Тіршілік етудің айла-тәсілдерін ойлап табу қажеттілігі ақылдың да толыса түсуіне

г) «күндегі мәселе жайын с йлейді»; 

ғ) «кезіндегі ... газет – журнал жүзінде 

шығады» яғни жарық к реді; 

д) «әлеуметке басшылық есебінде 

айтылатын с з болғандықтан, жұрт ісіне 

мәні зор...» 

е) «...басшылығы дұрыс болса, 

әлеуметті түзейді, теріс басшылық 

қылса, әлеуметті адастырады».    (...

АхметБайтұрсынов. Шығармалары. 

Алматы. «Жазушы» 1989. 224-б.) Ғалым 

пікірінен теріп алынған к семс зге 

қ а т ы с т ы   о с ы   с е г і з   ү з і к т е   ж а з б а 

публицистиканың басты қызметінің 

негізгі ерекшеліктері баса айтылған. 

К семс з қоғамдық сананы оятып 

қана қоймайды, оған басшылық жа-

циясы, – дейді Тауман Амандосов, 

– қоғамдық пікірді қалыптастыруға 

әсер ету арқылы қоғамдық сана мен 

қоғамдық практикаға ықпал жасау. 

Сонымен қатар публицистика адамға 

тек логикалық жағынан ғана емес, 

сезім жағынан да ықпал жасауға тиіс».

(,,. Т. Амандосов. Публицистика –

дәуір үні. «Қазақстан», Алматы, 1979, 

18-бет). Мұндағы ойдан публицисти-

ка: а) қоғамдық санаға; ә) қоғамдық 

в) адамның сезіміне ықпал жасау қызметін 

атқарады екен.  дебиеттанушылар 

былай дейді: «К сем с з – әдебиет 

пен журналистиканың қоғамдағы 

к кейкесті,  ткір мәселелерді қозғайтын 

саласы». (« дебиеттану терминдерінің 

с здігі/Құрастырушылар,З. Ахметов, 

Т.Шаңбаев.-Алматы, Ана тілі, 1996.-

245б.) Рас, публицистика қоғамның 

күн тәртібіндегі кезек күттірмейтін 

күрделі мәселелерді шешу жолдарын 

қозғайды. Бірақ біздің ойымызша ол 

мірге әдебиет пен журналистикадан 

бұрын келген.  йткені әдеби к ркем 

шығармалар мен журналистика яғни 

сте шешенс з бен к семс з бір-

біріне қосылмайды, жеке-дара, дербес 

мір сүреді деуге болмайды. Мысалы, 

шешенс з айтындарын хатқа түсіріп, 

таспаға жазып қайта халыққа ұсынуға 

болады, сол секілді к семс з жазын-

дарын жаттап алып ел алдында айтуға 

да болады. Драматургия, киносцена-

рий, сахнаға лайықталып жазылған 

шешендік толғаулар мен тақпақтар не-

месе  леңдер санада жатталып қалған 

соң қажетті жерде ауызша айтыла береді. 

сіресе, заманс здік сарында жазылған 

к семс здік шығармалар қоғамдық 

санаға қозғау салу кезінде шешенс з 

туындысы ретінде жиі пайдаланылады. 

Ал айырылысатын жері қызметінде емес, 

сол қызметті атқару тетіктері мен әдіс-

тәсілдерінде. 

Біріншіден, «к семс з» деген ұғым енді 

жалпы публицистиканың баламасы емес, 

тек жазба публицистиканың ғана балама-

сы р лін атқарады. Ендеше к семс з  з 

қызметін жазбаша мәтін арқылы атқарады 

екен, ол тек газет, журнал к мегімен 

жүзеге асады. Шешенс з газет, журнал 

арқылы тарамайды. Айтушылар, жаршы-

лар, хабаршылар, жыраулар, ақындар, 

шешендер, телерадиожурналистикада 

айташылар, айтамандар, айтармандар 

айтуымен жұртқа жетеді. 

жазылады, ал шешенс з тыңдаушы және 

тыңдарман-к рермен үшін айтылады. 

Үшіншіден, к семс з туындысы ның 

дүниеге келуіне және мекена тына (адреса-

тына) жетуіне біршама уақыт керек:

 – жазушы-журналистің тақырып 

таңдау уақыты; 

– тақырыпқа қажетті деректер мен 

мәліметтерді іздеу уақыты; 

– табылған мәліметтерді (материал-

дарды) идеяға қатысты іріктеу, сұрыптау, 

саралау уақыты; 

– жазу уақыты; 

б а й л а н ы с т ы   і л к і м д і л і к ,   и к е м д е л і к 

мүмкіндіктерін пайдаланады. Ал к сем-

с згер ондай мүмкіндіктерді пайдалан-

байды. Оған оңаша кеңістік пен еркін 

уақыт керек. 

кізуге қажетті негізгі затыны(материалы) 

– дыбыс болса, к семс здің басты за-

тыны – әріп. Шешенс з бен к семс зді 

қатар қойып салыстырғанда мына мәселе 

айқын к рінеді: әлеуметтік-тілдік фактор. 

Қазақ қоғамында жазба мәдениет кенже-

леп тұрған заманда шешенс з қоғамдық 

қатынастарда басты р л атқарған. Ал жаз-

ба мәдениет жаппай белең алып, қоғамдық 

қ а т ы н а с т а р д ы ң   б а р л ы қ   с а л а с ы н д а 

үстемдік құрған кейінгі заманда к семс з 

қоғамдық сананы қозғаудың басты 

тегершігі болды. Бірақ бұл шешенс здің 

бұқаралық және мемлекеттік қарым-

қатынастардағы р лін еш бәсеңдетпейді. 

Шешенс з дің халықаралық қатынастарда, 

мем лекетаралық байланыстарда шешуші 

м ә н г е   и е   б о л а т ы н д ы ғ ы н   к е л і с с з 

айтылғанда, жүргізілгенде анық к реміз. 

Мемлекет басшылары әуелі  зара ауызша 

келісім жүргізіп алады да сол келісімнің 

мазмұнын хатқа түсіріп, тасқа басып, 

қол қойып бекітіп қояды. Мемлекет 

басшылары халыққа жолдауларында, 

депутаттар, сенаторлар мәжіліс, сенат 

отырыстарында заң талқылау кезінде, 

әскер басшылары жауынгерлерге тап-

сырма бергенде, ұстаздар шәкірттеріне 

білім нәрін құйғанда, діни қызметкерлер 

тәләбаларына, жамағатқа дін жолын 

түсіндіргенде, ақын халықтың алдына 

шыққанда шешенс здің мүмкіндіктерін 

пайдаланады. Бұл үдеріс мемлекет барда, 

сол мемлекетте  мір сүріп жатқан ұлт бар-

да, ол ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан 

тілі барда, ол тілмен ауызша айту әдебі 

мен әдеті барда шешенс з де к семс збен 

қатар «әлеуметке дегенін істету» қызметін 

атқара береді. 

ның с зінен.

 

Егер ізгі болса ел басшысы, 



К тере алмайтын шоқпарды 



Еңбек елеусіз қалмауы керек, 

маңдай терін к ре білсең, дер кезінде 

арқасынан қағып, әділ бағасын 

берсең тау қопарып, тас жарады. 

 

Сұңқардың тұғырына отыр-

сама.

мірдің екі тірегі бар: үйренуден 

жалықпау, үйретуден аянбау.



Жас мамандарға қамқорлық 

жасамасақ, дұрыс бағытта тәр бие-

лемесек, ертеңіміз бұлыңғыр бола-

ды. 

Жібекті түте білмеген жүн етеді.



К ктем гүлдің бағын ашады.



з кемшілігін біліп отыратын 



Жақсы басшы – елді түзетер, 



Жақсы басшы жақсылар ара-

– ғаріп.

Орындыққа әркім сияды, ел 

жүре гіне  сия  білген  басшының  ж ні 

б лек. 

Ақымаққа – қылышты, ұят-

сызға – билікті сеніп тапсырудың 

қаупі бірдей. 

 

Бақаны кілемге отырғызсаң 

ды қандай дәрежеге к терсең де, 

жамандығынан аса алмас.



Қаһарсыздан хан қойсаң – 

Үлгісізден би қойсаң – 

сиеті болмайды. 



Жақсы басшы  згеге жақсылық 

жақсы лық істесең де –  зің үшін, 

жамандық істесең де –  зің үшін. 

Қ а й - қ а й с ы с ы н ы ң   д а   м і р д е н 

қайтарым алатыны анық.

 

ұстау – қол дағы мұз сияқты, қатты 

ұстасаң сынып кетеді. 



Тау – тауды к тереді.

Кадрың жақсы болса, қадірің де 

жақсы болады. 



Халық мұхит іспеттес, асып-

талқан етеді. Оның деңгейін байқау, 

талап-тілегіне құлақ асу, ырду-

дырдуға емес, ынтымақтастыққа 

жетелеу әрбір ел басқарған есті 

азаматтың есінде болсын. 

 

Д ү н и е д е   з і н і ң   ш а м а с ы н 

маған қолым нан келетін істі атқа-

ратын қуат бер, қолымнан келмейтін 

іске ұмтылмайтын ерлік бер, осы 

екеуін бір-бірінен айыра алатын 

ақыл бер. (Шығыс даналығы)

 

лихан Б кейханов айтқан 

теңдік, саясат ісін ұғынбаса,  зін- зі 

басқарып, ел болмаса, тарих жолын-

да тезек теріп қалады». 

 

Бауыржан Момышұлы бас-

«Біріншілері, ойы қарнында бола-

ды, олар тек қана  з басын ойлайды. 

Екіншілері, ойы мойнында бола-

ды, олардың күн  сайын мойында-

ры жуандап, бас басып, жоғары 

немесе алдына қарағанға мұрша 

бермей, жан-жағын к ре алмай 

теді. Үшіншілері, олардың ойла-

ры маңдайында болады. Олар ең 

алдымен ел қамын жейді, болашақ 

ұрпақты ойлайды, бұларды мен 

мемлекеттік ой толғайтын мемлекет 

қайраткері дер едім».

ЖИЫН

ҚР Ұлттық академиялық кітап-

ха насында  ткен бұл шараға респуб-

ликалық БАҚ-та қызмет атқарып 

жүрген бірнеше елордалық әріп-

т е с т е р   қ а т ы с т ы .   Ж и н а л ғ а н д а р ғ а 

Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді 

дамытудың республикалық үйлестіру 

әдістемелік орталығы терминоло-

гия және аударма б лімінің басшы-

сы Ақмаржан  уелбекова  здеріне 

қарасты «Tilalemi.kz», «Atau.kz»,  «Emle.

kz»,  «Termincom.kz» сайттарының 

БАҚ және тіл мәдениеті 

қ а з і р г і   ж а й ы н   т а н ы с  т ы р д ы .   А л 

Ұ л т т ы қ   ғ ы л ы м   а к а д е  м и я  с ы н ы ң 

к о р р е с п о н д е н т - м ү ш е с і    Ш е р у б а й 

Құрманбайұлы тілдік тұрғыдан БАҚ-

т а   ж и і   к е з д е с е т і н   к е м ш і л і к т е р д і 

атап  тті. Оның дәлелінше, бүгінде 

журналистердің к бі с йлемдерді орыс 

тілінің үлгісімен құрастыратын калька 

аудармаларды әбден әдетке айнал-

дырып алған. «Тіпті, жаргон, аргон, 

сленгтерді қолданудан еш арланбай-

тын күйге жеткен» дейді ғалым.

з кезегінде Л.Н. Гумилев атындағы 

Еуразия ұлттық университетінің про-

фессоры Маржан Ахметова да еліміздің 

и н т е р н е т   к е ң і с т і г і н д е   т і л д е р д і ң 

қолданылуы мен тіл мәдениетінің 

кейбір мәселелеріне шолу жасады. 

Жаңа медиадағы жетістіктеріміз бен 

кемшіліктерімізге кеңінен тоқталып 

тті. Қазақ радиосының бағдарламалар 

директоры Оңғар Құралов болса, «Теле-

радио тілі және с з қолданысымыздағы 

олқылықтар» деген тақырыпта баян-

дама жасады. Сондай-ақ Л.Н. Гумилев 

атындағы Еуразия ұлттық универси теті 

Журналистика және саясаттану фа-

культетінің деканы Қайрат Сақ қазақ 

тілінің үндестік заңдарын қалай сақтау 

керектігіне тоқталып, тұжырымды 

ойын айтты.

Жиын сонында қатысушыларға ар-

найы сертификаттар табысталды.

Е.БОЛАТҰЛЫ

АСТАНА

болмай тұрып, қоғамдық мәселелерді с з 

арқылы қозғау тәжірибесі  мірде болған. 

Екіншіден, заманс з, яғни публицисти-

ка – әдебиет пен журналистиканың 

мірге келуіне бірден-бір алғышарт 

болған  нер. Мәселе  нердің қашаннан 

қалай аталатынында емес, қызметінің 

қашан, қалай басталғанында. «Публи-

кус» деп латындар атаған заманға дейін 

де адамзат бір-бірімен ақпарат алмас-

ты, қоғамдық санаға қозғау салудың 

неше түрлі әдіс-тәсілдерін қолданды. 

Демек,  нердің пайда болып, қалыптасу 

тарихының басына ат қойып, айдар 

таққан дәуірден іздеу қисынға келмес 

еді. Сол секілді біз де «әлеуметке дегенін 

істету үшін айтылатын с з  нерінің» та-

рихын қазақ қоғамына «публицистика» 

деген с здің енген кезінен бастасақ, 

ақылға қонбайды. Ұлтымыздың с з 

нерінің сан ғасырлық тарихын қолмен 

кесіп, келте қайырғанмен бірдей бола-

ды. 

– оқырман қолына жету уақыты; 

– оқырманның оқу уақыты;

– жазылған пікірлерге байланысты ой 

қорыту уақыты; 

– оқырманның жауап қату уақыты. 

Шешенс з айтынына дәл осындай 

уақыттың керегі жоқ. Ол тыңдаушысына 

бетпе -бет тұрып айтады және сол сәтінде 

жауабын алады. Т ртіншіден, к семс здің 

дүниеге келуіне арнаулы құралдар ке-

рек.(мыс.: қалам, қағаз, компьютер) 

Ал шешенс здің дүниеге келуіне ондай 

құрал-сайманның қажеті жоқ. 

келерде жазушының қарсы алдына қауым 

қажет емес. Ол  зімен  зі жеке отырып 

шығармашылықпен айналысады. Ал 

шешенс з айтушысының алдына алқаман 

(аудитория) керек. Онсыз шешенс з 

айтыны айтылмайды. Яғни алқаман 

мен айтушының арасында жансезімдік 

(психологиялық) байланыс қажет.

Алтыншыдан, шешенс з айтымы – 

«атылған оқ», кері қайтпайды. Ал к семс з 

жазынын белгілі бір уақыттан соң бірнеше 

рет қайталап оқуға болады. 

ойды әсерлі жеткізуге қажетті ым, 

ишара, үнрең (тон), үнтыным (пауза), 

үнырғақ (ритм), үнекпін (интонация), 

үнажар(тембр) және сол сәттегі жағдайға 

ҰЛЫҚ БОЛСАҢ – 

КІШІК БОЛ

Өзім ұзақ жылдар бойы мектеп директоры болып қызмет атқардым. Сол 

қызметімді абыроймен атқаруға ата-бабаларымыздан қалған басшылық 

жайлы айтылған ұлағатты, даналық сөздерінің көмегі көп тиді. Сөз қасиеті ке-

ремет. «Бір ауыз сөз дүниені бүтіндейді, бір ауыз сөз дүниені бүлдіреді», олай 

болса кейінгі жас басшыларға көмегі болар деген оймен басшылық туралы 

ұлағатты сөздерді жинап-теріп көпшілікке ұсынып отырмын. Жақсы басшы-

лар көп болса, Тәуелсіздігіміздің тұғыры мәңгілік болары сөзсіз.

 

мұратқа жетер ме? Ерінің сағын 

сындырса, ел мұратқа жетер ме? 

Есті еріңді ер тұт саң,  зіңді  зің 

қорларсың. Ал есе ріңді ер тұтсаң – 

іргеңізден жау кетпей, т ріңізден дау 

кетпей, сойқаннан сой қан жолығып, 

сорлайсың да зар лайсың» деген екен 

йтеке би. 



Жақсы адам ғана жақсы басшы 



Билік айту – оңай, біліп айту 



Би екеу болса, дау т ртеу бо-



Басшы адам ең алдымен  зіне-

күштісі және ең жақсысы –  зінің 

нәпсісін тия білетіні.



Жақсы басшы – жарты бақыт.

Жақсы басшы қарамағындағы 

адамдарды зор етер, жаман басшы 

оқып келген жас маманды қор етер.



Ең жаман деген адамның да  з 

тез к руге емес, тез түзеуге к мектес. 



ділдіктің жоғынан ел азады. 

ұяты да жоқ.



ділетті патшаның елін жау 



Дүниедегі ең жаман нәрсе – 

 

жақсы істейді сол – жақының, туы-

сың. Дініне, ұлтына, кескін-кел-

бетіне, бойына қарама. Адамдарды 

ойына, ісіне қарап бағала. Күштеу 

арқылы жер бетінде баянды еш нәрсе 

орнықпайды. 

 

әділдікке не жетсін.



Жақсы басшы мәселені күшпен 

з д е р і н е   м о й ы н д а т ы п   о т ы р ы п 

шешеді. Сонда сырттан с з болмай-

ды.

Басшы адамға к пшілік айтады 

екен: «Ащы болсаң түкіріп тастай-

мыз, тәтті болсаң жеп қоямыз».



Ел ұстасаң кек ұстама.

Ұлық болсаң – кішік бол.

К ңілі тәкаппардың к ктен биік,

Болады ойы таяз, с зі сұйық.

Кішіпейіл келеді білімді адам,

Тарыдай дәні толық басын иіп.



Бидайдың басын к тергені –

Басшының кеудесін к тергені – 

ақылы жоқтығы. 



Су болмаса, жер жетім; патша 

маған с з жетім; сыналмаған ат 

жетім. 



Ханды құдай атарда – 

Байды құдай атарда – 

пейілі тарылады.

 

ағысқа қарсы жүзу.



Ашумен басталған нәрсе ұятқа 



Алмас қылыш секілді халық де-



Қайрай білу – бір  нер,

Құрсай білу – бір  нер. 

Сәл қолыңнан шығарсаң,

з басыңа тіленер.



Бір кісінің қолындағы билік  – 



Билік ешкімге де жоғарыдан 



К ргені жақсы к ш бастайды.

Кейбір басшылар үркітіп келіп, 

тексеріп, қорқытып кететін бапшыл, 

дәметкіш болады. 

 

Басшы адамның қолы таза 

тіке қарай алады, жүзі жарқын бо-

лады. 

 

 алмас,



Басшыда басты үш қасиет бо-

және керек кезіндегі қаталдық.



Жақсы адам басшы болса,  зі 

болса, елін талапайға түсірер.

 

Шыңғыс хан айтыпты: Топ 

күнінде топ ит жолбарысқа айнала-

ды, ал топ жолбарысты ит басқарса, 

жолбарыстар түбі ит болып кетеді.

 

Басшы үшін таптырмас бір 

к ң і л - к ү й і н ,   т ұ р м ы с - ж а й ы н , 

тіршілік қамын, тамыршыдай тап 

басып, біліп отыруы керек, онсыз 

ісің ілгері баспайды.



Қосшының адаспауы басшы-

Алматы облысы 

6

№45 (1355) 

10 – 16 қараша 

2016 жыл

АНА ТІЛІ

АУЫЛ – АНА 

ТІЛІМІЗДІҢ ТІРЕГІ

ƏКІМ БОЛ, ХАЛҚЫҢА ЖАҚЫН БОЛ

Барлығымыздың шыққан жеріміз – ауыл. Қаймағы бұзылмаған 

қазақы ортаны іздесек те, сөздік қорымыздың байлығына шөлір-

кесек те, ата-әжелеріміздің әңгімесін естігіміз келсе де, ұлттық 

тағамның дәмін сағынсақ та бірінші кезекте есімізге ауыл түседі. 

Бірақ неге екенін қайдам білім қусақ, жұмыс ізде сек, тұрақтап 

қалуды қаласақ мегаполистен жырақтау жерді көз алдымызға 

елестете алмайды екенбіз. Бұл жерде урба ни зацияның емес, 

ауылдың тұрмысын көтеру мәселесінің артықшылығы басымырақ 

сияқты. Жамбыл облысы Қордай ауданының әкімі Қайрат 

 ДОСАЕВПЕН сұхбаттасудың сәті түскенде әңгіменің ауанын осыған 

бұрған едік. Бүкпесіз әңгімеде біраз мәселенің түйіні тарқатылып, 

бүгінгі ауыл қала тіршілігіне едәуір жақындай түскеніне көз 

жеткізгендей болдық.

Ақтөбе облысы мен Ақтөбе қаласының әкімдіктері, «Нұр Отан» партиясының Ақтөбе қалалық фи-

лиалы және қалалық білім бөлімі 2011 жылдан бері облыс орталығындағы Қазанғап атындағы 

өнер мектебінің базасында халықаралық «Ұлы мұра» өнер байқауы-фестивалін ұйымдастыруды 

қолға алып, айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді. Маңызды шара мақсаты – елімізден сыртқары 

аймақтарда тұратын қазақ ұлты өкілдерінің өнерімен тұрғылықты халықты таныстыру және насихат-

тау, сөйтіп, Отанымызға деген сүйіспеншілікті арттыру, мемлекеттер арасындағы достықты нығайту.

мек, ауылда сән, тіршілігінде мән қалсын десек, 

алтын бесік – ауылды түлетуіміз керек. Бұл ретте 

Елбасымыздың жыл сайынғы Жолдаулары мен 

әркез жарияланып тұрған мақалаларындағы 

талаптардың маңызы ерекше. Оның үстіне ана 

тіліміздің ұясы, бастау бұлағы болып отырған 

тілі мізді сақтауымыз үшін де қарашаңырақ – ауы-

лы мыздың амандығы, оның гүлденіп,  ркендеуі 

те қажет-ақ.

Жастардың қалаға асық, қалалық  мірге 

құштар болуы заңды. Мысалы, Қордайға Алматы 

да, Тараз да шалғай емес. Ал қырғыздың астана-

сы тіпті іргеде. Қаланың  мірі белгілі ғой. Білім, 

мәдени ошақ, әдебиет,  нер, ойын-сауық дейсіз 

бе, к ңіл сүйгеннің бәрі бар. Шынын айту керек, 

жастарға, әсіресе соңғысы жақын. Ал ауыл ше? 

рине, ауызды құр ш ппен сүртетін жайымыз 

жоқ. Бүгінгі ауыл қалалыққа едәуір жақындаған. 

К гілдір отынмен қамтамасыз етілген үйлер  мір 

сүрудің ретін тауып, тұрмыстық жағдай түзелген. 

Мәдени ошақ, спорт алаңы, түрлі секциялар 

мен үйірмелер жастардың бос уақытын ұтымды 

және пайдалы ұйымдастыру бағытында жұмыс 

істейтінін әрі оның шапағатын к ріп жүрген 

жас ұрпақтың түрлі сайыстарда аудан намысын 

қорғап, ақтап жүргенін айтпай кетуге болмас. 

Бүгінгі ауыл жастары әлжуаз емес – күш-қуатты, 

немкетті емес – белсенді.  мірдің барлық сала-

сына араласып,  здерін әр қырынан танытып, 

ақылды, ар-намысты, бәсекеге қабілетті болып 

сіп келе жатқаны к ңілге медеу. Басшылық 

қызметте де жастардың үлесі аз емес. Бұл бізді 

қуантады, әрине.

жүктеу/скачать 17,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: