты. Мұны зімнің мірімдегі ең бір қуанышты да салтанатты әрі бақытты сәтім деп ойлаймын. з еліңде болып жатқан та- рихи жаңалықтарға сол елдің перзенті ретінде үлес қосу, шамаң келгенше з қолтаңбаңды қалдыру – әрбір азаматтың арманы. Ең бастысы, бұл – мемлекеттің мүддесі. Мем лекеттік Гимннің мәртебесі мем лекеттік тілдің де жоғары дәрежесі болып қабылданады. Туған тіліміздің асқақтығы мен абыройы да осы Гимннен анық к рінеді деп білемін.
АНА ТІЛІ 5 №45 (1355) 10 – 16 қараша 2016 жыл
ТОЛҒАУЫ ТОҚСАН ТУҒАН ТІЛ Қ аріптердің, әліпбилердің қа- лып тасуы да осы қажеттіліктен ту ған мәдениеттің озық үлгісі. Яғни бұқараға ақпарат тарату, сол ар- қылы к птің санасына қозғау салу, іске бастау, жұмылдыру мақсатынан туған ойды жазу арқылы жеткізу нері де талай даму сатысынан тті. Ондай нерді Ахмет Байтұрсынов «к семс з» деп атады. К семс з деп – қоғамдағы
Біздің ұғымымыздағы «с з» деген ка- тегория нені білдіреді? Біріншіден, с з – дыбыстардың немесе таңбалардың белгілі бір мағына беретін к ркем жиынтығы. Екіншіден, с з – адам сана- сында қорытылған мағынаның сыртқа шыққан дыбыстық-бейнелік нұсқасы. «Бейнелік» дегеннің астарына сызу, жазу, бояу, ою, кескіндеу, мүсіндеу, қимылдау арқылы ақпарат тарату амалдары кіреді. Рас, с з адамның ойлау қабілетінің арқасында мида қорытылады да тіл арқылы сыртқа шығады. Бір қызығы ғалымдардың зерттеуі бойынша (Ж. Годфруа. Что такое психология. Из- дательство «Мир», Том 1, 1992, стр.366) санамызда жинақталған ойларды түгел жеткізуге тіл мүмкіндігі тым шектеулі екен. Басқаша айтқанда, санада оянған пікірді толық жеткізуге лексикалық қорымыз жетпей жатады екен. йтсе де с з арқылы мидың әлемді тануына ықпал жасайды екенбіз. р жаңа с зді естігенде соның нақты мағынасын таппайынша мида тыным болмайды. Яғни с здің зі мидың дамуына белгілі бір дәрежеде әсер етеді.
Сонымен, заманс з (публицисти- ка) әдебиеттің тегінен шыққан деген пікірге біржақты қарауға болмайды. Заманс здің табиғатын айқындау үшін атқарар қызметін негізгі танымдық тұғыр етіп алсақ, онда бұл қызметтің тамы- ры тереңде екен. Адам Ата – Хауа Ана жаралғалы айналасына ақпарат тарату және ақпарат алмасу қажеттілігін теу амалдары қимыл-қозғалыспен де, дыбыс берумен де, бейне сызумен де, айтумен де, жазумен де жүзеге асқан болатын. Олай болса, ондай қызметті атқаратын нер – заманс з (публицистика) бес салаға б лінеді: а) қимылс з; ә)дыбысс з; б) бейнес з; ә) шешенс з; б) к семс з. Біз осылардың ішіндегі әу баста Ахмет Байтұрсынов з анықтамасында бағыт сілтеп кеткен к семс з бен шешенс зді салыстырып к ру арқылы қоғамдық санаға қозғау салу нерінің ұлттық түрлерінің зіндік ерекшеліктерін екшеп к руге тырысамыз. Алдымен к семс здің ерекшелік- теріне назар аударалық. Бұл туралы алғашқы пікірлерін алға тартқан ғалым Ахмет Байтұрсынұлынан басталық. Ол кісі к семс здің мынадай ерекшеліктерін атап кетеді: а) «жазумен айтылады»; ә) «әлеумет ісіне басшылық пікір жүргізеді»; б) әлеуметке керек іске мұрындық болады»; в) «қоғам істерін түзеу, жаңалау, згерту керек болған кезінде халықты с о ғ а н . . . ұ й ы т ы п , к б і н і ң м и ы н а қондырып, к ңіліне сіңіреді»;
жүктеу/скачать 17,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|