Лекция тезистері шымкент 2022
жүктеу/скачать 326,5 Kb.
|
Қазақ т. фонетика. Лекц. комплекс 1
| І. Үнсiздер
Б фонемасының тiлде қолданылуында кейбiр ерекшелiктер бар. Атап айтқанда, б сөздiң басында, ортасында актив қолданылады да, сөз соңында кездеспейдi. Соңғы позицияда б жазылғанмен (араб, клуб, ромб) п естiледi. Ал п фонемасы сөздiң барлық позициясында ұшыраса бередi. Тiлiмiздегi п-дан басталатын сөздердiң денi кiрме болып келедi. Сөз басында б мен п айтуда, тiптi жазуда да (орфографиялық сөздiкте) кейде жарысып жүредi: байым-пайым, балуан-палуан. Дауыстылар арасында кездесетiн б, в емес, тiптi сол в-ға жуықтамайды да. М. Серғалиевтiң iзiмен сөздiк бойынша айтсақ: овұр (обыр), ову (обу), совұқ (собық). Т сөздiң барлық шенiнде айтыла да, жазыла да бередi. Д фонемасы сөздiң басында, арасында қолданылады. Жазуда сөздiң соңында кездескенiмен (аккорд, анод, катод, велосипед) айтуда т болады да, қосымша қатаңнан (заводқа, заводта ) басталады. Сөз басында д мен т жарысып қолданыла бередi. Т – өзге дыбыстардың ықпалынан алмасуға ұшырамайды, яғни қатаң дыбыс. Д олай емес. Бунаққа енген сөздiң алдыңғысы с, т, ш қатаңдарына аяқталып, келесi сөз д ұяңынан басталса, онда д қатаңданып, т- ға жуықтап айтылады. Мысалы: жас дәурен , әумесер ақылық жоқ ит-доңыз!-деп. С, З фонемаларын айтқан кезде тiлдiқ ұшы төменгi тiске тiрелiп, ортасы аздап түседi. Ауа осы тесiк арқылы өтiп, үстiңгi күрек тiстердiң арасынан сүзiлiп шығады. С-ның бiр ерекшелiгi сөз соңындағы дауыссызды жатырқамайды: ал-са, қара-са, жаз-са т.б. Ұяң з орыс тiлiнде сөз соңында жазылғанмен, с болып айтылуы орфоэпиялық норма болып есептелiнедi. Қазақ тiлiнде орыс тiлi арқылы енген сөздердiң соңындағы з айтылып: газ, гинноз, майонез, қосымша ұяңнан басталады: газға, майонезге. Сөз iшiнде с өзiмен iргелес ш, ж дыбыстарының әсерiнен ш болып ашша ( асшы) , шешше (шешсе) , бешшыл (бес жыл); ал з өзiнен кейiнгi с, ш , ж фонемаларының әсерiнен с, ш, ж болып: жасса (жазса) т.б. айтылады . Ш, ж фонемаларының ерекшелiгiне келсек т дыбысынан соң екеуi де ч-ға жуықтап айтылады: кетчi (кетшi), Айтчан (Айтжан). Орыс тiлiнде сөз соңында ж жазылғанмен ш болып айтылады. Қазақ тiлiнде орыс тiлi арқылы енген сөздердiң соңындағы ж айтылады: экипаж, дубляж. Ш фонемасы көршi дыбыстардың әсерiнен өзгермейдi. Ал ж көршi е, ш-ның ықпалына ұшырайды: ташшол (тасжол), бешшыл (бесжыл). К, г фонемалары тiлдiң артқы шенiнiң таңдайға тiрелiп, тез ажырап кетуiнен жасалады. Қатаң к дауыссызы сөздiқ барлық шенiнде қолданылады, ал ұяқ г-ден басталатын сөздер сөз басында аз ұшырайды ( негiзiнен кiрме сөздер), ортасында актив кездеседi де, соңында мүлде айтылмайды. Орыс тiлiнен енген сөздердiң соында г жазылғанмен (биолог, геолог, диалог, монолог, педагог) айтуда к болады, жалғанатын қосымша қатаңнан (гонгқа) басталады. К фонемасы көршi дауысты, үндi және ұяң дыбыстардың әсерiнен көбiне ұяңдап г болып айтылады: шелегi (шелек). Қ, ғ фонемаларының айтылу жолы бiрдей емес. Қатаң қ шұғылға, ұяқ ғ ызыңға жатады. Екеуiнiң жасалу орны бiрдей. Айырмасы тiлдiң арты жұмсақ таңдайға қ-ны айтқан кезде нық тиiп, тез ажырайды да, ғ-да жуықтап тұрады, кiшкене тiл дiрiлдеп тұрады. Бұл екi фонема да жуан дауыстылармен ғана айтылады: қағаз, ғалым т.б. Қ фонемасы - қазақ тiлiндегi ең актив фонема. Ол сөздiқ барлық позициясында тұра бередi. Ал ғ сөз соңында мүлдем кездеспейдi. Қ фонемасы к сияқты көршi дыбыстардың әсерiнен ұяңданып (ғ) айтылуға бейiм тұрады: ағала (ақ ала). В фонемасы сөздiң басында, ортасында кездеседi, соңында жазылғанмен (актив, архив) қатаң ф болып айтылады да, қосымша қатаңнан (архивке, архивтен) басталады. Ф жалқы есiмдерде көбiрек жазылады: Фарида т.б. Х әрпi қазақ топырағына 1938 жылы келiп, төл (қ) дыбысымызды тықсыра бастады: хат, хабар. Ң – бiрден-бiр көмейден айтылатын фонема. Ц, ч фонемалары аффрикат делiнедi. Ц – с, т-дан; ч-ш, т-дан құралған. Ц- үнемi жуан айтылады: цех, цирк, цифр. Ч көбiне сөздiң басында айтылады: чек, чекист. жүктеу/скачать 326,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|