Ерте ортағасырлық мемлекеттер (VI—X ғғ.)

36
37
жылдарда Түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке ие бол-
ды. Олар маньчжуриядағы кидандарды, Енисейдегі қырғыздарды 
бағындырып, Солтүстік Қытай мемлекетінен алым-салық алып 
тұрды.
Бір тілде сөйлеген түркі халқының құрамында оғыз, қарлұқ, 
қырғыз, түргеш, ұйғыр, қыпшақ сияқты т.б. 30-дан астам ру-тайпалар 
біріккен.  Бұл тайпалар шығыстан батысқа қарай жылжып, қазіргі 
қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы тайпаларымен бірігіп, оларды өздеріне 
сіңіріп жіберген.
Түріктер əуелгіде Орта Азияны өзіне бағындыруда Каспий 
теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейінгі жер-
лерге  ие  эфталиттерге  қарсы  Иранмен  одақ  құрып,  587  ж.  Бұхара 
түбінде оларды жеңеді. Тохаристан облысы Иран қарауына өтіп, 
Батыс түрік қағанаты мен Иранның саяси ықпал жасау аймағының 
шекарасы Амудария бойымен өтеді.
Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне 
баратын Жібек жолына иелік ету жорықтарын бастап Иранға қарсы 
Византиямен одақтасты. 571 жылы түріктердің əскери қолбасшысы  
Естеми Солтүстік Кавказды басып алып, Керчь шығанағына 
(Боспорға)  шығып,  576  жылы  Қырым  жеріне  енеді.  Бірақ  Естеми 
өлгеннен кейін, қағанат ішінде билік үшін қырқыс басталды. Өзара 
қырқыс пен əлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты əлсіретіп, 588 
жылы Герат түбінде түріктер Ираннан жеңіліс тапса, 590 жылы Ви-
зантия Боспорды қайта жаулап алады. 581—618 жылдары Солтүстік 
Қытайдың  қағанат шекараларына шабуыл жасауы қағанатты одан 
бетер əлсірете түсіп, Түрік қағанатындағы саяси күйзеліс ақырында 
603 ж.  қағанаттың екіге — Шығыс жəне Батыс қағанаттарына 
бөлінуімен аяқталады.
Батыс түрік  қағанатының астанасы Жетісу жеріндегі Суяб 
қаласында (қазіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде), ал жазғы 
орталығы Мыңбұлақта (Түркістан төңірегі) болды. Батыс түрік 
қағанаты ежелгі үйсін жерін жайлап, Қаратаудың шығыс баурайы-
нан Жоңғарияға дейінгі жерді өздеріне қаратты. Сонымен қатар ол 
Шығыс түрік қағанатының Шығыс Түркістан жəне Орта Азияның 
Самарқанд, Бұқара тағы басқа қалаларын басып алды. Осы қалаларда 
қағанның орынбасарлары отырды. 
Батыс түрік мемлекетінің бірінші басшысы — қаған жоғарғы 
билеуші, бүкіл жердің иесі болды. Жоғарғы лауазымдар — жабғы, 
шад жəне елтебер қаған əулетінен шыққандарға берілді. Сот 
қызметтерін бұйрықтар мен тархандар атқарды. Негізгі еңбекші 
халық  — “қара бұдын” (қара халық) деп аталды. Жегуй қаған  (610—
618 жж.) мен оның інісі — Түн-жабғы қаған (618—630 жж.) билеген 
кезде қағанаттың күш-қуаты арта түсті. Тохарстан мен Ауғанстанға 
жасаған жаңа жорықтар мемлекет шекарасын Үндістанның 
солтүстік-батысына дейін кеңейтеді. Батыс түрік қағанаты мал 
жəне егін шаруашылығымен шұғылданды. Қалаларда сауда-саттық 
кеңінен өрістеді. 
VII ғасырдың ортасына қарай он алты жылға (640—657) 
созылған қағанат ішіндегі өзара тартыс, тайпалар арасындағы 
 
соғыс қағанатты əлсіретеді. Осыны пайдаланған Таң империясы 
Жетісуды басып алып, онда таққа өз адамын отырғызады. Түріктер 
мен Таң империясы арасындағы үздіксіз соғыстардың нəтижесінде 
түргештер күшейіп, VIII ғасырдың басында Жетісудағы билікті өз 
қолдарына алады.
Түргеш қағанаты 704—756 жылдар аралығында өмір сүрді. 
Қағанаттың негізін қалаушы Үшелік-қаған  болды. Қағандықтың 
аумағы Орта Азияның оңтүстік-шығысында Шаш (Ташкент) 
қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Турфан қалаларына 
дейінгі аралықты қамтыды. VI ғасырда Тянь-Шань таулы аймақ-
тарында өмір сүрген түргештер VII ғасырда Жетісуға қоныс ау-
дарып, Батыс түрік қағанатының сол қанатының құрамына енген, 
халқы ең көп тайпа болған. Қағандық халқының этникалық құрамы 
негізінен сары жəне қара түргеш тайпаларынан тұрды. Жазба 
деректердің көрсетуі бойынша олар Шу, Талас, Іле бойларында өмір 
сүрген. Үшелік қаған өзінің негізгі тайпаларын екі Ордаға бөліп, ба-
сты орталығын Суяб қаласында, екінші ордасын  Іле аңғарындағы 
Күнгіт қаласында орналастырған. Батыс түрік қағандығының 
құрамында болған басқа да түрік тілдес тайпалар да түргештердің 
құрамына енген. Саяси əкімшілік билік қағандықтың ең жоғарғы 
билеушісі бас қағанның  қолында болды. Үшелік қаған қағанатты   
20 əкімшілік аймақтарға бөліп, əр аймақта 7 мыңнан əскер ұстады. 
706 ж. Үшелік қаған қайтыс болып, оның орнына баласы Сақал 
қаған (706—711 жж.) отырды. Сақал қаған тұсында мемлекет ішінде 
бірлік болмай қаған билігі үшін сары жəне қара түргеш тайпаларының 
арасында талас-тартыс басталды. Оның үстіне қағанатқа батыстан 
арабтар, оңтүстіктен қытайдың Таң империясы, шығыстан Орталық 
Азия түріктері қауіп төндірді. Ішкі тартыстардың барысында қара 
түргештер  жеңіске жетіп, олардың көсемі Сұлу-қаған (715—738 
ж.ж.) билікке келеді. Оның тұсында Түргеш қағанаты күшейіп, 
нығайды. Мемлекет астанасы Талас (Тараз) қаласына ауысады. Сұлу 

38
39
қаған мемлекет ішінде тыныштық орнатып, бар күшті батыстағы 
арабтарға қарсы жұмылдыруға мүмкіндік алады. 723 жылы 
түргештер Ферғана қарлұқтарымен жəне Шаш тұрғындарымен 
бірігіп арабтарға күйрете соққы берді. Бірақ та арабтар 732 жылы 
түргештерді ығыстырып, Бұхара қаласын басып алады. 737 жылы 
Сұлу қаған арабтарға қарсы жорық ұйымдастырып Тохарыстанға 
дейін жетті, бірақ көп ұзамай жеңіліп, қайтар жолында өзінің 
қолбасшыларының бірінің қолынан қаза табады. Сұлудың орны-
на  оның  баласы    Тұқарсан    Құтшар  қаған  болды.  Оның  тұсында 
қағанат ішінде сары жəне қара түргештер арасында билік үшін 20 
жылға созылған ұзақ күрес басталып, қағандықтың саяси жəне 
экономикалық жағдайы мүлдем əлсірейді.
Осы алауыздық кезінде Жетісуға Алтайдан қарлұқ тайпалары 
көшіп келіп қоныстана бастайды. Түргештер қарлұқтарға лайықты 
қарсылық көрсете алмады.  Осы жағдайды  пайдаланған Қытай 
империясының Шығыс Түркістандағы билеушісі 748 жылы Суяб 
қаласын басып алып, содан кейін Шаш қаласының билеушісін 
жазаға тартады.  Оның баласы көмек сұрап, арабтарға барады. 751 ж. 
Тараз жанындағы Атлах қаласы түбінде Зияд-ибн-Салық бастаған 
араб  əскері мен  Гао Сяньжи басқарған қытай əскерлері арасында 
5 күнге созылған үлкен шайқас болды. Шешуші сəтте қарлұқтар 
арабтар жағына шығып, қытай əскерлері ауыр жеңіліске ұшырады. 
Қытай əскері Жетісуды ғана емес,  Шығыс Түркістан жерін де тастап 
өз иеліктеріне кетуге мəжбүр болды. Сондай-ақ арабтар да Талас 
өңірінде тұрақтай алмай Шаш қаласына шегінді. Осыған қарамастан 
іштей əлсіреген Түргеш қағанаты қайтадан қалпына келмей, 756 ж. 
қарлұқ тайпаларының қысымына шыдамай, біржола құлайды. Осы-
дан кейін бұрынғы Батыс түрік қағанатының орнына төрт мемлекет: 
Төменгі Поволжье мен Солтүстік Кавказ жеріндегі  Хазар қағанаты,  
Сырдың орта жəне төменгі ағысы мен Арал өңірінде Оғыз мемлекеті, 
Қазақстанның Солтүстік, орталық, шығыс аймақтарында Қимақ 
мемлекеті, Жетісу жерінде Қарлұқ мемлекеті пайда болды. 
Қарлұқ қағанаты (756—940 ж.ж.). Қарлұқтар туралы алғашқы 
деректер V ғасырда олардың тирек тайпаларының құрамында 
болғандығын айтады. Қарлұқ туралы алғашқы дерек “суй əуле-
тінің тарихында” 581—618 жылдары кездеседі. Онда қарлұқтар 
өздерінің басты руының атымен бұлақ (було) деп аталған. Қарлұқ  
тайпаларының əуелгі орналасқан аймағы — Батыс Алтай мен 
Тарбағатай арасындағы өлке.
VII ғ. орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі-ірі үш  
тайпа — бұлақ, шігіл жəне ташлық кірген. Əмудариядан бастап 
Қытайға дейінгі түріктердің барлығын шігіл деп атаған. Олардың 
біразы Таласқа жақын жерде Шігіл деп аталатын қалада тұрған. Шу 
аңғарында тұрған қарлұқ қоныстарының орталығы — Баласағұн 
қаласы. Қарлұқтардың біраз тобы Х ғасырда Іле аңғарында, 
Ыстықкөл мен Балқаш көлдерінің аралығында көшіп-қонып жүрген. 
Қарлұқтардың көсемдерін “жабғу” деп атаған. Олардың астанасы 
Қойлық қаласы болды. 
ІХ ғасырдың аяғында қарлұқтардың жағдайы біршама нашарла-
ды. Себебі, Орта Азиядан саманидтер əулеті мен арабтардың ша-
буылы жиілейді. Сөйтіп, саманидтер мен қарлұқ қағандығының 
арасында  Оңтүстік Қазақстан жері үшін ұзақ жылдарға созылған 
күрес басталды. 893 жылы Тараз қаласына Саманидтердің 
тегеурінді шапқыншылығы жасалды. Саманидтер Испиджаб, Та-
раз қалаларына өз ықпалын күшейтіп, мұсылман дінін енгізе ба-
стады. Х ғасырдың басында Қарлұқ қағанатының жағдайы ішкі 
қырқыс, талас-тартыстардың нəтижесінде əлсіреді. Осы жағдайды 
пайдаланған Қашғар жеріндегі түрік тілдес тайпалар 940 жылы 
Баласағұн, Испиджаб қалаларын басып алады да, Қарлұқ мемлекеті 
құлап, Шу аңғарында Қарахандар əулетінің үстемдігі орнайды.
Оғыз мемлекеті (Х—ХІ ғғ.). Қарлұқ қағанатының  солтүстік-
батыс жағында, Сырдарияның орта жəне төменгі бойында, оған 
жалғасып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ—Х ғасырларда 
Оғыз тайпаларының ежелгі феодалдық мемлекеті қалыптасты. 
Əйгілі М.Қашқаридің сөздігі “Диуани-лұғат-ат-түрік” бойынша 
Оңтүстік Қазақстанның жерінде, əсіресе Ыстықкөл мен Шудың орта 
бойында қырғыз, қыпшақ, оғыз, иағма, чігіл, имек сияқты түрік 
тілдес тайпалардың қатар өмір сүргендігі белгілі. Осыған қарағанда 
оғыздардың алғашқы отаны Жетісу болғандығына күмəн жоқ.  Алай-
да VІІІ ғ. екінші жартысынан бастап қарлұқ тайпаларының күшеюіне 
байланысты оғыздар Сырдарияның орта жəне төменгі бойына ауа 
бастаған. Сөйтіп ІХ ғ. аяғында осы аймақта оғыз тайпаларының 
бірлескен одағының нəтижесінде патриархалды-феодалдық  мем-
лекет құрылады. М. Қашқари оғыз елінің 22, кейбір деректерде 24 
тайпаға бөлінгенін жазады.
Х ғасырда Оғыз мемлекетінің астанасы — Янгикент немесе 
«Жаңа гузия» деп аталатын қаласы болған. Оғыз мемлекеті өзінің 
саяси жəне əлеуметтік құрылысы жағынан көне феодалдық мемле-
кет болды.  “Жабғу” атағы бар жоғарғы билеуші Оғыз мемлекетінің 
басшысы болып саналды.  Оғыз жабғыларының орынбасарларын 
күл-еркін деп атаған. Жабғы мемлекетінде оғыз əскерлерінің бас 

40
41
қолбасшысы “сюбашы” деп аталды. Х ғ. аяғы мен ХІ ғ. бас кезінде 
Оғыз жабғысының мемлекетінде алым-салықты тиянақты түрде 
жинап отыру жүйесі қалыптасқан, бұл жағдай мемлекетте тұрақты 
басқару аппаратының құрылғандығын көрсетеді. 
Х ғ. аяғында орыс деректерінде оғыздардың 965 ж. Киев князі 
Святославпен одақтасып хазарларды жəне  князь Владимир 985 ж.  
оғыздарымен келісе отырып, Еділ, Кама бойындағы бұлғарларды 
талқандағаны туралы айтылады. Оғыздардың жер үшін жүргізген  
ұрыстарының көп жағдайда сəтті болуы, олардың саяси беделін де 
көтере түскен. Алайда, ұзақ жылдарға созылған соғыс, халықтан көп 
мөлшерде алынған алым-салық оғыз тайпаларының  əр жерде бас 
көтерген наразылықтарын туғызады. Осы кезде Жент қаласының 
маңына келіп қоныстанған селжұқтар көсемі Жент қаласындағы 
оғыз билеушілеріне қарсы көтерілісті бастап, қаланы басып алады. 
Деректерге қарағанда селжұқтар көп ұзамай қаланы тастап шыққан. 
Осы кезде ел басына Əлиханның мұрагері Шахмəлік келіп, мемлекет 
едəуір күшейіп, 1041 жылы Хорезмді жаулап алады. Бірақ Шахмəлік 
көп ұзамай оғыздарға қарсы қайта көтерілген селжұқтардың 
қолынан Хорезм түбінде қаза табады. Селжұқтармен жүргізілген 
көп жылғы соғыстар оғыз мемлекетін қатты əлсіретті. Сөйтіп, ХІ 
ғ.  екінші  жартысында  күшейе  бастаған    қыпшақтар  оғыздарды 
Сырдария, Арал бойынан біржола ығыстырады. Оғыздардың бір 
бөлігі Европаның Шығысына, Кіші Азияға қарай жылжыса, кейбір 
бөліктері Қарахан əулетінің қарамағында қалды, біраз бөлігі Хора-
сан селжұқтарының қол астына кірсе, қалғандары қыпшақтардың 
құрамында қалып,  олармен сіңісіп кетті. Оғыз тайпалары қазақ, 
қырғыз, татар, башқұрт, түрікмен, өзбек, қарақалпақ халықтарын 
қалыптастырушы түріктердің бірі болды.
2. Дамыған орта ғасырлар мемлекеттері  (Х—ХІІ ғғ.)
Қарахан мемлекеті. Х ғасырдың орта кезінде Оңтүстік Шығыс 
Қазақстан мен Шығыс Түркістан жерінде Қарахан мемлекеті пай-
да болды. Орталығы — Баласағұн қаласы. Кейіннен мемлекеттің 
батыстағы шекарасы Орта Азияның көптеген жерін қамтиды. 
Жазба деректерге қарағанда Қарахан мемлекетінің құрылуы мен 
даму тарихында басты рөлді Қарлұқ конфедерациясының тайпа-
лары атқарды, бұл конфедерацияға қарлұқтармен бірге шігіл жəне 
ягма, оғыз, қаңлы сияқты т.б. түрік тілдес тайпалар кірген. Қарахан 
мемлекетінде шігіл мен ягма тайпалары негізгі рөл атқарған. Өкімет 
басындағы билеушілер осы тайпалардан алма-кезек ауысып тұрған. 
Х ғ. ягманың бір бөлігі қарлұқтармен бірге Жетісуды, Нарынның 
түскейін мекендейтін. Кейінірек, ХІ ғ. ягмалар қиян теріскейде, Іле 
алқабында да тұрады. Ыстық көлдің Солтүстік жағынан көшіп кел-
ген шігілдер де осы алқапқа тарап кеткен еді. Қарахан мемлекетінің 
негізін қалаушы Сатұқ Бограхан (915—955 жж.), қарлұқ қағаны     
Білге Қадыр ханның немересі. Сатұқ Бограхан саманилердің 
қолдауына сүйеніп, өз ағасы Оғылшаққа қарсы шығады да, Қашғар 
мен Таразды өзіне қаратады. 942 ж. Сатұқ Баласағұн билеушісін 
құлатып, өзін жоғарғы қағанмын деп жариялайды. Осы кезден ба-
стап, Қарахандар мемлекетінің  тарихы басталады. 
Қарахан сөзі Х ғ. аяғынан бастап, олардың Орта Азияны жау-
лап ала бастаған кезінен мұсылман деректерінде пайда болған. 
Ал, Қарахан мемлекеті деген атау Х—ХІ ғасырда тарихшылардың 
зерттеулерінде шартты түрде қабылданған.
Сатұқ өлгеннен соң билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 
жылы қағанаттың мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Қарахан 
мемлекетінің астанасы — Қашғар қаласы болды. Сатұқтың екінші 
баласы Сүлеймен — ілек Баласағұнды иеленді. Кейін бұл өңірді 
оның баласы Хасан Боғра  хан мұра етіп алды. Мұса өлгеннен соң 
жоғары қаған атағы оның баласы Əли Арсылан  ханға көшті. Оның 
енші жерінің орталығы Қашғар болды, сонымен қатар, ол Тараз бен 
Баласағұнның да билеушісі болып есептелді.
Қарахан  мемлекетінің  саяси  тарихы  ол  өмір  сүрген  алғашқы 
ондаған жылдың өзінде-ақ ықпалды əрі күшті екі əулеттің — Əли 
Арсылан хан мен Хасан Боғра ханның ұрпақтары арасындағы өзара 
қырқысқан күреске толы болды. Алғашқы кезде Əли (Əлилер) 
ұрпағының ықпалы күштірек болды, ал кейін бұл ықпал Хасан 
ұрпақтарына (Хасанилерге) көшті.
Х ғ. 80- жылдарында Орта Азиядағы күшті мемлекет Самани-
лер өз ішіндегі əлеуметтік қайшылықтармен, феодалдық талас-
тартыстар мен қырқыстардан əлсіреп құлдырады. Осыны Қарахан 
мемлекетінің билеушілері пайдаланып, Хасан Бограхан 990 жылы 
Исфиджабты, 992 жылы Бұхараны жаулап алады. Осы жылы оның 
баласы Жүсіп Қадыр хан Қотан қаласын басып алған. Ал Хасанның 
немере інісі Қарахан билеушісі Əли Арсыланның баласы  Насыр 
Орта Азиядағы Саманилерге қарсы жорыққа шығып, ойсырата 
соққы берген. Қарахан хандығы қиян-кескі ұзақ соғыстардан кейін 
1004—1005 жылдары Мəуераннахр жерін түгелдей өзіне қаратты. 

42
43
Осыдан кейін Қарахан мемлекеті ХІ ғасырдың 30 жылдары Шығыс 
жəне Батыс Қағанат болып бөлініп, екі иеліктен тұрды: 
1. Шығыс хандық: оның жері Оңтүстік Шығыс Қазақстан мен  
Шығыс Түркістан, астанасы — Баласағұн, кейде Қашқар қаласы бо-
лып тұрған.
2. Батыс хандық: Мəуераннахр жерлері. Оның орталығы Самар-
қан қаласы болды.
Шығыс хандық Қарахандықтардың негізгі бөлігі болып 
саналған. Сондықтан оның ханы дəстүр бойынша жоғарғы Ұлы 
қаған болып есептелген. Бірақ екі хандықтың арасында онша бірлік 
болмай,  олар  жиі      жеке-жеке  бөлініп  кетіп  отырған.  1056  жылы 
Қадырханның ұлы Йинал-тегін өкімет мұралығы жолындағы 
күресте інісі Сүлейменнің иелігін басып алады, бірақ ол көп ұзамай 
у беріліп өлтіріледі. Тəж-таққа Йинал-тегінің баласы Ибраһим ие 
болады, алайда ол да біраздан кейін Барысхан əміршімен болған 
соғыста қаза табады. Осыдан кейін Шығыс қағанатты 15 жыл бойы 
(1059—1074 жж.) Қадырханның балалары Юсуф Тоғрұл мен Богра-
хан Харун басқарады. Олардың тұсында Ферғана Шығыс қағанатқа 
күшпен қосылады, ал екі қағанат арасындағы шекара Сырдарияны 
бойлай өтеді. Тоғрұл қайтыс болғаннан кейін оның еншілігі Богра-
хан Харунның (1075—1102 жж.) — Қашғар, Баласағұн мен Хотан 
қожалығының қол астына көшеді. Қарахан мемлекетінің əлсіреуін 
пайдаланып 1089 жылы селжұқ сұлтаны Мəлік шах Самарқанды 
басып алады, сөйтіп Бограхан Мəлік шахтың кіріптар вассалына 
айналады. 1102 ж. Бограхан өлген соң көп ұзамай Мəуеренахрға 
Баласағұн мен Таластың иесі Қадырхан Жабырайыл шабуыл жа-
сап, Əмударияға дейінгі жерлердің бəрін басып алды, бірақ  Термез 
қаласының түбінде жеңіліс тауып, өзі тұтқынға түсіп жазаланады. 
Құдіретті сұлтан Санжардың басқаруы кезінде (1118—1157 жж.) 
селжұқтар Мəуераннахрға шексіз билігін жүргізеді, бірақ бұл кез-
де Қарахан əулетінің саяси құлдырауының белгісі біліне бастаған 
еді. ХІІ ғасырдың ортасында қаптаған Қарақытай (Қидандар) 
Жетісу мен Баласағұнды, сосын Шығыс Қарахандықтардың қалған 
иеліктерін түгел басып алады. Сөйтіп, құдіретті Қарахан мемлекеті 
ХІІ ғасырдың ортасында өзінің өмір сүруін тоқтатады.
Қарахан мемлекетінің жоғарғы өкімет билігі — хақанның 
қолында болды, оған ең жақын кеңесші, көмекші — уəзірі болды. 
Бұдан басқа күзет бастығы, есік қорғаушылары, қазынашылар жəне 
елшілер қызмет істеді.
Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды əлеуметтік саяси инсти-
тут əскери мұралық жүйе болды.  Хандар елді өзіне жақын адам-
дармен жəне уəзірлермен бірігіп басқарды. Мемлекет бірнеше 
ұлыстарға бөлінді. Хан мемлекеттік немесе əскери қызметі үшін 
феодалдарға жер беріп, сол жердегі халықтан салық жинауға рұқсат 
еткен. Мұндай жерлер икта деп аталады, ал оны берушілерді немесе 
иесін иктадар деп атаған. Тұтас алғанда Қарахандар дəуірі сапалық 
жағынан жаңа, яғни Қазақстан аумағында феодалдық құрылыстың 
нығаюының тарихындағы маңызды кезең болып табылады.
ІХ—ХІ ғғ. Қимақ қағанаты. Күйреген Батыс Түрік қағанаты-
ның орнына көшпелі жəне жартылай көшпелі түркі тілдес тайпалар 
қазіргі Қазақстан аумағында құдіретті үш мемлекет: Жетісуда — 
Қарлұқ этникалық-əлеуметтік бірлестігін, Сырдарияның орта жəне 
төменгі ағысы мен Арал өңірі далаларында — Оғыз державасын, ал 
Солтүстік, Шығыс жəне Орталық Қазақстанда — Қимақ қағанатын 
құрды. 
Қимақтар тарихының ерте кезеңі яньмо тайпасымен байланысты, 
ол Батыс Түріктер арасында VІІ ғасырда болған оқиғаға орай, Қытай 
деректерінде аталып өтеді. Синологтар яньмо тайпасы мен имек 
(кимек) тайпасы екеуін бір тайпа деп есептейді. Ал, имек термині 
шығыстанушы ғалымдардың пікірінше, Кимек (Қимақ) атауының  
фонетикалық бір түрі болып табылады. 
Кимектер мен Қыпшақтар бір халық деп осы кезге дейін ай-
тылып келген пікір қате, өйткені тарихи жазба деректер мəліметі 
оларды тек өз алдына екі бөлек халық, бірақ түрік тілді туыс этнос 
деп қарауға мүмкіндік береді. Телелер тайпасының бірі болып са-
налатын яньмо VII ғасырдың бас кезінде Моңғолияның Солтүстік-
Батысын мекендеген.
VIII ғасырдың екінші жартысы мен ІХ ғасырдың бас кезінде Ки-
мек тайпалары үш бағытқа Солтүстік батысқа — Оңтүстік Орал 
(негізінен Қыпшақтар) жағына, Оңтүстік бағытқа — Сырдария мен 
Оңтүстік Қазақстанға жəне Оңтүстікке — Жетісудың Солтүстік-
Батысына қарай қозғалады.
766 жəне 840 жж. Кимектер Батыс Алтай, Тарбағатай мен Алакөл 
ойпатының жерлерін жайлап, Шығыс Түркістанды мекендейтін 
Тоғыз Оғыздардың теріскей шебіне дейін жетеді. 840 жылы орталық 
Моңғолиядағы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін, оған кірген 
тайпалардың бір бөлігі (Эймур, Байандұр, Татар) Кимек бірлестігі-
нің ұйтқысына қосылады. Жеті тайпа құрамындағы Кимек федера-
циясы нақ осы кезде қалыптасады. Х ғ. басында Кимек мемлекетінің 
құрамында 12 тайпа болған. Х ғасырда Кимек тайпаларының бас-
шысы “байғу ” (яғбу) деген титулды, ал кейін яғбуге қарағанда екі 

44
45
саты жоғары тұратын хакан деген жоғары түрік дəрежесін иеленген 
билеушісі бар қуатты мемлекет құрылады. Орталығы — Имекия (не-
месе Кимекия) қаласы болды. Кимектерде мемлекет болғаны тура-
лы алғаш рет ІХ ғасырдың аяғы мен — Х ғасырдың басындағы араб 
тілді тарихи географиялық шығармаларда айтылады. Мəселен, Əл-
Якуби кимектер мен басқа да түркі тілдес халықтардың мемлекеттігі 
туралы былай дейді: “Түркістан мен түріктер бірнеше халықтар мен 
мемлекеттерге, соның ішінде: қарлұқтар, тоғыз-оғыздар жəне кимек-
тер, оғыздар болып бөлінеді. Түріктердің əр тайпасы жеке мемлекет, 
олар бір-бірімен соғысып жатады” деп хабарлайды. ІХ ғасырдың 
аяғынан ХІ ғасырдың басына дейін кимектер қалыптасқан мемлекет 
болды, ал ХІ ғасырдың басында Кимек мемлекеті біртіндеп ыдырай 
бастайды.
Оның  құлауының  екі  себебі  болды:  бірінші,  өзін-өзі  билеу-
ге, өз мемлекеттілігін құруға ұмтылған қыпшақ хандарының 
кимектердің орталық билігіне бағынбауына байланысты ішкі се-
беп, екінші, ХІ ғасырдың басында қоныс аудара бастаған көшпелі 
Орталық Азия тайпаларының қоныс аударуының ықпалымен болған 
сыртқы оқиғалар. ХІ ғасырдағы тайпалардың қоныс аударуының 
негізгі себебі — 916 жылы Солтүстік Қытайда Қидандардың Ляо 
мемлекетінің құрылуы еді. Осы мемлекеттің жерінің батысқа қарай 
ұлғаюы көшпелі тайпалардың одан əрі ығысуына əкеп соқты.
Ал, ХІ ғасырдың екінші жартысында Сырдария өзенінің 
бойындағы, Аралдың Батысы мен Каспийдің Солтүстік өңіріндегі 
оғыз жерін басып алған қыпшақтар айтарлықтай күшейіп, бұрынғы 
қимақ-қыпшақ орналасқан негізгі аймақта күші мен қуаты жағынан 
алдыңғы орынға шықты. Қимақтар осы оқиғалар кезінде өзінің 
саяси  жетекшілігінен  айырылып  қана  қойған  жоқ,  сонымен  бірге 
қыпшақтарға тəуелді болып қалды. Осылай қыпшақтар Қимақ 
мемлекетінің мұрагері болды. Бұдан былай қимақтар қыпшақ 
тайпаларының құрамына еніп, қыпшақ деп аталды.

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: