Латынша қазақ әліпбиі: талдау, таңдау, даралау Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі жшс «Мемлекеттік тілді дамыту институты»
жүктеу/скачать 2,53 Mb.
|
treatise110635
- Бұл бет үшін навигация:
- жарық көрген 15 томдық қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде 150 мыңнан астам сөз бен сөз тіркесі тіркелсе, осы сөздіктің сығымдалған нұсқасы
- «syrik», «shabadan», «екuаtɪr», «zauɪt», «qɪlor», «pɪtor»
| Ұлттық таныммен ұлттық тіл
Ф.ғ.к., доцент Исхан Б.Ж. Этностық белгілердің ішінен кез келген ұлтты басқалардан ерекшелейтін басты белгі ұлттық тіл болып саналады. Алайда қалыптасу бастауын сонау түркілік дәуірден, тіпті одан да арғы замандардан алуы ықтимал қазақ әдеби тілі өзінің табиғи бітім-болмысын мыңдаған жылдар бойы жоғалтпай келсе де, патшалық Ресейдің, содан соң Кеңес өкіметінің орыстандыру саясатына душар болып, қиын жағдайда қалғаны көпшілікке мәлім. Осы тұста қазақ ұлтының басына төніп келе жатқан зор нәубеттің бірі – ұлттық тілдің құрып кетуң екенін түсінген Алаш арыстары соған өре қарсы тұрып, ерен еңбек еткен болатын. Оның басы-қасында Алаш ардагері Ахмет Байтұрсынұлы жүрді. Ол: «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» [1],– деп қазақ тілін табиғи таза қалпында сақтап қалуға аса мән берді. Өзінің қазақ тіл біліміне арналған еңбектерін, соның ішінде қазақ әліпбиіне қатысты еңбектерін осы мақсат-мүддеге орай жазған еді. «Менің әліпбиім қазақ қалай айтса, соған негізделіп жасалған» дегені соның нақты дәлелі. Ахаңның түгендеп, түзіп беріп кеткен қазақтың 28 төл дыбысын таңбалайтын араб әріптеріне негізделген әліпбиі кезінде кең қолданыста болды. Сол әліпбидегі дыбыстардың саны мен сапасы қазақ қоғамы тарапынан ешқандай дау тудырмаған болатын. Тіпті 1926-1928 жылдардағы қазақ жазуын латын әріптеріне көшіруге байланысты туындаған дау-дамай кезінде де қазақ тілі дыбыстарының сапасы мен саны туралы үлкен әңгіме бола қойған жоқ. Тек оны сол арабша қалпында қалдыру керек пе, әлде латынға көшірген тиімді ме деген мәселе ғана көтерілген еді. Мәселен, 1926 жылы А.Байтұрсынұлының бүкілодақтық түркітанушылардың І құрылтайда араб әліпбиін жақтап жасаған баяндамасы мен сол құрылтайдың жұмысы туралы мақаласын зейін қойып оқысақ, қазақ тілі дыбыстарының саны туралы ешқандай сөз болмағанына, тек оны латыншаға ауыстыру мәселесі еш қажеттіліктен туындап отырмағанына байланысты мәселе көтерілгеніне көз жеткіземіз [2,399-425]. Демек, А.Байтұрсынұлының қазақ тілі дыбыстық жүйесін әбден зерттеп-зерделеп барып құрастырған әліпбиі сол кезде толық мойындалған болатын. Кеңес Одағы құрамындағы түркі тілдес халықтардың латынша жазуға көшкені дұрыс деп саналып, үстем ұстанымға айналған соң, 1928 жылы Бакуде өткен құрылтайда олардың әліпби жобалары сарапталып, әр елдің латын графикасына негізделген әліпби жобалары таныстырады. Біздің ел тарапынан 28 әріптен тұратын жоба-ны О.Жандосов, Ә.Байділдаұлы, Т.Шонанұлы, І.Қабылұлы, І.Жансүгірұлы, Ш.Тоқжігіттер бірлесіп дайындап ұсынды. Бұл жоба А.Байтұрсынұлының әліпбиіне негізделген болатын. Оның дыбыстық құрамын қазақ тілі дыбыстық жүйесінің қазіргі белді мамандары да мойындайды. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2013 жылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауында «Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз» [3],– деген сөзінен кейін қазақтілді қоғам арасында қазақ жазуын латыншаға көшіру мәселесі қызу талқылана бастады. Латыншаға көшудi біреулер дұрыс десе, енді біреулер оған қарсы болды. Дегенмен латыншаға көшуді жақтаушылардың басымдық танытуы – болашақта жазуымыз латынша болатынын айқындады. Сол себептен, біздің ойымызша, қазіргі таңда «латыншаға нелiктен көшемiз, оның қандай артықшылықтары бар?» деген мәселеден гөрi «әліпбиімізді латыншаға көшірген жағдайда оның дыбыстық құрамы (саны мен сапасы) қандай болады, өзгетілдік дыбыстарға одан орын беріле ме, жоқ па?» деген мәселе маңызды. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап бүгінге дейін латыншаға негізделген небір әліпби нұсқасы жасалып, қоғам талқылауына ұсынылды. Солардың ішіндегі қазақ тiлiнің табиғи дыбыстық жүйесіне сәйкес келетiндері де, мүлдем бақа бағыт ұстанып кеткендері де баршылық. Біздің пайымдауымызша, солардың дұрыстауы – ф.ғ.д. Әлімхан Жүнісбектікі сияқты. Ә.Жүнісбек қазақ тілі дыбыстық жүйесінің білгір маманы болған соң А.Байтұрсынұлы негізін қалаған қағиданы ұстанып, өз нұсқасын дайындаған. Төл дыбыстарымызды ғана қамтитын бұл әліпбидің, егер бір кемшілігі бар болса, ол – ағылшын әріптеріне негізделген қазіргі пернетақтадағы (клавиатура) 26 әріптен тыс бір-екі дыбыстың өзгеше таңбалануы ғана деп санаймыз. Ал басқадай жобалардың көпшілігі – тіліміздің дыбыстық жүйесінде жоқ дыбыстарға да латынша таңба береміз деп шатасып, өте қатерлі жолға түсіп кеткен. Бұл орайда Ә.Жүнісбектің: «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде» орыс тілінен, орыс тілі арқылы енген сөздерге қосымша былай қосылады деген нұсқаулар болғанымен, оның бәрі көп жағдайда ыңғайға келе бермейді. Мұның өзі мыңдаған жылдар бойы тілдің дамуы барысында қалыптасып қалған заңдылықты бірнеше ереже шығару арқылы өзгерте саламыз деу мүмкін емес екенін көрсетіп тұр. Бұл қиындықтан шығудың бірден-бір жолы – әліпби ауыстыру. Әліпби ауыстырғанда тіліміздің табиғатына сай келмейтін в, ф, ц, ч, ь, ъ, һ, х, и, у, э сияқты дыбыс-әріптерді алып баратын болсақ, онда әліпби ауыстырудың түкке де қажеті жоқ» [4, 12],– деген сөзі көп нәрсені аңғартады. Тіліміздің емле тарихына назар аударсақ, оның табиғи қалпын бұзу – латынша жазуға көшіп, өзгетілдік сөздерді қазақша жазуды енді-енді дәстүрге айналдыра бастағанымызда орыс сөздерін немесе орысшаланып енген шетел сөздерін жазуда бірізділік жоқ дегенді желеу етіп, 1939 жылы емле ережелерін өзгертуден басталған екен. Сол жылдары шетел сөздерін дұрыс жазу үшін делініп «в, ф, х» дыбыстары әліпбиімізге зорлықпен енгізіліп, соған сәйкес емле ережелері қабылданыпты. Бұл ережелер 1940 жылы кирилге көшу кезінде тілімізде жоқ, бірақ орыс тіліне тән барлық дыбыс-әріптердің енгізілуіне байланысты толықтырылды. 1957 жылы қайтадан өңделіп қабылданды. 1978 жылы толықтырылып, түзетіліп тағы да қолданысқа енді. 1987 жылыдың 6 наурызында Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен Қазақ ССР Министрлер Кеңесі республикада қазақ тілі мен орыс тілін оқып-үйретуді жақсарту туралы қаулылар қабылдады [5,3]. Сәйкесінше қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп бекітілді [5,7]. Осы нұсқа негізге алынып, аздаған өзгешелікпен 2006 жылы Қазақ-стан Республикасы Мемлекеттік комиссиясы бекіуімен «Орфографиялық сөздік» жаңартылып жарық көрді. Осы басылым аздаған толықтырулармен 2013 жылы 4000 таралымды (тиражды) құрап қайтадан жарық көрді. (Орфографиялық сөздік/ Алтыншы басылым. Құраст. Н.Уәли, Қ.Күдеринова, А.Фзылжанова, Ж.Исаева, Н.Әміржанова, А.Әмірбекова. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. -720 бет.) Қарап отырсақ, аталған емле ережелері мен соған сәйкес құрас-тырылған сөздіктердің негізгі қағидалары өзгетілдік сөздерді орысша қалай жазылса, қазақша да солай жазуға мәжбүрлеп келген. Оған себеп – орыс тіліндегі барлық дыбыс-әріптердің қазақ әліпбиіне біртіндеп ендірілуі екені кімге де болсын түсінікті. Қазіргі қазақ әліпбиі мен емле ережелерін басшылыққа алып, тәрбиеленіп өскен ұрпақтың санасынан өзгетілдік дыбыстарды өшіру қиын болып кетті. Қарапайым қазақ түгілі, қазақ тілінің маманы дейтіндердің өзі соларға бауыр басып кеткені соншалық – қазақ тілінің латыншаға негізделетін болашақ жаңа әліпбінің құрамында өзгетілдік дыбыс-әріптер болмауы керек десеңіз үлкен қарсылыққа тап боламыз. Әіресе «в», «ф», «х» дыбыстары тілімізге орныққан, оларды айтуға тіліміз келеді, сондықтан да олар жаңа әліпбидің құрамында болу керек деушілер тым көп-ақ! Мәселен, Abai.kz сайтында Кәкімбек Аюбай: «Қазақ әліпбиінің негізін 28 төл дыбысы құрайтыны даусыз. Жаңа әліпбиге «ф», «х», «в» дыбыстары қосыла ма, жоқ па? Пікірлер әралуан. Мәселені анықтау үшін бұлардың тілімізге ену сипатын пайымдайық»,– дей келе,– «араб-тар Дешті Қыпшақ даласын жаулап алғаннан бастап (қашан жаулап алып еді?!) ислам діні мен араб жазуының үстемдігі орнайды. Нәтижесінде көне түркі жазуы қолданыстан шығарылады. Араб жазуының ықпалымен жергілікті халықтар тіліне «ф», «х», «һ», «ў» дыбыстары ене бастайды. Бұлар ертедегі түркі ғұламаларының еңбектерінде және кісі есімдерінде жиі кездеседі (Фараби, Хорезми, Қожа Ахмед, т.б.). Бұл дыбыстардың тарихы түркі тілдерінде мың жылдан асады екен» [6],– деп қорытынды жасай келе, өз тұжырымын әлеуметтік, лингвистикалық тұрығыдан негіздеуге тырысып бағады. Біздің ойымызша, бұл мүлдем қате түсінік. Тағы да өзгетілдік сөздерді өзіміздікі деп малданғандай, сол сөздердің құрамындағы жат дыбыстарды да өзіміздікі деп иемдену немесе өзіміздің төл дыбыстарымызға айналған деген құр әншейін адасу. Фараби, Хорезми, Ахмед т.б. араб-парсы тілдерінен келген есімдер мен басқадай сөздерді атам қазақ еш уақытта солар құсап айтпаған. Егер біз Аюбай Кәкімбек Қалиұлының «қазақ ол дыбыстарды (х, ф, в) айта алады немесе шетелдік сөздерді жазу үшін керек» дегенін желеу етіп, тіліміздің латыншаға негізделетін болашақ жаңа әліпбиіне енгізер болсақ, онда «ч, ц, я, ю, е, э, щ» әріптерін де енгізуге мәжбүр боламыз. Мәселен, қазақ сөзінің құрамында айтылып-жазылатын «я» мен «ю-ды» (аян, ояу, баяу, бояу т.б., аю, жою, қою, ою т.б.) айтпағанда «ц» (т+с), «ч» (т+ш) дыбыс тіркесімдері де түбір сөздердің басы мен соңында айтылмағанмен, «айт+са», «жат+сын», «кет+ші»» «серт+шіл» деген сияқты т.б. сөз бен қосымша аралығында «ц», «ч» дыбыс тіркесіміне жуық түрде айтылады. Қазақ тілінің артикуляция заңына сәйкес айтылатын, құлаққа нақты естілетін осындай дыбыс тіркесімдері де бар екен деп оларды қабылдау қажет пе? Алайда олар қазақ тілінде түбір сөздің құрамында айтыл-майды. Сол себептен болар, кезінде қазақ тіл білімінің білгірі Ақымет (қазақша осылай жазылуы керек. Кезінде ол көп жағдайда өз атын осылай жазған екен) Байтұрсынұлы олардың қазақ сөзі құрамындағы орны (басында, ортасында, аяғында) мен қолданылу жиілігінің аса белсенді еместігін ескере отырып, өзі құрастырған әліпбиінде оларға арнап арнайы әріп белгілеуді қажет етпеген. Халел Досмұхамедұлы: «Тілді бүлдіретіндер – оқығандар» деп айтқандай, «оқу өтіп» кеткен оқымыстылар өздері ғана адасып қоймай, өзгелерді де шатастырады. Мысалы, аталған мақалаға пікір білдірген біреу: оның «х» дыбысын сақтап қалу туралы пікірін қолдап: «Ол – парсы тілінен енген дыбыс. Қалай болғанда да, «халық» – «қалық» (озық, қалық), «хор қызы» – «қор қызы» (қор болу, қорлану), «хикая – қыйқайа» (қыйқай, қыйқаңдау), хат – қат (тапшы, зәру, дефицит) «хан – қан» («хан» (Абылай хан) дегеннің «қан» (аққан қан) болып кетуі тым ерсі), Яғни, «Х х» дыбысын шет тілден енген деп алып тастасақ, қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің мәні өзгеріп кетеді. Оған қоса, х дыбысы батыстан енген сөздерде кездеседі, Конгресс-холл, холестерин, хор-капелла т.б. Сондықтан х дыбысын сақтап, жоғарыдағы қазақ тілі үшін «бар дыбыс/жоқ дыбыс» санатында жүрген «Һ һ» (қаһар – қахар, шаһар – шахар, Гауһар – Гаухар) дыбысын қазақ тілінен шығарып тастауыңызды қолдаймын» [6],– деп жазады. Осы пікірден таңғаларлық ойға келуге болады. Егер біз «хат, хабар, хан, хор, халық» деген сияқты бар-жоғы 10-15 сөздің басында жазылып, соның әсерінен сөйлеу (жанды) тілімізге де көшкен «х» дыбысын өз тіліміздің ықылым заманнан бері қалыптасқан бітім-болмысына сәйкес «қ» дыбысымен айтатын болсақ, «қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің мәні өзгеріп кетеді» екен. Мөлшері, «х» дыбысын қазақтың болашақ латынша әліпбиінде қалдыруды қалайтындар кез келген тілдің, әсіресе қазақ тілі сөздік қорындағы бір буынды сөздердің (ақ, ат, ас, аш, әр, ер, бас, қас т.б.) көпшілігінің, сондай-ақ бірсыпыра көп буынды сөздердің (жазық, мақта, қорғасын, ұста т.б.) омонимдік мағынасы болатынын және ондай сөздердің жеке тұрғандағы нақты лексикалық мағынасы мынау деп дәл айтып, анықтап көрсетуге болмайтынын білмейтін болса керек. Егер біз: «Кеше досымнан қат алдым» деп айтып-жазсақ, ол осы сөйлемдегі «қат» деген зат есімді «зәру» деген сөзбен шатастырса, ал «Қазақтар өз қандарын сайлады» десек, басқаша түсініп қалуы мүмкін екен! Осы ретте қазақ тілінің бір ғылым докторы қазақ радиосыннан сөйлеп, «Осы біз – қазақтар «мақта» (хлопок) деп дұрыс айтпай жүрміз, өзбектер секілді «пахта» десек, «мақта» деген етістіктен өзгеше болар еді-ау!» деп соққаны еске түсті. Осылайша ойлайтын қазақтың тіл мамандарына айтарымыз – әр сөздің лексикалық нақты немесе ауыспалы, келтірінді, синтаксистік шарты, фразеологиялық байлаулы мағынасы еркін сөз тіркесінде, сөйлем құрамында (қор болды//қор қызы//қор-капелла) ғана нақтыланады. Өз тіліміздің төл дыбыстық жүйесіне сәйкес қат-қабар, қан (түркілік көне тұлғасы – қаған), қалық т.б. деп айтып, «х» дыбысынан құтылғанымыздан ештеңеміз кетпейді. Керісінше, қазақтың қазақтығын айқындайтын, ұлттық нышанымыз секілді «қ» дыбысының қолданылу аясын кеңейте түсеміз. Осы орайда тілші-лингвист ғалым болмаса да, «қ» дыбысының өзіндік мән-мағынасын терең зерделей білген атақты сазгеріміз, марқұм Шәмші Қалдаяқовтың: «... Қазақ деген қасиетті халық қой. Соған орай, қасиетті сөздердің бәрі де «қ» әрпінен басталады деп білемін. Мәселен: қазы, қарта, қымыз, қымыран, құймақ, құрт, қатық, қуыр-дақ, құтты қонақ, қазақ, Құдай қосқан құда, құдай, Құран, құлшылық, құрмет, қыран, қырғи, қаршыға, құлын, Құралай, Құртқа, Қобыланды, қаһарман, Қонаев, тіпті менің әкемнің аты – Қалдаяқ та «Қ» әрпінен басталады» [7],– дегені талайларға ой салары анық. Шынында да «қ» дыбысының тілімізден алар орны ерекше. Сол себептен болар, кеңестік саясаткерлер ұлттық тіліміздің орыс тіліне мүлдем ұқсамайтын өзіндік қадыр-қасиетін аңғартатын, төл сөздеріміздің 30 %-ның басында және өте көп сөздің құрамында кездесетін, аса белсенді қолданыстағы «қ» дыбысының ықпалын әлсірету үшін, қазақ тіліндегі сөз мағынасын өзгертуге еш әсері жоқ «һ» дыбыс-әрпі мен қазақ сөздерінің «ах», «ух» деген секілді бірен-саран одағайларында ғана айтылатын «х» дыбыс-әрпін «қ»-ға қосамжарлап қазақ әліпбиіне әдейі енгізген болатын. Бұл болса, ұлттық тілді түбірімен өзгертуге бағытталған жымысқы саясаттың қазақтарды орыстандыру үшін жасаған бір әрекеті еді. Сондықтан ең әуелі ұлттық-лингвистикалық мәселелерді реттеуге аса мән бере отырып, осы бағытта мандытып жұмыс істеуіміз қажет сияқты. Ал латынша жазуға көшсек, компьютерде жұмыс істеу оңай болады, ғаламторды жетік игереміз, ағылшын тілін тез үйренеміз, шетелдердегі қандастарымызбен және түркітілдес бауырларымызбен тығыз байланыс орнатамыз деу құр әшейін желеу ғана болар. Мәселен, қазақ тілі әліпбиін өзгерту, осы, кімге керек? Шетелдегі, оның өзінде Еуропадағы ағылшын, француз, неміс, түрік болып кеткен 1-2 пайызға жетер-жетпестей аздаған қазақтар үшін бе, әлде қазақстандық қазақтілді қазақтар үшін бе? Ғаламторда қазақша жұмыс істеу қазаққа ма, әлде басқаға да керек пе? Ғаламтордың қазақша сайтына кімдер кіреді? Ондағы қандай да болсын бір қаріппен (араб, латын, кирилл, руна, грузин, армиян, үнді, қытай, жапон т.б.) қазақша (қазақ тілінде) жазылған ақпарат кімдерді қызықтырады? Оның қандай таңбада (әріпте, формада) болғандығы кімге қажет? Айналып келгенде, қазақ пен қазақ қана, оның өзінде қазақтілді қазақтар ғана бір-бірімен «қат-қабарды» қазақша алысады емес пе? Біздің ойымызша, бұның жалғыз жауабы – қазақ тілі қазақша сөйлеп-жаза алатындарға ғана керек. Сондықтан алдағы уақытта біз бір шешімге келіп, латыншаға көшетіндей болып жатсақ, қазақ тілінің төл дыбыстық жүйесінің ұлттық табиғи бітім-болмысын қатаң елеп-ескереуіміз қажет. Тіл мен ұлт, тіл мен қоғам, тіл мен діл, тіл мен мәдениет тығыз байланысты. Қазіргі уақытта тілді дамытушы, қолданушы адам рөлі алдыңғы қатарға шықты. Себебі кеңестік дәуір кезіндегі коммунистік идеологияның орыстандыру саясатының себеп-салдарынан қазақ тілінің ұлттық табиғи бітім-болмысы, оның әлем бейнесін таңбалаудағы мәні мен маңызы, ұлттық атаудың ішкі мағыналық сыр-сипаты деген сияқты т.б. көкейкесті мәселелері онша назарға алынбады. Қазақ әдеби тілінің атқаратын барша қоғамдық-әлеуметтік қызметтері-нің ішінде аса бір елеулі жағы – оның ұлттық мәдениеттің негізі, ұйытқысы болу қызметі. «Ел мәдениеті тілден басталады» деген қанатты сөзде де осы ұғым жатыр. Себебі, айналып келгенде, қазақ елдігінің негізі – ұлттық құндылықтар мен мәдениетте, ал олардың негізі – ана тіліне тікелей байланысты. Ол – ұлт болмысының көрінісі, ұлттық ой-сананың өлшемі. Сондықтан да ұлттық тіл мен ұлттық ділдің бір-бірімен байланысы – өте күрделі. Бұл байланыстың қыр-сырын танып-білу, дұрыс түсіну, сезіну, зерттеп-зерделеу зор ілтипат-ықыласты (махаббатты), қажырлы еңбек пен терең ізденісті қажет етеді. Ең алдымен, Қазақстан Республикасы қоғамындағы әр алуан сипаттағы саяси-экономикалық үдерістер және қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынаста болып жатқан сан алуан өзгерістер қазақ әдеби тіліне әсер-ықпалы бар ма, егер олар оған өз әсерін тигізіп, ықпал етіп жатса, қандай дәрежеде, жаңа саяси-экономикалық жағдайға бейімделген қазақ әдеби тілінің қоғамдық қарым-қатынастағы, ел тұрмыс-тіршілігіндегі рөлі мен орны қандай деген сияқты тағы басқа да келелі мәселелер ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бастап тілші-лингвист ғалымдар тұрмақ, басқа ғылым салалары ғалымдарының да назарын өзіне аударта бастады. Тіл – рухани барлық құндылықтың негізі әрі тұғыры болғандықтан, әлемдік мәдениет пен өркениеттің дамуынан тысқары қала алмайды. Белгілі бір ұлттың дамуы өзінің ұлттық тілін қазіргі жаһандану заманында сақтай отырып, одан әрі өркендетуге, қоғамдық қызметін сан сала бойынша кеңейтіп жетілдіруге және сол мақсаттағы іс-шараларының дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуіне, демек мемлекеттік тілдік саясатқа тікелей қатысты. Ал кез келген тілдің даму жолы мәдени-тарихи мазмұнды құрай отырып, әрбір ұлттық ділді басқалардан ерекшелейді. Әлемдік өркениеттегі кез келген мәдениет – адам қолымен жасалған құндылық, ол таза табиғи үдеріс ретінде таныла алмайды. Қай ұлттың болсын мәдениеті сол елдің қоғамдық-әлеуметтік дамуының негізінде қалыптасып өркендейді. Тілді ұлттан, ұлтты тілден, айналып келгенде, тілді ұлт өмір сүріп отырған қоғамдық-әлеуметтік ортадан, қоғамдық қарым-қатынастан бөліп қарау мүмкін емес. Әлемнің бейне-көрінісі адам баласының дүниені қабылдауы, оны танып-білуі арқылы жасалып, тілмен таңбаланады. Сондықтан ол туралы мәселелер тіл біліміне тікелей қатысты болғанымен, оның шеңберінен шығып кетіп, басқа ғылымдар аясында да зерттеліп-зерделенеді. Тілге қатысты мәселелер сол себептен де кең ауқымды, көп қырлы құбылыс болып саналады. Оның сондай бір мәселесі – тілдің қоғамдық-әлеуметтік, қарым-қатынастық қызметі. Жер беті аймақтарының бір бөлігін ұзақ жылдар бойы мекен еткен адамдардың тұрмыс-тіршілігі, кәсібі, өмір сүру салтының ортақтығына, ортақ мақсат-мүдделеріне байланысты және сан алуан тарихи жағдайларға орай, өзіндік өзгешеліктері айқындалып, белгілі бір ұлттың қалыптасатыны белгілі. Осы қағидаға сүйенсек, қазақ ұлтын басқалардан өзгешелендіріп тұратын өзіндік этностық белгілері – тілі мен ділі, таным-түсінігі, ой-санасы, мінез-құлқы, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, тұрмыс-тіршілігі сияқты т.б. белгілері мыңдаған жыл бойы қалыптасқаны даусыз. Ал этностық белгілердің ішінен кез келген ұлтты басқалардан ерекшелейтін басты белгі ұлттық тіл болып саналады. В.Гумбольд өзінің «Тіл және мәдениет философиясы» деген еңбегінде: «Ұлттың өзіне тән іштей данышпан рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл» [8, 111],– деп оның ұлт руханятынан алар орнын ерекше бөліп көрсетеді. Осыған ұқсас ойды өз қандасымыз Мұхтар Арынның тәрбие туралы толғауларынан да кездестіреміз. Ол: «Тіл дегеніміз белгілі бір халықтың жинаған рухани қазынасының жиынтығы, соның бәрін сақтайтын қойма іспетті. Қойма дегенде ойға оралады, сол жинаған байлықты ұрпақтан-ұрпаққа тіл жеткізіп беріп отырмаса, әр ұрпақ өзінің рухани өмірін жаңадан бастаған болар еді» [9, 14-15],– дейді. Ал қазақтың көркем ой жүйесіндегі бейнелі сөздер туралы соңына толымды еңбек қалдырған ф.ғ.д., профессор Тұрағұл Қоңыров қазақ теңеулерінің ұлттық таным жүйесімен тығыз байланысты екенін көрсете отырып, ол жайында мынадай тұжырымды ой айтады: «Әдебиеттегі образдар жүйесі және сөз бейнелеу тәсілдері – ұлттық характердің ең басты көрсеткіштері. ...Теңеу категориясы – бүкіл бейнелеу, көркемдеу тәсілдері ішіндегі ең басты, ең пәрмендісі. Бейнелеу тәсілдерінің барлығы да өз бастауын осы теңеуден алады. ...Теңеу – көркем ойлаудың ұлттық ерекшеліктерінің жиынтығы, дүниетанымның ұлттық өзгешеліктері бас қосқан категориялардың бірі» [10, 14-15].Демек, ұлттық таным-түсінік, ой-сана тілдік мәдениетпен, ал зат, құбылыс, ұғым және олардың атаулары ұлттық таныммен тығыз байланысты. Зат, құбылыс, ұғым және олардың атаулары арасында жалпы байланыс болғаныменен, ешқандай табиғи, тікелей байланыстың жоғы және олардың (атаулардың) зат пен ұғымға қойылған шартты таңба екені күллі елдердің лексикологиялық оқулықтарында тәптіштеліп жазылғандықтан, бұны терең-нен қаузап жатудың филологтар үшін түкке де қажеті жоқ екенін түсіне отырып, жалпы оқырмандар үшін бұл мәселе жөнінде аздаған мәлімет бере кетейік. Зат немесе құбылыс туралы ұғым дүниежүзінің барша жұртына ортақ болып келеді. Тек соларға қойылатын атаулар ғана әр ұлттың тілінде өзінше бейнеленеді. Бір қарағанда, жаратылыстағы сан алуан заттар мен құбылыс-тардың түрлі сыр-сипаты, мән-мазмұны, қадір-қасиеті туралы таным-түсінік (ұғым) барша ұлтқа ортақ болып келетіндіктен, оларға телінетін атаулар да бірдей болуы керек сияқты боп көрінеді. Бірақ бұл – қате түсінік. Өйткені «ұлттық діл айрықша ойлау жүйесін ұсына отырып, ұжымдық сананың тереңдегімен сипатталады. Әлемнің ұлттық-тілдік бейнесінде әрбір ұлттың өз ұғым-түсінігі трек ететін сүйеніші – тұжырымдамалары, үлгілері, сол ұлтқа тән басқа да қасиеттер оның ұлттық ділі арқылы жүзеге асады»[11, 111]. Біз өзімізге беймәлім немесе алғаш көрген, танып білген, естіп көңілге тоқыған немесе оқып зерделеген зат пен құбылысқа және оның ұғымына «осыған мен ат қояйыншы» деген саналы ниетпен емес, олардың бәрімізге бірден аңғарылатын сыртқы-ішкі көптеген белгілерін, сыр-сипаттарын санамызға қабылдай отырып, өзіміздің ұлттық таным-түсінігіміз бойынша жандүниемізге жақын басты белгілерін ғана атауға негіз етіп алып, әйтеуір, өз тілімізде айтып-жеткізу үшін ат қоямыз. Бір қызығы – атау қоюға таңдалып алынатын белгілер әр ұлтта әрқилы болып келеді екен. Ат қоюға негіз болатын осы бір уәждемені (мотивизацияны) түсінбеушілік салалық ғылымдардың терминдер сөздігін құрастырушылар мен термин туралы пікір айтушыларды қателікке ұрындырып жүр. Олар қазақтың тұрмыс-тіршілігіне жаңадан енген зат пен ұғым атауларының бөгде тілде солай аталуына негіз болған белгілерін ғана ескеріп, соны біреу қазақшалаған жаңа атаудың бойынан іздейді немесе өзі соған атау қоя қалса, соны сіңірмек болып әуре болады. Сөйтіп, қандайлық бір себепке негізделіп қойылғанына қарамастан, кез келген атау – әр ұлттың дыбыстық жүйесіндегі төл дыбыстардың табиғи қалыптасқан өзіндік тіркесіміне сәйкес жасалынатын ұғымның сыртқы жамылғысы, шартты таңбасы екенін қаперден шығарып, көбінесе, мағыналық тура аудармаға бой алдырып, соны өз пайымдауларынша дұрыс деп санап, түрлі келеңсіздікке ұрынып жатады. Осы орайда орыстың көрнекті ғалымы, ф.ғ.д., профессор Л.А. Новиковтың таңба мен мағынаның, ұғым мен заттың бір-бірлерімен қарым-қатынасы жайында айтқан ғылыми тұжырымын келтірейік.Ол өзінің «Сөз өнері» деген еңбегінде былай дейді: «Зат пен таңбаның арасында тікелей байланыс жоқ. Олар өзара мағына (ұғым) арқылы байланысады. Қандай да болсын бір затқа атау беру үшін, оны ең әуелі белгілі мөлшерде пайымдап алу керек. Міне, сол себептен бәрімізге ортақ зат немесе нәрсе түрлі тілде түрліше аталады. Мысалы: орыстың «подснежник» (қар асатында өсетін гүл) деген сөзі ағылшынша «Snowdop» (қарға тамған тамшы), французша «perse-nege» (қар тесетін гүл), немісше «Schneeg-lockchen» (қар қоңырауы) деп аталады»[12, 11]. Бұдан кез келген зат пен ол туралы ұғым барша ұлтқа ортақ болатынын жақсы аңғарамыз. Мысалға келтірілген өсімдік те бізге таныс. Осы өсімдік туралы біздің ұғымымыз да олардікінен бәлендей алшақ кетпейді, бірақ біз оған ат қоярда оның көптеген сыр-сипатының ішінен біздің өлкеге тән қасиетіне қатысты белгіні ғана уәждеме етіп алғанбыз. Сондықтан да ол, әлбетте, ұлттық таным-түсінік бойынша, тілімізде «бәйшешек» (бәй – алғашқы, шешек – гүл) деп аталады. Қазақ ұлтын басқалардан өзгешелендіріп тұратын өзіндік этностық басты белгісі – тілі екені ақиқат. Ал тіл болса, барша құндылықтың негізі. Профессор Ә.С. Әлметова: «Мәдениеттер сұхбатында зерттеушілер екі үлкен мәселеге ерекше назар аударады. Ол: ұлттық мінез-құлық және ұлттық діл. Ұлттық мінез-құлық адамдардың психикасындағы ұлттың өмір сүруіне қажет өзіндік шарттарды бойына жинақтаған ерекшелік, әрбір ұлтқа тән психологиялық айырмашылықтар мен қасиеттердің жиынтығы. Бұл мінез-құлық – белгілі бір ұлтты басқа ұлт өкілдерінен айырып көрсететін сол ұлт өкілдерінің басым көпшілігінің бойынан табылатын қасиеттер»[11, 109],– дейді. Демек, ұлттық мінез-құлық ұлттық ділден шығатын болса, ұлттық ділұлттық тілмен шарттасады. Сондықтан да екеуінің өзара арақатынасы – өте күрделі. Т.Қоңыров жоғарыда аталған еңбегінде ұлттық таным-түсінік пен атаулар арасындағы байланысты былайша тұжырымдайды: «Адам өзін қоршаған ортамен тығыз қарым-қатынас жасай отырып, сол ортадағы заттарды, құбылыстарды және процестерді, олардың өмір сүруінің ішкі-сыртқы заңдылықтарын және олардың пайда болуы мен дамуын танып біледі. Адам санасында осы танып білген заттары, құбылыстары және процестері жөнінде сезімдер, қиялдар, байымдаулар, ұғымдар, ой қорытындылары пайда болады» [10, 55]55. Осы қағидатты басшылыққа алсақ, адам алғаш көрген нәрсесіне ат қоярда оны жан-жақты зерттеп-зерделеп, өзінің өмір бойы жинақтаған дүниетанымдық біліміндегі мәліметтер негізінде санасында бейнелейді. Сосын барып ат қояды. Бұл – тіл білімінде қазіргі уақытта әлемнің тілдік бейнесі деп аталып жүр. Ал ол болса, әрбір ұлттық тілде әрқилы болып келеді. Мәселен, ата-бабамыз ағылшын тілінде «ostrch», француз тілінде «аutrche», ал орыс тілінде «страус» деп аталатын құсты (орыстар француздардан алған) тұңғыш көргенде оның ең әуелі құс екеніне көңіл аударғаны анық және құс болғанда орасан үлкен екеніне мән берген. Өзінің танып-білген өміріндегі ең үлкен жануар түйе болған соң, соған ұқсатып, екеуінің бейнесін астастырып (ассосатциялап), түйедей құс – «түйеқұс» деп атаған. «Түйетауық (күркетауық)», «түйтабан (өсім.)», «түйежапырақ (өсім.)» сияқты т.б. сөздердің де атауында осындай ұлттық таным-түсінік жатыр. Даму заңдылықтары бойынша жер бетіндегі бүкіл тілдің баюы мен дамуы табиғи жолмен баяу өтеді. Өзінде бұрын болмаған зат пен ұғымға, құбылысқа басқа жұрттың қойған атауын (сөзін) қабылдаушы екінші ұлт өзінің таным-түсінігі бойынша және өзінің сөзжасам мүмкіншілігіне сүйене отырып, дер шағында өзінше ат қояды. Ондай мүмкіншілік болмай қалған кезде оларды (жат тілдік атауларды) ана тілінің табиғи заңдылықтары негізінде өзгертіп алады. Бұл – тіл білімінде жат тілдік атауларды дыбыстық, құрылымдық жақтан игеру арқылы өз сөзіне айналдырып, сөздік құрамын байытудың бір жолы деп аталады. Ұлттық тілдер басқа жұрттың атауларын өзінің дыбыстық, құрылымдық жүйесінің заңдылықтарына бағындырып қабылдауының басты себебі – олар ұлттық тілге жат дыбыстардан тұрады әрі ол дыбыстардың бір-бірімен тіркесімі де мүлдем өзгеше. Ондай сөздерді ұлттық тілде сөйлейтіндер айтып-жаза алмайды. Өйткені ұлттық тіл сан мыңдаған жыл бойы өзге тілден өзгеше болып қалыптасып, сол тілді пайдаланушылардың сөздерді айтуы (артикуляция) мен дыбыстауын (акустика) бір заңдылыққа негіздейді. Ал бөтен тілдің сөздері өзгеше дыбыстар мен солардың өзіндік тіркесімінен тұратындықтан, ұлттық тілдің заңдылықтарына сәйкес келмейді. Жоғарыда айтқанымыздай, бөтен тілдік атаулар да шартты таңбаға жатқанымен, оларды сол қалпында пайдалануға болмайтыны сондықтан. Бұдан шығатын қорытынды: тұрмыс-тіршілігімізге еніп, тілімізде аталу-ға, айтылып-жазылуға тиісті жаңа зат-ұғымдарға дер кезінде қазақша атау берілмей, олармен бірге оның шеттілдік атауы да тілімізге еніп, кең қолда-нысқа түсіп кететін болса, бөгдетілдік атауларға зат пен ұғымға тікелей қатысы жоқ шартты таңба ретінде қарап, тек дыбысталу жағын ғана қазақшалауға тырысу қажет. Мысалы, «туберкулез» сөзі – «Дүниежүзіне кең тараған өте жұқпалы ауру. Арнайы қоздырғышы бар. Ол – кох таяқшасы деп аталады. Бұл аурумен, көбінесе, денесі шынықпаған, тұрмыс жағдайы нашар, жиі аш жүретін, дұрыс тамақтанбайтын, тазалық сақтамайтын адамдар ауырады. Кох таяқшасы, көбінесе, өкпені мекендейді» деген сияқты т.б. толып жатқан белгілерді бойына сидыратын кең ауқымдағы ұғымның атауы. Осы ұғымды білдіретін «туберкулез» деген атауға «құрт ауруы» деп қазақша жаңадан атау қойған дұрыс па, әлде сол ұғымды бойына сіңірген, қазақша дыбыстардың жиынтығы мен сол дыбыстардың қазақша тіркесімінен тұратын, кез келген қазақ айтып-жаза алатын «түберкілез» сөз-таңбасын қалдырған жөн бе? Біздің ойымызша, екінші ұстаным әлдеқайда орынды да оңтайлы. Әрине, «түберкілездің» «құрт ауруы» деген қазақша атауы да ұлттық таным-түсінік бойынша жасалғанын біз де жоққа шығармаймыз, алайда оның ғылыми терминнен гөрі жалпыхалықтық сипаты басым. Дегенмен мынаны ескеру қажет сияқты: зат пен құбылыс және ол туралы ұғымды дәл бейнелеп бере алатын қазақша сөз табылып жатса, әңгіме басқа, керісінше, тілімізде бұрыннан бар тілдік материалдар негізінде жасалған жаңа атау өзінің бұрынғы атаулық ұғымына жетелеп, шәкіртті (оқырманды, тыңдарманды) шатыстырып жатса ше? Мәселен, «түймедақ» «таблетка» сөзін ауыстыра ала ма? Қайсысын айтқанда сол заттың ұғымын санамызда бейнелеп, көз алдымызға келтіре аламыз? Біздің ойымызша, оны «тәбілеткі» дей салған жөн. Сондықтан дыбыстық жағы өзгертуге көнетін шеттілдік атауларды сәл-пәл түзеп, тіліміздің айтылым-емле (орфоэпия-орфография) ережелеріне сәйкестендіріп пайдалана салу әлдеқайда жеңіл. Ол үшін, ең әуелі, қазақ әліпбиін (алфавит) орысша қалай жазылса, солай жазуға мәжбүрлейтін, тілімізге зорлықпен енгізілген жат дыбыстардан арылтып, сосын шеттілдік сөздерді қазақша қалай айтып-жазу ұстанымын бір ыңғайға келтіріп алу керек. Сонда ғана тіліміздің сөздік құрамын басқа тілдік сөздердің есебінен байыта аламыз. Жаңадан сөз жасау машақатын жеңілдетіп, жас ұрпақтың түсінігіне жеңіл, сапалы оқулық, оқу құралдарын жазуға қол жеткіземіз. Бізге үлгі болып жүрген орыс тілі және әлемнің басқа да алдыңғы қатардағы тілдері, міне, осы бағытты ұстанып, дамып келеді. Осыған орай, Халел Досмұхамедұлының: «Біздің қазақ-қырғыздың ішінде Аурапа тілдерін жақсы білетініміз аз, көбіміз білмейміз. Аурапа тілдері бізге орыс тілі арқылы жалғасады. Аурапа сөздерін алғанда түбін тексеріп, шамадан келгенше сөзді түпкі иесінің сөйлеуіне жақындатып алу керек. Сөз франсоздікі болса, франсоздың айтуына, немістікі болса, немістің айтуына жақындатып алу керек. Көпке дейін Аурапа мен біздің арамызға орыс тілі дәнекер болды. Орыстар Аурапа сөздерін өзінше өзгертіп алды. Мұны үнемі ұмытпасқа керек. Аурапа сөздерін орыс арқылы алғанда өте сақтық керек» [13,151], – деген сөзінде үлкен мән жатыр. Қорыта айтқанда қай ұлттың болсын қалыптасып, шыңдалған тілдік жүйесіне жат тілдік материалдар табиғи емес жолмен еніп, сіңісіп кетуі – сирек құбылыс. Егер олар белгілі бір заманның саяси ықпалымен жасалған ереже-қағидалар негізінде тілге зорлықпен енетін болса, тілдің табиғи жүйесіне сәйкес келмейтіндігінен, бәрібір олардың бөтендігі әрқашан сезіліп тұрады. Керісінше, халық өз еркімен қабылдап, айтып-жазса, онда олардың бөгделігін арнайы үңіліп зерттеген маман адам болмаса, кез келген жан аңғара бермейді. Ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарынан бергі жүргізілген саяси-эконо-микалық үдерістердің әсерінен қалыптасқан дәл қазіргі уақыттағы қазақстан-дық қоғамның ұлттық-әлеуметтік құрамы ерекше болып отыр. Осы жағдайға қарай, мемлекеттік тілді пайдаланушы қазақтардың ғана белгілі мөлшердегі тобына ұлттық статистикалық орталықтың жүргізген сауалнамалық зерттеуі оларды шартты түрде былай жіктеуге болатынын көрсетеді: а) тек қана қазақ тілінде сөйлейтіндер – 25%; ә) тек қана орыс тілінде сөйлейтіндер – 15%; б) қазақ-орыс тілінде бірдей сөйлей-тіндер – 35%; в) орыс тілін білетіндер, бірақ оны тар ауқымда (диапазонда), тұрмыстық деңгейде қолданатындар – 10%; г) қазақ тілін тек қана тұрмыстық деңгейде қолданатындар – 15%. Әлбетте, бұны – қазақ ұлтының белгілі мөлшердегі тобына жүргізілген сауалнамалық зерттеу екенін ескеріп, қазіргі қазақ қоғамының нақты шынайы бейнесін көрсетеді деп қабылдауға болмайды. Таза орыс тілінде және қазақша-орысша бірдей сөйлей алатындардың көпшілігі қалада немесе қалаға жақын елді мекендерде тұратыны жалпы кауымға белгілі. Қостілділердің біразы отбасында қазақ тілінде сөйлеп, жұ-мыста және тағы басқадай жерлерде, көбінесе, орыс тілін пайдаланса, тілдің қоғамдық қызметінің басымдығы мен пәрменділігін айқындайтын қала тұр-ғындарының тілі орысшаға бейімделгені де көпшілікке мәлім. Қолымыздағы деректер қостілділіктің қалыптасу деңгейі әртүрлі бола-тынын көрсетеді. Бұл ретте координативті қостілділікті атап айтуға болады, яғни қостілділіктің белгілі бір қарым-қатынастық (коммуникативтік) жағдай-ға байланысты айқындалған түрі – координативті қостілділік деп аталады. Қазір бұл жағдай Қазақстанда ерекше орын алады. Қазақстандық қостілді (қазақша-орысша) азаматтар қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастың түрлі жағдайлары мен мақсатына байланысты бәлендей дайындықсыз, ешқандай қинындықсыз бір тілден екінші тілге еркін ауысып, екі тілді бірдей қолдана береді. Бұл ерекшелік, негізінен, қазақтарға тән болып келеді. Бұны ҚР-дағы қазақ қоғамының тілдік тәжірибесі деп те қарауға болатындай. Әрине, бұның өзіндік артықшылығы да, кемщілігі де бар. Артықшылығы дегенде Елбасы сөзімен айтсақ: «Қазақтардың жаппай қос тілді болуы – оларға осы заманғы ақпарат тасқынына жол ашатын ғажайып құбылыс» [14]. Тарихшы ғалым М. Қозыбаевтың сөзімен айтсақ, «Сөз жоқ, орыс тілі біз үшін өркениетке алтын көпір болған тіл. Ә.Бөкейханов айтқандай, орыс халқымен біздің тағдырымыз тамырлас» [15]. Сондай-ақ, бұның жағымсыз жағы да бар екені жасырын емес. Бұл мәселеге кезінде заманымыздың заңғар жазушысы, академик-жазушы М.Әуезов назар аударған екен. Ол өзінің «Ана тіл әдебиетін сүйіңдер» деген мақаласында орыс тіліне аса беріліп кеткен қазақ азаматтарын сынға алып, қазақ тілі мен әдебиетінің қадір-қасиетін айта келе, кез келген саналы азамат өз ана тілін жақсы білуге міндетті деген талап қояды. «Өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге болады. Себебі, ол қандайлық білімді болса да, рухани ой тәрбиесінде сыңаржақ болады», – дейді. Дегенмен қос тіл білгенің артықшылығына да мән беріп: «Абайдың Абай болуы екі тілдің әдебиетін білгендігінен», «Екі бірдей ана тілің болуы – екі енеге тел өскендей, екі жақты, егізекі нәр қасиет, қуат береді» [16, 411-413], – деп жазады. Расында да халқымыз «Қос тіл – қос қанатың» дегенде екі тілді білудің үлкен мүмкіншіліктерге жол ашатынына байланысты айтқан болар. Алайда бір ұлттың жаппай қостілді болуы ұлттық тілге айтарлықтай залал тигізетінін қазіргі қазақ қоғамының жай-күйі нақты аңғартуда. Тереңірек бойлап, кеңірек ойласақ, көптеген ұлт өкілдерінен тұратын қазақстандық қоғамның қостілділігі барлық ұлт өкіліне бірдей тән емес екеніне көз жеткіземіз. Көбіне, қазақ қоғамы өз ана тілімен қатар орыс тілін жетік меңгерген болып келеді. Қазақтардың орыс тіліне жетік болуына байланысты болар, еліміздегі басқа ұлт өкілдерінен қазақтардың саны қаншалықты артық болса да (60%), орыстілді қазақтардың есебінен қазіргі таңда еліміздегі қоғамдық қарым-қатынастың бірқатар саласында, негізінен, орыс тілі үстем қолданыста болып отыр. Мәселен, техникалық сала, жаңа технологиялар саласы, экономика, бизнес, банк-қаржы жүйесі, жаратылыс-тану ғылымдары мен медицина сияқты т.б. салалардағы қазақ әдеби тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қолданыс аясы орыс тілімен салыстырғанда кейін қалып отырғаны шындық. Бұлай болып қалыптасуына кеңестік дәуірдің тілдік саясаты ықпал еткен еді. Сол заманда ҚазКСР-дың мемлекеттік басқару орындарының тілі ғана орысша болып қойған жоқ, гуманитарлық ғылымдардан басқа ғылымдардың пәні де орысша оқытылып, орысша зерттелді. Елге ең қажетті жоғары білікті мамандар мен кәсіп иелері орысша дайындалды. Жаратылыстану мен медицина секілді ғылымдардың әдебиеттері көпшілікке арналған шағын кітапша түрінде немесе мерзімді баспасөз беттерінде ғылыми-көпшілік мақала ретінде ғана басылатыны болмаса, қазақ тілінде зерттеліп жазылмайтын. Міне, соның зардабынан қазақ әдеби тілінің қызмет ететін үлкен бір саласы әрі оның дамып жетілуінің негізгі бір бағыты болып саналатын ғылым тілі өз дәрежесінде дамымай қалды. Сан алуан ғылым саласының ғылыми-техникалық терминдері ғана қазақшаланбай қалған жоқ, тілдің қоғамдық қызметінің бір саласы – ғылыми стиль бойынша сөз саптау, сөйлем құру, ғылыми ой-пікірді ауызша-жазбаша мәтін ретінде жүйелі жеткізу де өз дәрежесінде қалыптаспады. Соның әсерін тәуелсіздік алып, өз алдына дербес ел болса да, ҚР күні бүгінге дейін айқын сезініп отыр. Бұған Елбасының мына сөзі де нақты дәлел: «Ұлттық сана-сезім үшін этикалық мәдениет пен тілді қорғап дамытатын қоғамдық институттар жүйесіне арқа сүйеу мейлінше маңызды. Мұның, әсіресе, білім беру жүйесі мен бұқаралық ақпарат құралдарына қатысы бар. Біз білім беру жүйесінің «қазақ тілін қалыс қалдыру» ұстанымына құрылғанын көрдік, онда ең бір ділгір де мұқтаж кәсіптер мен мамандықтар бойынша қазақша білім ала алмайтын. Соның салдарынан ұлттың, әсіресе, қалаулы тобының тілді жан-жақты меңгеруге деген ынта-зейіні төмендеп кетті» [17, 153]. Қалай дегенмен, қазіргі кездегі қазақ әдеби тілінің қолданылатын қоғамдық салалары – әртүрлі, әр деңгейлі. Тілдік қолданыстың қоғамдық-әлеуметтік қызметін зерттеушілердің айтуынша, қазақ әдеби тілі: білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, оның ішінде қоғамдақ-гуманитарлық ғылымдар салаларында кеңірек қолданылады. Алайда қазақ тілі мен орыс тілі арасын-дағы функциялық шекара күні бүгінге дейін әлі нақтылана қойған жоқ. Сол себептен оның қандай деңгейде екені туралы әлеуметтік-лингвистикалық зерттеулердің қажеттілігі қазір кезде жетекші орынға шықты. Шындығында, бұл – аса назар аударатын мәселе. Қостілділік (көптілді-лік) жағдайда тілдік қарым-қатынастың (коммуникацияның) жүзеге асуы екі тілдің де фонетика-лексикалық жүйесі мен құрылымдық-стилистикалық нормаларына әсер етіп, олардың табиғи қалпын бүлдіріп, түрлі келеңсіз құбылыстардың пайда болуын туғызуда. Қазіргі уақытта қазақша теледидар, радио бағдарламалары мен қазақша газет-журнал тіліндегі әдеби тілдік нормаға сәйкес келе бермейтін кейбір «тың қолданыстар» екі тілді бірдей меңгергендердің немесе екеуінің біреуін орташа деңгейде білетіндердің аузынан шығып, қаламымен жазылып, бүкіл қоғам мүшелеріне кең тарап жатыр. Себебі олар өзі білетін тілдердің өзіне бір табан жақынында ғана ойлап, сол ойын екінші тілде ауызша немесе жазбаша түрде жолма-жол аударып жеткізем деп қателіктерге ұрынып жатады. Бұған мән бермеушілік немесе немқұрайды көзқарас қазақ әдеби тілінің әдебиленіп нормалана түсуіне залалын тигізіп жатыр. Тілдің дәстүрлі қолданысын бұзушылар – тілдің табиғи қалпын, табиғи бітім-болмысын ғана бүлдіріп қоймай, оның атам заманнан келе жатқан дәс-түрлі құндылықтар (ұлтық ой-сана, ұлтық таным-түсінік, ұлттық салт-дәстүр, ұлттық әдет-ғұрып т.б.) жүйесінің біртіндеп бұзылуын да қалыптастырады. Сондықтан қазақтың қазіргі күллі бұқаралық ақпарат құралдары мен түрлі баспалары тіл мәдениетін қадағалайтын қазақ әдеби тіліне өте жетік арнайы мамандардың болуын қажет ететін сияқты. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алып, егемен ел болғаннан бері көптілділікті дамыту күн тәртібінен түспей келеді. Әсіресе, жас буын өкілдерінің қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқып-үйреніп, біліп-меңгеріп мектеп бітіріп шығуы мақсат етіліп отыр. Алайда бұл оңай шаруа емес екені баршаға аян. Ешкім де анадан туғанда бірнеше тілді біліп тумайды. Бұны заман мен қажеттілік туындатады. Қазіргі уақытта көп тіл білу – өмір қажеттілігі делініп жүр. Бірқатар әлеуметтік-лингвистикалық зерттеулерде қажеттілік негізінде қостілділік (көптілділік) пайда болып, қалыптасады және қоғамда түрлі ұлт өкілдері қаншама көп болса, қостілділік пен көптілділік соншама қажет бола түседі деген көзқарас бар [18]. Әзірше ҚР қоғамы бір тілдің, яғни мемлекеттік тіл – қазақ тілінің маңайына айтарлықтай дәрежеде шоғырлана алмай отыр. Осындай жағдайда «Үш тұғырлы тіл» саясаты қазақ қоғамы тарапынан ғана орындалып, қазақ жастарының өз ана тілінен алшақтай түсуіне апара жатқанына байланысты қоғам тарапынан наразылық пікірлер жиі айтылуда. Қостілділік құбылысы қазіргі заманда дүниежүзі елдері бойынша түрлі деңгейде түрліше өріс алуда. Бір елдерде жергілікті тілдермен қатар ағыл-шын, француз, неміс, испан, орыс тілдері мемлекеттік тіл ретінде қолданы-латын болса, енді бір елдерде аталған тілдердің тек біреуі ғана мемлекеттік тіл қызметін атқарады. Қостілділік адамзат қоғамына қаншалықты тән құбылыс десек те, оны мемлекеттік билік тарапынан ретке келтіріп отыруға болады. Сондықтан да оның қолданыс аясын кеңейтіп, дамыта түсу немесе тек мемлекеттік тілде ғана сөйлейтін бір тілдік (ұлттық) қоғам орнықтыру әрбір ұлттық мемлекеттің өз қолында. Қазіргі уақытта ҚР-да қазақ-ағылшын қостілділігі қалыптаса бастады деген көзқарас бар. Алайда бұның шындықтан алшақ екенін нақты жағдайдан аңғартады. Қазақ тарихында орыс тілінің рөлі айрықша. Бұны орыс тілінің ғылым мен білімді игерудегі өзіндік мәніне байланысты деп түсінеміз, бірақ қазақ қоғамы орыс тілін жетік меңгереміз деп жүріп, өз ана тілінен біртіндеп алыстап, оны қорашсынатын жағдайға дейін жетті. Сондықтан жалпы «қостілділікті» әрбір азамат өз ана тілін жетік білетін жағдайда ғана екі халық арасындағы көпірі деу керек. Соңғы кезде қазақ жазуын латыншаға көшірудің қажеттілігі мен соған орай туындайтын өзекті мәселелерге байланысты көптеген еңбектер жарияланып жүр. Оған себеп қазіргі саяси-экономикалық жағдай халқымыздың әлеуметтік дамуына ерекше әсер етіп отыр. Соған байланысты тұрмыс-тіршіліктің барлық салаларында небір өзгерістер болып жатыр. Бұл – тіліміздің де дамуына өзгеше бағыт қалыптастырып отырғаны белгілі. Соған орай, қазақ жазуына, соның ішінде шетелдік сөздердің, нақтырақ айтсақ, қоғамдық-саяси сөздер мен терминдердің жазылуына деген бүгінгі көзқарас та өзгереді. Қазақша ғылыми терминдерді қалыптастыру қазіргі уақытта тіл білімінің маңызды мәселелердің бірі болып, қызу пікірталастың өзегіне айналып жүр. Бұл мәселе жөнінде қазақ ғалымдарының, негізінен, тілші-лингвистерінің көзқарастары әртүрлі. Біреулер жалпы кірме сөздерге балама табуды көздесе, енді біреулері тек орыс тілінен енген сөздерді ғана қазақшалау керек, ал орыс тілі арқылы енген, бірақ арғы тегі грек, латын т.б. тілдердің сөздері болып келетін ғылыми терминдерді қазақшалаудың қажеті жоқ деп есептейді. Бұның төрелігін айтудан бұрын ұлттық тілде сөздердің қалай жазылуына аса ықпал ететін жазу (графика) мәселесіне ерекше тоқтала кету қажет. Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде де сөздер үндестік (сингармонизм) заңына сәйкес не біркелкі жуан немесе жіңішке айтылатындақтан, осы араб-парсы тілдерінен енген сөздер түрлі вариантар құрап (Қали-Ғали-Әли-Әлі, Фазыл-Пазыл-Базыл-Бәзіл, Фатима-Батима-Патима-Патыма, қазір-кәзір-әзір, ғалым-ғылым-ілім т.б.), тіпті көпшілігі ықшамдалып немесе бір-екі дыбысы өзгеріске ұшырап (ғалым-ғылым-ілім, өкімет-үкімет, сағат-сәт, мағына-мән т.б.), өз алдына дербес мағына алып кетті. Ал күнделікті тұрмыс-тіршілігімізде қолданып жүрген ай аттарының (қараша, сәуір, наурыз т.б.), апта күндері аттарының (дүйсенбі, сәрсенбі т.б.), киім-кешек (бәтіңке, бөкебай, шәлі, даждауық т.б.), сондай-ақ, көптеген зат атауларының (кітап, дәптер, қалам, кереует, үстел, самауыр т.б.) басқа тілдерден енгенін көпшілік біле де бермейді және оны оларға білуінің де еш маңызы, тіпті түк қажеттілігі жоқ. Сөйлеуші кез келген сөзді ешбір дайындықсыз айтады. Сондықтан қай тілге енген сөз болсын, сол тілдің дыбысталу ерекшелігіне сәйкес келмесе, кірген тілінің заңына бағынып өзгереді де, кірген тілінің төл сөзі сияқты болып кетеді. Сөйтіп, оның сөздік қорына қосылып, байытады. Дүниежүзінде басқа ұлт тілінен сөз алмаған тіл жоқ. Мұндай сөздер дарияға құйылып жатқан бұлақ-өзендер суы тәрізді. Олар ұзақ аққан сайын сүзіліп, тұнып келіп дарияға қосылып, оның өз суына айналуы керек. Неше түрлі арам қалдықтар мен лай, құмды алып келіп қосылса, дарияның әдеттегі тыныс-тіршілігін бұзады. Тілге енетін бөгде сөздер де сол сияқты. Қазақ тілінің осы уақытқа дейін табиғи әуезділігін сақтап келуінің бір сыры – оның ұзақ уақыт ауызша өмір сүргенінде жатыр. Өткен замандарда халыққа басқа тілдерден келген сөздерді сол тілдегідей айтып, солар жазғандай етіп жазу керек деп «ақыл» айтатын «ақылмандар» болған жоқ. Халық жат сөздерді айтқанда тілін бұрап қиналмай-ақ, өз ана тілінің ыңғайына (заңдылығына) қалай келсе, солай айтты. Сол себептен жат сөздер қазақы сипат алып, ауызша тарады. Мұның өзі ауызекі сөйлеу тілі – тілдің өмір сүруінің негізгі қалпы (формасы) екенін көрсетеді. Ал жазу – соны белгілейтін шартты таңба. Демек, жазылған сөз бен оның оқылып-айтылуы барынша сәйкес келуі керек. Яғни айтылу жазылуға емес, керісінше жазылу айтылуға бағынуы тиіс. Қазір тіліміз мемлекеттік мәртебе алса да, еліміздегі тілдік саясатқа орай, қоғамдық қатынастың көптеген саласына, әсіресе, ғылымда қолданысқа түсе алмай жүр. Медицина, нақты ғылымдар (математика, геометрия, физика т.б.) мен жаратылыстану (химия, биология, география т.б.) сияқты ғылымдар күні бүгінге дейін тек орыс тілінде зерттелгендіктен, оқытылғандықтан, олардың түрлі әдебиеттері орысша жазылып келеді. Қазақ тілінде зерттеліп жазылғандары тым аз. Жазылған оқулықтар мен ғылыми еңбектердің стилистикалық, грамматикалық кемшіліктерін айтпағанда, жалпы тілі «халықаралық» деген жалған атауды иеленіп жүрген, нағыз қазақ дыбыстап айтпақ түгілі, жүгіртіп оқи алмайтын термин сөздерге тұнып тұр. Бұл – орыс тілінен немесе осы тіл арқылы орысшаланып енген сөздерді орыс тіліндегідей етіп дыбыстаймыз деп қазақ әліпбиіне атам қазақ тілінде болмаған дыбыстарды таңбалайтын әріптерді енгізудің «жемісі». Міне, осы себепке байланысты болуы керек, «басқа тілдерден еш өзгеріссіз алынған сөздерді дәл беретін әмбебап әліпби жасап алдық, жазу мен айтылу арасындағы алшақтықты мүлдем жойдық» деген академик Н.Сауранбаевтың [19,222] пікірімен келіспеген профессор С.Мырзабеков өз ойын былай білдіреді: «Мұның өзі «мақтанса бүгін мақтансын қазақ, төбесі көкке тимей тұр аз-ақ» деп мәз болғанымыз сияқты, сөздің айтылуы мен жазылуын ұқсатып қойғандай, қанағат сезімін тудырғаны айқын. Емле ережелерінің мұрты бұзылмай тұрғаны, сөздің жазылуына бейімделіп айтылуы әлі күнге дыбыс пен әріпті ажырата алмай жүргенімізден болуы керек» [20, 15]. Қазақ фонетикасының білгір маманы сөздің айтылуы мен жазылуы арасындағы сәйкестікті емес, қазақ тілінің өзіне тән ерекшелігінің құрып бара жатқанын айтып отыр. Бүгінгі ғылым мен техника қарыштап дамыған заманда тілімізге шет тілдерден тасқындап толассыз еніп жатқан жат сөздердің көбейіп кеткені соншалықты – олар тіліміздің келешегіне де қауіп төндіре бастады. Осы тығырықтан шығудың бірден-бір жолы – «жат сөздерді қазақ тіліне жаппай аудару қажет», – деп пайымдаған қазақ қоғамы жаңа сөз жасау бәсекесіне белсене кірісіп кетті. Ниет дұрыс, бірақ қазақ тілі қаншалықты бай, мүмкіншілігі зор болса да, мұндай жаңа ұғым атауларының тасқынына төтеп бере алмай, олардың барлығына қазақша жаңа сөз тауып беруге үлгермей жатыр. Біз қазір, көп жағдайда, қазақта бұрыннан болған, бірақ сәл ұмытыла бастаған сөздерді сол қалпында немесе соларды жұрнақтар арқылы сәл өзгертіп пайдаланып жүрміз. Қалай дегенмен, бұның бір кемшілігі бар. Себебі олар бұрын бір ұғымға атау болғандықтарынан және сол зат немесе ұғым әлі де болсын ұмытыла қоймағандықтан, өзінің бұрынғы мағынасына тартып кете береді. Сөйтіп, дау-дамай туғызады. Сондықтан біздің ойымызша, жаңа ұғымға телінген жаңа атаудың бойында жаңа ұғымға жетелейтін себеп (мотив) болмай жатса, бұрынғы немесе жаңадан енген орысша, латынша, грекше т.б. сөздердің тек дыбысталуын ғана қазақшалап, сол қалпында қалдыру тиімді сияқты. Біз әлі күнге дейін едәуір қиындықтар тудырып жүрген қателіктердің себебімен күресудің орнына, оның салдарымен күресіп, кезінде еш өзгеріссіз тілімізге еніп кеткен сан мыңдаған шетелдік терминдерге қазақша балама сөздер іздеумен айналысып, бәріміз аудармашы болып кеттік. Бұның, әрине, пайдалы жағының бар екенін ешкім жоққа шығармас. Дегенмен уақытша қиындықтар келтіріп, дағдарысқа ұшырататынын да естен шығармау керек шығар. Себебі олардың барлығын шамамыз келіп, қысқа уақыттың ішінде қазақшалап тастағанның өзінде қазіргі қоғамымыздың мүшелеріне оларды игеру де, игерту де қиын. Мәселен, қазақша баламалары табылған сол сөздердің барлығы пайдаланылған әйтеуір бір жаңа оқулық, оқу құралын нағыз маманның өзі оқыды делік, бәрібір ол кібіртіктеп, дұрыс түсініп кете алмай қиналып, жаңа сөздердің сөздігіне (егер ондай сөздік бар болса) әлсін-әлсін көз жүгіртуге мәжбүр болары анық. Бұның да себебі түсінікті. Әр ұлттың тіліндегі бүкіл сөз байлығы, сол ұлт мүшесінің әрқайсысының санасына бала кезден бастап, мектептегі білімімен ұштасып, кәсіби орта және кәсіби жоғары оқу орнында-рында жалғасып, біртіндеп сіңіріледі. Осыдан болар, қазіргі егде ғалымдарымыздың көпшілігі жаңадан жасалған, я қазақшаланған терминдері бар мектеп оқулығының өзін жатырқап қабылдайды. Осыны ескеріп, «ыңғайға келіп тұрған кейбір сөздерге қазақша балама іздемей-ақ, тек қазақша айтып-жазсақ қайтеді» десеңіз, үлкен қарсылыққа тап боласыз. Бұл да түсінікті. Себебі сол сөздердің орысша қалай айтылып-жазылатындығына мектеп оқушысы кезінен құлақтары да, көздері де әбден үйреніп, саналары уланып қалған оларға қазақ дыбыстарының әріптерімен жазылған сөздер өте ерсі көрініп тұрады. Сонымен бірге көпшілігіміздің санамызға жат сөздерді бұзып айту арта қалғандықтың, надандықтың белгісі ретінде қалыптасып, орнығып қалғанының кесірінен де жат сөздерді қазақша жазып, қазақша дыбыстау керек екені санамызға сіңбей жатыр. «Бөтен тілден енген сөздерді дәл сол тілдердегідей етіп бере алатын» әмбебап «қазақша-орысша» әліпбиіміз тіліміздің өзіндік дыбысталу ерекшелігіне, өзіндік дыбыстық тіркесіміне ғана нұқсан келтіріп жатқан жоқ, оның табиғи дамуына да бөгет жасап жатыр. Сондықтан жазылу мен айтылу арасындағы айырмашылықты барынша азайтып, аударуға келмейтін, жаңа ұғымды беретін жат сөздерді тіліміздің ерекшелігіне бейімдеу керек. Сонда ғана тіліміз жат сөздер топанының астында қалмайды және қазақшаланып кірген сөздер тіліміздің сөздік қорын байыта түседі. Ал бұны бір жөнге салу үшін қазіргі тіліміздің жазуына үлкен бетбұрыс (реформа) қажет болып тұр. Ол – әліпби ауыстырайық па, жоқ па, бәрібір, әйтеуір қазіргі әліпбиіміздегі жат тілдік сөздерді жазып-айтуға мәжбүрлейтін, сөйтіп, тіліміздің шырайы мен шұрайын кетіріп жүрген, тіліміздің табиғи бітім-болмысына жат дыбыстарды (в, ф, ц, ч, щ, х, һ, э), дыбыс тіркесімдерді (ц (тс), ч (тш), я (йа), ю (йу), е (йо) таңбалайтын әріптерден (ь,ъ) арылу болмақ. Тілімізді азат ету арқылы ғана біз орыстандыру саясатынан құтылып, рухани тәуелсіздікке жете аламыз. Біз алдағы уақытта рухани тәуелсіздікке де жетеміз десек, орыс тілінің ықпалынан шығуымыз қажет-ақ. Ол үшін қазіргі жазуымызға реформа жасау керек екенін көпшілік мойындай бастады. Бірақ соның басқаша жолмен жүзеге асуы да мүмкін екеніне көпшілік назар аудармай жүр. Мәселен, орыс жазуының өзі латыннан өрбіген. Біз қазіргі әліпбиіміздегі орыс тіліне тән, біздің тілге мүлдем жат дыбыс-әріптерді (в, ф, ц, ч, э, ё (ио), и (дауысты), у (дауысты), я, ю, ь, ъ, х, һ) алып тастасақ, латынша болып шыға келеді. Тіпті толықтай кирилден құтылғымыз келсе, қазіргі «б», «г», «ж», «з», «л», «т», «ш» секілді кейбір әріптерімізді латындық «в», «g», «zh», «z», «l», «t», «sh» әріптерімен немесе латын-ағылшын әліпбиінің бос қалған басқа бір әріптерімен таңбалай салуға болады. Осылай істесек, қазақ тілінің өзіндік ерекшелігін танытатын «ә», «ө», «ұ», «ү», «і», «ы», «ғ», «қ», «ң» дыбыс-әріптеріне қайтадан латынша таңба береміз деп аса қиналудың, әуре болудың да аса бір маңыздылығы жойылатын сияқты. Біздің ойымша, оларға мүлдем тимеуге де болады. Осылайша, тіліміздің төл дыбыстарын ғана таңбалайтын жаңа әліпби жасасақ, ересектер жаңа жазуды оңайырақ игерер ме еді, ал жаңа жазумен тәрбиеленіп өсетін жас ұрпақ бұрынғы жазуымыздағы күллі жазба дүниелерімізді біршама еркін оқып-түсіне алар ма еді. Әлбетте, бұл біздің жеке ұсынысымыз (көзқарасымыз). Қазіргі уақытта дайындалып, ойластырлып жатқан реформалардың бірі кириллицадан латынға көшу болып тұр. Бұл – алғаш сөз бола бастағанда қызу талқыланып, бірсыпыра ұсыныс-пікірлер айтылғанымен, қазір жұрттың ести-ести құлағы үйренген, әлде «Бізсіз де қалай жасаймыз десе, жоғарыдағылар өздері біледі» дегендіктен бе екен, қазақ қоғамы ас белсенділік танытпай жүр. Әлбетте, солай болуының да ретті бар шығар. Себебі латын жазуына көшудегі түпкі мақсаты әуел бастан анықталып, халыққа жан-жақты түсіндірілген жоқтұғын. Біреулер «Латыншаға көшсек, компьютер тілін оңай игеріп, интернетке шығуымызға кең жол ашылады» десе, енді біреулер «Латын әріптері арқылы күллі түркі жұртына ортақ жазу қалыптастырамыз. Бір-біріміздің жазба әдебиетімізді тәржімәсіз немесе делдал (орыс) тілсіз түпнұсқадан оқи беретін боламыз» дегенді желеу етті. Ал тіліміздің қамын әріден ойлаған Ә.Қайдар, Ә.Жүнісбеков, Б.Қалиев сияқты т.б. тілші-лингвист ғалымдар «Латыншаға көшу тіліміздің өзіндік болмысын сақтап қалу үшін қажет, латын жазуына негізделген өзіміздің төл әліпбиімізді құрып алған соң, тіліміздің табиғатында жоқ, орыс тілінен және халықаралық термин деген желеумен орысшаланып енген бөтен сөздерден арыламыз. Сөйтіп, қазақша баламасы табылмай жүрген бүкіл кірме сөздерді өз тіліміздің дыбыстарымен жазып-айтамыз» деген ұстанымды (позиция) басшылыққа алған еді. Осы пікірлердің қай-қайсысының да өзіндік маңызы бар екеніне дау жоқ, дегенмен біз үшінші пікірдің салмағы ерекше-ау деген пайымға келдік. Мәселен, бірінші пікірге келейік, компьютерде жұмыс істеу, ең алдымен, өзіміз үшін керек емес пе, жазуымыздың, яғни тіліміздің әуелі өзімізге қызмет етуін қамтамасыз етіп алмай тұрып, әлемге танылуды, әлемдік Интернетке шығуды көздеу тіптен орынсыз болар. Бізден басқа қай ел компьютерді жақсы игереміз деп латынша жазуға көшкелі жатыр екен. Сонда ежелден келе жатқан дәстүрлі жазу-сызуы бар елдер (еврей, араб, қытай, жапон, үнді, кәрей, грузин, армиян т.б.) компьютер тілін оңай игереміз деп латыншаға көшуі керек пе? Жоқ, олар оған бармақ түгіл ойына да алмай-ақ, көштен қалып, аштан өліп жатқан жоқ. Ал біз болсақ, орыс жазуымен небір компьютерлік бағдарламаларды жасап, жұмыс істеп жатқан жоқпыз ба және орыстардың компьютер жүйесі күннен-күнге жетіле түсуде. Демек, бұл – жазу ауыстыруға басты желеу бола алмайды. Екінші пікірге құлақ қоюға болатын секілді. Қазір біз кез келген түркі халықтарының өкілімен ауызша сөйлессек, бір-бірімізбен оп-оңай түсінісіп, пікірлесе аламыз. Ал жазуымыздың әрқилылығына байланысты бүкіл жазба дүниелерімізді орысшаға аудармай, демек делдал тілсіз оқи алмаймыз. Бұл – түркі тілді халықтар өзара бір-бірінің жазба әдебиеттерін оқи алмасын, әрқайсысы өзінше бөлек дамысын, бірінен-бірі туыстық, рухани-мәдени байланыстан алшақтай түссін деген саясаттан туындаған еді. Соның кесірінен, қазіргі таңда Кеңес Одағының құрамында болып, барлығы бірдей орыс жазуын ұстанған түркітілдес халықтар бір-бірлерінің жазған дүниелерін аудармасыз оқи алмайтын халге жетті. Мысалы, үлкен жазба дүниелерді айтпағанның өзінде дыбысталуы дәл біздегідей бола тұрып, ұлы Абайдың есімін өзбектер «Обай» деп жазып, бізше оқып-айтады, қырғыздар «қазақ» деген сөзді «казак» деп жазып, бірақ бізше дыбыстап оқиды. Бұл секілді мысалдарды сан мыңдап келтіруге болады. Біз тек бір-екі сөзбен зымиян саясаттың түркі халықтарының әрқайсына түрлі әліпбиі түзіп беріп, барлығын орыстандыру мақсатында әдейі адастырғанын айтуды мақсат етіп отырмыз. Міне, осы бір кінаратты мәселені көздеп, бәрімізге ортақ жазуды қалыптастыруды ойласақ, латынға көшуді әбден қолдауға болатын-дай-ақ. Бірақ қазірдің өзінде бұл іс біз ойлағандай болып жатқан жоқ. Түріктер ХХ ғасыр басында жасап алған өз латыншасында қалды, әзербайжандар мен түрікмендер латыншаланған өз әліпбилерін түріктікіне сәл ұқсатқаны болса, өзбектер латыншаны өздеріне лайықтап жасап алды, қырғыздар мен татарлар да солай етпекші. Басқа түркі халықтары да өздерінің дыбыстық жүйесін басшылыққа алуда. Сөйтіп, бүкіл түркі жұртына ортақ дыбыстар әр түркітілдес ұлттарда, мөлшері, латын әрпімен түрліше таңбаланып жатыр. Бәріміз бір мәмілеге келіп, ортақ шешім қабылдап жатпаған соң, солай болатыны сөзсіз еді. Демек, кезінде күллі түркі жұртына біршама түсінікті болып, сонау XVII-XIX ғасырларда кең қолданылған «шағатай тілі» сияқты жазуды қалыптастыру ендігі уақытта қиын шаруаға айналғандай және әркім өзінің жеке ұлттық мүрдесін көздеген мынадай алмағайып заманда соның аса бір жүзеге аса қоюы да мүмкін емес сияқты. Сондықтан тек өзіміздің ұлттық мүддемізден шығатын мақсат қана ең түбегейлі мұрат болып қалар. Енді үшінші пікірге тоқталайық. Осы күнге дейін қазақ ұлтын орыстандыру саясаты жан-жақты жүргізіліп келді. Сол әрекеттің бір түрі қазақ тілін бұзу арқылы болғанын көзі ашық, көкірегі ояу жұрттың бәрі жақсы біледі. Ал тілді бұзу бірден бола қоятын оңай шаруа емес. Соны білгендер өз ойын біртіндеп іске асырды. Алдымен қазақ жазуын арабшадан латыншаға, сосын латыншадан орысшаға өзгертті. Орысшаға ауыстырған соң орысша сөздер орыс тілінде қалай жазылса, қазақ тілінде де солай болуын талап етіп, орысшаланған әмбебап (қазақ-орыс) әліпби жасап берді. Дәл солардай етіп жазатындай бізде кейбір дыбыстар болмағандықтан, өз тілдеріндегі біраз дыбысты және солардың әріптерін қазақ тілі әліпбиіне зорлап енгізді. Енді қазақ жұртының бірқатары есін жинап, сол сөздерді қазіргі қазақ жазуындағы (кириллица) қазақша дыбыстармен ғана қазақшалап жазайын десе, орысша жазуылуына әбден үйреніп кеткен әрі орыстануға біртіндеп бейімделе бастаған барша қандастарымыз (бір қызығы орыстар емес) тіптен көнгісі келмейді. Олар қазақшалап жазылса-ақ болды, қолма-қол қарсы шығып, «Дұрыс жазылмаған, бұл сөз орысша да, қазақша да бірдей жазылады, бізде солай қабылданған, бұның түк өрескелдігі жоқ, бәріміз осылай жаза аламыз және сол қалпында айта да аламыз» деп өре түрегелді. Осы үрдістің (тенденция) дәстүрге айналғаны, санамызға сіңгені соншалық – қазіргі тіліміз еш өзгеріссіз енген сөздерге мейлінше толып болды. Мәселен, 2012 жылы жарық көрген 15 томдық қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде 150 мыңнан астам сөз бен сөз тіркесі тіркелсе, осы сөздіктің сығымдалған нұсқасы «Қазақ сөздігінің» мәліметіне сүйенсек, оның сөздік құрамында 106 000 мың лексикалық бірлік [21,2] бар деп көрсетілген. Ал қазіргі біз сөйлеп-жазып жүрген тіліміздің сөздік құрамында 200 мыңнан аса еш өзгеріссіз енген ғылыми терминдер мен қоғамдық-саяси сөздер бар екен. Бұндай ахуалмен қайтіп өз тілімізде ұлтымызға түсінікті ғылыми еңбектер жазуға болады. Ғылым тілінсіз қазақ тілі толыққанды мемлекеттік тіл бола алмайтыны баршаға аян және ғылыми тіл мектеп оқулығынан басталатынын ескерсек, түрлі ғылым мен олардың слаларының қазақша дамуы күмән туғыза түседі. Ал осы күнге дейін қазақ тілі өзінің табиғи бітім-болмысын жоғалтпай келе жатса, ол орыс тілі жүйесіне тілдік құрылымының (грамматика) еш ұқсамайтындығында жатса керек. Сол себептен қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне (фонетикалық), сөздік (лексикалық) қоры мен құрамына жасалынып жатқан қиянат қаншалықты зор болса да, әйтеуір, тілдің құрылы-мына соншалықты әсер ете алмай келді. Егер қазақ тіл де украин, беларусь тілі секілді орыс тіліне туысқан тілдердің бірі болғанда мынадай қалпымен орыс тіліне мүлдем сіңісіп (ассимиляцияға ұшырап), баяғыда-ақ жойылып кетер ме еді, кім білсін! Өстіп, шүкршілік еткенімізбен, байыптап қараған, пайымдап көңіл қойған адамға орыс тілінің тілдік құрылымымызға да аздап болсын әсер ете бастағанын аңғаруға болады. Ол – біздің кейбір сөз саптауымыздан, сөз оралымдарымыздан, сөз тіркестерімізден («астын сызып айтамын», «болып табылады», «мен ойлаймын», «соманы құрайды», «университет қабырғасында жүргенде» т.б.) көрініп қалып жатады. Осындай-осындай тілбұзарлық жағдайдан шығудың бір жолы – әліпби ауыстырып, оны ұлттық тілдің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп құру болу керек деп санаймыз. Қалай дегенмен қазақ тілі әліпбиінің ертелі-кеш пе латыншаға көшетіні – басы ашық мәселеге айналды. Латыншаға көшуді қазақ қоғамының көпшілігі қолдап отыр. Латын әрпіне көшу мәселесі туралы Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев пікір айтқаннан бері қазақтың жазу мәдениетіне селқос қарамайтындар арасында біршама пікірталас басталып кетті. Біреу біліп айтады, біреу білмей айтады дегендей, пікірталас әрқилы. Араларында түк-тің мәнісіне бармай-ақ, ертеңгі ел сауаты қалай болады дегенді естен шығарып, ХІХ-ХХ ғасырлардағы Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынұлы секілді XXI ғасырдағы қазақтың жаңа әліпбиін түзушісі болғысы келетіндер де бар. Олардың кейбіреуі – қазақ тілінің дыбыстық жүйесінен ешқандай білімі жоқтар. Тіпті олар – дыбыс пен әріпті ажырата алмайтындар. Дыбыс туралы білімдері солай бола тұра, олар қазіргі қолданыстағы қазақ тілінің дыбыстық жүйесі туралы ілімнің жетпіс жылдан астам уақыт бойы қате-дұрысы болсын, біршама сұрыпталып, жөнделгенін, солай бола тұра, оның кем-кетігінің баршылық екенін аңғармай-ақ, оның дыбыс-әріптерінің сандық-сапалық жағын бір-жолата шешіп алу керек екенін ескермей-ақ, бір әліпбиден бір әліпбиге көше салуды оңай көреді. Егер тілдің ең негізгі бөлшегі – дыбыстық жүйені реттеп алмай, қазіргі әліпби мен оның емле (жазу) ережелері қалпымында латынға көше салсақ, қазіргі қателік-терімізбен латыншаланған әліпби мен емлеге баратынымыз айдай анық. Тіліміздің осы бір өте өзекті мәселесін дыбыстық жүйе туралы білімдері шамалы жандар тұрмақ, тілдік-фонетикалық (лингвистикалық) білімі барлардың өздері де дұрыс түсінбей жүр. Олар – мектеп оқулығынан бастап академиялық лингвистикалық оқулықтарда жүрген қате ереже-қағидаларға мүлдем мойынұсынып, саналары әбден уланып қалғандар. Әйтпесе, қазіргі қазақ тілі дыбыстық жүйесі мен емлесіндегі қате-кемшіліктер туралы үлкенді-кішілі жиындарда айтылуындай-ақ айтылып, түрлі баспасөз беттерінде жазылуындай-ақ жазылып келеді. Қазақ фонетикасының аса көрнекті ғалымы, филология ғылымдарының докторы, профессор, марқұм Сапархан Мырзабековтің бір өзінің «Ана тілі» (мысалы, 2004 жыл, мамыр №19, 20), «Қазақ әдебиеті» газеттеріндегі, көптеген ғылыми журнал беттеріндегі дүркін-дүркін жарияланған, ғылыми тұрғыдан әр пікірі дәлелденіп-дәйектелген өткір мақалаларының өзі неге тұрады. Ғалымның сол мақалаларындағы өте орынды айтылған сын-ескертпелері әлі күнге ескерілмей келеді. Тіпті қазақ әліпбиіндегі қарама-қайшылықтарды дәл көрсетіп, дәлелдеп берген ғылыми диссертациялардың да оң нәтижелері мен ғылыми-теориялық жетістіктері күні бүгінге дейін оқулық, оқу құралдарына енбей жатыр. Ғылыми-зерттеу ретінде қорғалса да, олардағы жүзеге асырылмаған ғылыми ой-тұжырымдардың бұдан кейін қандай пайдасы бар деп дүдәмәл ойға қаласың. Міне, осы бір күрделі де қиын істі дұрыс шешіп алмай жатып, өзімізге өзіміз тағы бір қиын шаруаны тауып алу жөн бе екен деген ой да мазалайды. «Латынға біреуіміз көшейік деп, біреуіміз көшпейік деп, ана жазу жақсы, мына жазу жаман деп құр дауласқанша, ең әуелі, тіліміздің төл дыбыстарын түгендеп, әр дыбысты дұрыс танып-түсініп, әрқайсына нақты әріп белгілеп алайық, сосын сол әріптердің бір-бірімен тіркесу табиғатын сақтай отырып, сөзімізді дұрыс таңбалап жазу мәселесін шешіп алайық, сосын барып қай әліпбиге ауысатынымыз туралы мәселені ойласасайық, тіліміздің табиғатына тән төл әліпби жасау, біздің ойымызша, әбден пісіп-жетілген, толығы жеткен, әне-міне деп кешеуілдете беруге болмайтын қауырт мәселе», – десең, қазіргі тілші ғалымдар бұл сөзіңе онша жылы қабақ таныта қоймайды. Әлбетте, бір есептен, оларды да түсінуге болады. Өйткені бұл мәселеге қазіргі орыстілді билік өз мүддесімен қарап, өзіне қолайлы әліпби нұсқасын қажет ететінін байқатып, мамандардың пікірімен санаспай, өздері дұрыс деген бағыт-бағдарды насихаттаумен келеді. Неге осыны, жоғары жақтың нұсқауын күтпей-ақ, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты немесе ЖОО-ның филология факультеттері кафедраларының бірі қолға алмайтынына түсініксіз. Дәл бүгінгі уақытта әбден тозығы жеткен, көнерген, бүгінгі ұлттану саясатына кереғар, заман талабына сай емес, кезіндегі орыстандыру саясаты негізінде жасалған біздің қазіргі қолданыстағы «қазақша-орысша» әліпбиіміз бен орыс сөздері мен орысшаланған шетел сөздерін орысша қалай болса, қазақша да солай жазуға, тіпті айтуға мәжбүрлейтін емле (орфография) ережелерімізді реттеу әріп ауыстырудан бұрын істелетін өте өзекті іс болып тұр. Бұны көп кешіктірмей қолға алудың қажеттігінің бірі – бұрынғы емле ережелерінің авторларының біразы ақсақалды ата, асабалы қарт әже болса да, әлі ортамызда жүр. Оларға кезінде саясат ықпал етіп, солай істеулеріне мәжбүр қылса да, қазіргі пікірлері кезіндегі А.Байтұрсынұлы мен кеше ғана өмірден өткен, марқұм С.Мырзабековтің пікір-ұсыныстарынан, ұстанымынан соншалықты алшақ кетпейді. Көпшілігі оны қолдайды. Бұны айтып отырғанымыздың тоқетері - әліпби ауыстыру мәселесін сәл кейінге, яғни ел президентті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткен 2025 жылға қарай ысыра тұрып, ең басты мәселені шешіп алудың уақыты жетті. Егер осыны бір ыңғайға келтіріп алмасақ, бір ғасыр бұрын А.Байтұрсынұлы айтып кеткен тіліміздің мұң-мұқтажы шешілмек емес. Кері кеткеннің үстіне кері кете беруі мүмкін. Қазақ тілі неше түрлі бөтен сөздермен былғанбақ түгілі, оның төл сөздерін өзіміз дұрыс айтып-жаза алмайтындай дәрежеге де жетуіміз әбден ықтимал. Қате-кемшілігі мол әліпби және ереже нұсқаулары тым көп оның бүгінгі емлесі қазақ тілі табиғаты мен заңдылықтарын барған сайын бүлдіріп бара жатыр. Тіл бүлінсе, ұлттық болмыстың да, таным-түсініктің де, ой-сананың да, дүниетанымның да өзгеретіні ақиқат. Қазірдің өзінде қазақтілді және орыстілді болып, аражігіне сызат түскен ұлтымыз, одан сайын екіге айырылып, бір-бірінен ажырай түсер түрі бар. Бұл қауіптің аса айқындығын ешкім жоққа шығармас. Орыстілділер мен қазақтілділердің арасындағы сызаттың да бар екеніне ешкімнің шүбәлері жоқ болар. Бұған дәлел – қазақтілді қазақ бірыңғай орыс тілділердің ортасына түсіп қалса, өзін бөтен бір ортаға еніп кеткендей қолайсыз сезінеді. Ал, керсінше болса, орыстілді қазақ өзін солай сезінеді. Осы ретте Бедреддин Даланның мына бір ой-толғамы еске түсіп отыр. Ол өзге тілге ауысып кеткендер туралы былай деген еді: «Туған тіліңді қорғау – туған Отаныңды қорғаудан да маңыздырақ. Отаныңды жау басып алса, оны ерте ме, кеш пе, әйтеуір азат етеріңе сенесің. Ал тілің жауланса – біттің. Басқа тілге көшіп, туған тілін ұмытқан және өз ата байлығына қайта оралуға мойны жар бермейтін жалқаулар мен ұлттық рухын жоғалтып үлгірген, өзіңе түрі ғана ұқсайтын қандастарың жаудан бетер қарсыласады. Олардың үлкен бөлігінің ана тілін мойындамай, өзге тілдің мүддесін ашық түрде қолдауының арқасында ұлт жойылуға бет алады. Әлгі бейшара ұлт үшін бұған теңдес қасірет болмақ емес». Бұдан шығатын қорытындының қандай екенін көзі ашық, көкірегі ояу кез келген жан түсінер. Сондықтан латыншаға көшуді жақтаушылар егер өзгетілдік дыбыс-әріптерден арылған ұлттық әліпби құрастырмасақ, айтарлықтай материалдық шығынмен қатар қазақ тілінің табиғи бітім-болмысына залалын тигізетін, сондай-ақ қазақ тұтастығына да айтарлықтай әсер ететін зор апатқа да аса мән берулері керек-ау! Ал егер өзгетілдік дыбыс-әріптерден арылған ұлттық әліпби құрастыра алсақ, латыншаға көшудің мынадай тиімді жағы болады. Мәселен, сан мыңдаған шетелдік сөздер тасқыны тілімізге күн санап толассыз еніп жатқан мына зымыран заманда бірен-саран сөздерге әрең дегенде қазақша балама тауып, бірақ соның өзін сан-саққа жүгіртіп, дауласып жүргенімізде тіліміздің тек дыбыстық жүйесі мен сөздік құрамы ғана өзгеріп қоймай, құрылымы да өзгере бастайтыны даусыз. Сондықтан Арал балықшылары үшін теңіздің бір бөлігін құтқарып қалғанымыздай (Кіші Арал), тіліміздің таза қазақы қалпын сақтап сөйлеп-жазып жүрген ұлтымыздың бір бөлігі үшін, бөтен дыбыстардан және оларды таңбалап келген әріптерден арылған нағыз қазақ әліпбиін латыншаға көшу арқылы жасауға қазір толық мүмкіндік туып отыр. Жаңа әліпби жасалған соң қазақшасы табылмаған кез келген сөзді қазақшалап жазсақ, бұрын қате жаздың деп есептейтін қандастарымыз ештеңе дей алмасы анық. Мысалы, біз қазіргі жазумен «циркті» «сирік», «чемоданды» «шабадан», «экваторды» «екуатыр», «заводты» «зауыт», «хлорды» «қылор», «фторды» «пытор» деп жазсақ, қате жаздың деушілер сөзсіз табылады. Ал ц, ч, в, х, ф, э, ё дыбыстары енгізілмеген латынша әліпбимен дәл сондай ғып, мәселен, «syrik», «shabadan», «екuаtɪr», «zauɪt», «qɪlor», «pɪtor» т.б. деп жазсақ, ешкім ешқандай уәж айта алмайды. Өйткені ұлттық латынша әліпбиде өзгетілдік дыбыстар болмайды. Демек, латыншаға көшу арқылы тіліміздің өзіндік табиғи қалпын сақтауға және ана тілімізді өзгерту арқылы сана-сезімімізді әбден жаулап алған орыс тілінің жаулап алушылдық (агрессорлық) белсенділігіне шектеу қоюға және бөтен сөздерді игеру арқылы сөздік құрамымызды байытуға әбден болады. Әрине, латыншаға көшудің қаражаттық қиындығын айтпағанның өзінде, рухани дүниемізге тигізер уақытша үлкен әсерін ешкім жоққа шығармайды. Осы ретте ел аузында жиі айтылып жүрген сөз – күні бүгінге дейін орыс әрпімен жазылып келген дүниелерімізді жоғалтып алмаймыз ба деген қауіп болып отыр. Біздің ойымызша, бұл – бізге орасан қиындық келтіре қоймайды. Себебі мектепте орыс тілі оқытылады, орыс әліпбиін (букварь) білген адам сол жазуды пайдаланған кездегі қазақ тіліне тән дыбыстардың (ә, ү, ұ, ө, ы, і, қ, ғ, ң) бұрын қалай таңбаланғанын қосымша үйреніп алады, тіпті бұны латыншаланған әліпбиді оқыту кезінде де қосымша оқытып-үйретіп отыруға болады. Әлбетте, бұл 80 жылға жуық уақыт бойы (1940 жылдан бүгінге дейін) жазылған дүниелердің аса құндыларын (бәрін емес) латыншалап қайта шығарғанға дейін біраз уақытты алатын басы артық еңбек, қаражаттық шығын екендігі рас, бірақ ұлы мақсат үшін бұндай нартәуекелдің қажет екені де даусыз. Осыны басты мақсат етіп алмасақ, онда латынға көшіп, әліпби өзгертудің түкке де қажеті жоқ. Латыншаға көшіп, ұлттық әліпби құрастырудың, бір есептен, қазақша ғылым тілін қалыптастыруда да маңызды жағы бар. Осы орайда ғылым тілінің жазудағы ерекше рөліне арнайы тоқтала кету қажет деп ойлаймыз. жүктеу/скачать 2,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|