Қазақстан аумағындағы мемлекеттік бірлестіктер

26
27
қаптарында мекендеген сяньби жəне ухуань тайпалары кіретін еді. 
Одан соң ғұндар  батыстағы юечжи тайпаларына жорықтар жасай-
ды. Бұл кезеңде қазіргі Кореядан Тибетке жəне Шығыс Түркістаннан 
Хуанхэнің орта ағысына дейінгі кең аумақ ғұндардың қол астына 
өтеді, ал солтүстікте ғұн конфедерациясына кірген тайпалардың 
мекені Байкалға дейінгі аумақты алып жатқан еді.
Ертедегі деректерге қарағанда ғұндар Саян-Алтай тайпалары-
на жорықтар жасаған. Б.з.д. 201 жылы сюннулердің солтүстік жəне 
солтүстік-батысқа қарай жорықтарын жалғастырып, Хуньюй, Цюй-
шэ, Динлин, Гэкунь жəне Синьли елдерін бағындырған. Олардың 
аумағы батысында Кем (Енисей) өзенінен Іле өзенінің алқабына 
дейінгі жерлерді алып жатты.
Б. з. д. 201 жылғы жорықта ғұндар Алтай өңірін мекендеген тай-
паларды түгелдей дерлік бағындырды. Одан кейінгі жылдарда олар 
батыста да белсенді əрекет жасайды. Б. з. б. 177 жылы Мөде шаньюй 
көршілеріне қарсы əрекет жасамақ болды деген сылтаумен өзінің 
батыстағы иеліктерінің билеушілерін юечжилерге қарсы жорыққа 
аттандырады. Ғұндардың атты əскерлері Чжанье-Ганбчжоу ауда-
ны маңында юечжилерді жеңіп, қалыптасып жатқан бірлестігінің 
төңірегіндегі бірнеше иелікті бағындырады. Бұл жөнінде шаньюй 
былай дейді: “Аспанның рахымымен жауынгерлер аман, ал ат-
тар мықты шықты: олар юечжилерді жойып, жуасытты; семсердің 
ұшына іліп немесе бағындырып, өз билігін нығайтты. Лоулань, 
Үйсін,  Хуцзе  жəне  оларға  шектес  36  иелік  (князьдік)  сюннулерге 
қаратылды. Олардың бəрі сюннулердің армиясына кіріп, бір əулетке 
айналды”.
Ғұндар бірлестігіне шығу тегі əртүрлі тайпалар мен этникалық-
саяси құрылымдар кірген. Конфедерацияның қоғамдық-саяси 
 
өміріне бір орталықтандырылған билікке бағынғысы келмейтін 
күштер мен ұланғайыр аумақта орналасқан иеліктер арасында 
тығыз саяси жəне экономикалық байланыстардың болмауы қатты 
əсер етті.
Б.  з.  д.  I  ғасырдың  ортасында  ғұн  қоғамы  өзінің  вассалдық 
иеліктерінен айрылумен қатар бұрынғы бірлестік құрамында 
болған ғұндар б.з.д. 55 жылы оңтүстік жəне солтүстік болып екіге 
бөлінді. Оңтүстік бөлігін Хуханье шаньюй, солтүстік бөлігін Чжич-
жи шаньюй басқарды. Оңтүстіктегілер Ордос аумағында мекендеп 
қалды да, солтүстіктегілер өз тайпаларының қысымына шыдамай 
Саян мен Байкал өңіріне ығысып, яғни солтүстік пен батысқа қарай 
қоныс аударды.
Б. з. д. 49 жылы Чжичжи Хань империясының боданына айнал-
ған оңтүстік ғұндардың жерін басып алуға, сол арқылы бірлікті 
қайта орнатуға əрекет жасады. Бірақ оның бұл əрекетінен нəтиже 
шықпады. Өз күші жетпеген соң үйсін күнбиінен көмек сұрайды, 
бірақ үйсін күнбиі  оған көмек беруден бас тартады.  Осыдан кейін 
одақтассыз қалған солтүстік ғұндар оңтүстік ғұндардың жерінен ке-
туге мəжбүр болады.
Солтүстік ғұндардың билеушісі Чжичжи шаньюй солтүстік-
батыс Моңғолиядағы Қырғыз-Нұр көліне таяу жерде өз ордасын 
орнатады. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жа-
сап тұрады. Сөйтіп, б.з.д. І ғасырдың екінші жартысында Чжичжи 
бастаған ғұндар Қазақстанның Жетісу аймағына алғаш рет көшіп 
келе бастады. 
Ғұндардың батысқа қарай қоныс аударуының екінші толқыны 
б.з.  93  жылы  басталады.  Олар  Сырдария  бойы  мен  Арал  өңіріне, 
Орталық жəне Батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Б.з. ІV 
ғасырында ғұндар Еуропаға дейін жетеді. Ғұндардың Батысқа 
жорығы Халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуына түрткі 
болды. Олар Шығыс Рим империясының жеріне шапқыншылықтар 
жасайды.  Əсіресе,  V  ғ.  басында  Ругила  патшалық  құрып  тұрған 
кезде Рим мемлекетіне шабуылы күшейеді, Дунай жағалауындағы 
римнің  иеліктерін  жаулап  алады.  Паннония  (қазіргі  Венгрия 
аумағы) жерінде жаңа мемлекет — Батыс ғұн империясы құрылады. 
Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп туғызады. 433 жылы Руги-
ла қайтыс болғаннан кейін мемлекет билігі іс жүзінде Аттиланың 
(Еділ батыр) қолына көшеді. Ол 453 жылы қайтыс болғанға дейін 
Еуропаның көптеген халықтарын өзіне бағындырып, бүкіл Еуропа-
ны дүр сілкіндірді. Бірақ Аттила өлгеннен кейін Батыс ғұн империя-
сы ыдырап кетті. 
Ғұндардың өмірінде көшпелі мал шаруашылығы басты рөл 
атқарады. Жылқы өсіріп, ат баптауды жетік меңгерген. Ғұндардың 
ішінде отырықшы тұрмыс кешіп, егіншілікпен шұғылданғандары  
да болған. Дəнді дақылдың ішінде тарыны көп өсірген. Ғұндар 
өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Қолөнері мен бейнелеу өнері 
жоғары деңгейде болды. Зергерлік өнердегі полихромдық стильді 
дүниеге əкелген. Көк тəңіріне табынып, ата-баба рухына сиынған. 
Өздерінің дəстүрлі құқық жүйесін қалыптастырған. 
Ғұндар  қоғамында  патриархалды-рулық  қарым-қатынастар     
күшті  болған.  Елді  шексіз  билік  иесі  —  шаньюй  басқарған,  оның 
жақын туыстары түменбасы лауазымын иеленді. Деректер ғұндарда 

28
29
малға жəне жерге де жекеменшік болғанын білдіреді. Ер азамат-
тардың барлығы дерлік қатардағы жауынгер саналған. Ғұн əскері-
нің негізін атты əскер құрады. Олардың жауынгерлік құдіретінен 
сескенген қытайлықтар Ұлы Қытай қорғанын салдырған. Сонымен, 
қорыта келгенде, ғұндар — бастапқы кезде Орталық Азияда пай-
да болған ежелгі дəуірдегі тайпалар одағы, түркі халықтарының 
арғы тегі. Бұл тайпалардың бір бөлігі қазақ халқының құрамына 
қосылып, қазақ халқын қалыптастыруға елеулі үлес қосты.  
Үйсін мемлекеті. Б.з.д. ІІ — б.з. VІ ғасырларда Қазақстан 
аумағында мекендеп мемлекеттік дəрежеге көтерілген көне 
тайпалық одақтардың бірі үйсіндер болып табылады. Үйсін — қазақ 
халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі түркі тайпаларының 
бірі. Ежелгі қытай жазбаларында үйсін атауы б.з.б. ІІ ғасырдан бастап 
кездеседі.  Жетісу  үйсіндерінің  шығу  тегіне  келетін  болсақ  кейбір 
ғалымдар үйсіндердің сақ заманындағы исседондармен туыс екенін 
дəлелдеп, оларды Тянь-Шань жəне Шығыс Түркістан тармағы деп 
бөледі. Белгілі антрополог О. Смағұлұлының дəлелдеуінше үйсін 
антропологиялық типінің морфологиялық құрылыстары нəсілдік 
жағынан сақ дəуірінде өмір сүрген тайпаларға өте жақын. Демек, 
үйсіндерді сақ тайпаларының тікелей ұрпақтары деп тұжырымдау 
орынды.  
Белгілі қытайтанушы тарихшы-ғалым Н. Мұқаметқанұлы: 
“Үйсін мемлекеті дегеніміз — үйсін тайпалар одағынан құрылған  
Қазақстан аумағында б.з.д. ІІ —  б.з. VІ ғасырларда өмір сүрген 
байырғы мемлекеттердің бірі. Байырғы үйсіндер, Үйсін мемлекеті 
бізге қытай жылнамаларының орысша аудармасы арқылы “Усунь” 
деген атпен белгілі болған. Үйсін мемлекеті жөнінде жазылған та-
рихи деректер мол, қазылған археологиялық мұралар көп, зерттеу 
еңбектері де аз емес”... Аталмыш “Үйсін” деген этноним ең алғаш 
қытай тарихшысы Сы Мачянь (Сыма Цянь) жазған “Тарихнама — 
Ши цзы. Хұндар тарауында” хатталған”,— деп көрсетеді. 
Үйсін мемлекетінің негізгі аумағы қазіргі Қазақстанның Жетісу 
өлкесі, Шу, Талас өңірі, Ыстықкөл аумағы жəне Қытайдың Іле аймағы 
болды. Шекаралары батысында Шу мен Талас өзені, шығысында 
Тянь-Шаньның шығыс атырауларына, солтүстігінде Балқаш көліне, 
оңтүстігінде Ыстықкөлге дейінгі аумақты алып жатты. Үйсін 
мемлекеті батысында қаңлылармен, шығысында ғұндармен, ал 
оңтүстігінде Ферғанамен шектесіп жатты. Қытай жазба деректері 
бойынша Үйсін мемлекетінің астанасы Чигу-Чэн (Қызыл аңғар) 
қаласы болған. Ол Ыстық көлдің жағасында орналасқан.  
Ғұндардың күшеюінен қорыққан қытай үкіметі өзіне одақтас 
іздеп, батыс елдеріне елшілік жіберді. Қытай елшісі келген кезде 
үйсіндер Қытаймен жəне ғұндармен терезесі тең қуатты мемлекет 
болды. 
Үйсіндер мен Үйсін мемлекеті жайлы жазылған қытай дерек-
теріндегі  мəліметтерге қарағанда — үйсіндердің 120 мың түтіні, 
630 мың адамы, 188 мың 800 əскері болған. Мемлекеттің ең жоғарғы 
билеушісі гуньмо (күнби) деп аталған. Үйсін елі құрылғаннан бастап, 
оның бүкіл елді басқаратын үкіметтік ұйымы болды. Əлеуметтік 
қатынастар заңдар арқылы реттелді, күшті, ұйымдасқан əскері бо-
лып, қытайлар үшін «Батыс өлкедегі ең күшті мемлекет» саналды.
Үйсін қоғамы біртекті болмаған, онда байлары — тайпа мен 
ру дəулеттілері, жасауылдар мен абыздар жəне қатардағы бұқара 
— малшылар мен егіншілер болған. Үйсіндер қоғамында құлдар 
да болған, олар негізінен соғыс тұтқындарынан құралды жəне үй 
шаруашылығында пайдаланылды. 
Үйсін қоғамында мүліктік жəне əлеуметтік теңсіздік, малға 
жеке меншік болды. Əрбір отбасы өздерінің малын ажырататын өз 
таңбаларын  салды.  Жер  иеленуге  де  жеке  меншік  болғанын  жаз-
ба деректер мəлімдейді. Үйсін қоғамында əлеуметтік теңсіздіктің 
болғанына археологиялық қазбалар дəлел. Жетісудың көптеген 
қорғандарының көлемі əртүрлі — үлкен, орташа жəне шағын болып 
келеді. 
Үйсіндердің шаруашылығы мен мəдениеті жайындағы деректер 
археологиялық қазбалардан анықталып отыр. Қытай жазбаларында 
үйсіндерді көшпелілер ретінде сипаттайды. Б.з.б. 105 жылы үйсін 
күнбиіне ұзатылған Қытай императорының қызы киізбен қаптаған 
дөңгелек үйде тұратынын, ет, сүтпен қоректенетінін айтып, өлеңмен 
зарлы хат жазған. Үйсіндердің негізгі шаруашылығы — мал 
шаруашылығы. Əсіресе, жылқы мен қой өсіру жақсы дамыды. Кейбір 
байлардың 4—5 мың жылқысы болған. Сонымен қатар егіншілік 
те  дамыған,  бау-бақша  өсірілген,  кейбір  қожалықтар  жартылай 
отырықшылық тіршілікке көшті. Іле, Шу, Талас өзендері алқабынан 
суландыру жүйесінің іздері анықталды. Обалардан табылған мəде-
ни мұралар қолөнер кəсібінің болғандығын да дəлелдейді. 
Қарғалы үңгірінен табылған диадема (бас киім) б.з.д.  ІІ—І  ғғ. 
өмір  сүрген  үйсіндік  зергер-ұстаның  тамаша  туындысы.  Бұл 
ұзындығы 35 см., ені 5 см. диадемада аңдар, жануарлар, адамдар 
бейнеленген. Ол суреттер үйсіндердің наным-сенімдерін білдіреді. 
Мысалы, ондағы пырақты аттар күннің символы болып табылады. 

30
31
Үйсін шеберлері алтын əшекей бұйымдарды зерлеу тəсілімен жа-
сады. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған осын-
дай жəне басқа да қолөнер заттары мен бұйымдары үйсін өнерінің 
жоғары даму деңгейін көрсетеді.  
Үйсін мемлекетінің Ұлы Жібек жолының бойында орналасуы 
оның көршілес елдер, тайпалармен (қытай, ғұн, қаңлы, ұйғыр, қыр-
ғыз жəне т.б.) саяси, экономикалық жəне мəдени байланыстарды да-
мытуына мүмкіндік жасады. Бастапқыда Үйсін мемлекеті ғұндар-
мен қалыпты қарым-қатынаста болды. Бірақ Хань патшалығының 
ғұндарды жеңіп, батысқа бет алу əрекеті үйсіндерді қытайлармен 
тығыз байланыс орнатуға мəжбүр етті. Қытайлар ғұндарға қарсы 
батыста жатқан елдерден одақтастар іздеуге кірісті. Қытай им-
ператоры  Уди  б.з.д.  138  жылы  үйсін  еліне  Чжан  Цянь  бастаған 
елшілік жібереді. Осыдан кейін екі жақты қарым-қатынастар 
етек алып, үйсіндер Қытаймен кең дипломатиялық жəне туыстық 
қатынаста болған. Қытайлар үйсіндермен құдаласып, күнбиге Хань 
патшалығының ханшасын əйелдікке береді. Əрине, бұл құдалық 
белгілі саяси мақсатты көздеп, хань əулеті үкіметі мен үйсіндер 
арасындағы одақтастық байланыстың негізін қалады. Өз кезегінде 
ғұндар да үйсіндермен құдаласып, күнбиге өздерінің қыздарын бе-
ріп отырған.  Үйсін мемлекеті біртұтас ел ретінде б.з. VІ ғасыры-   
ның ортасына дейін өмір сүріп, одан соң Түрік қағанатының 
құрамына енеді.
Қаңлылар — қазақ халқының негізін құраған ежелгі тайпалар-
дың бірі. Олар туралы деректерді негізінен қытай жазбаларынан 
аламыз. Шығыстанушы Н. Аристов «қаңлылар — ежелгі түркі руы» 
деп көрсетеді. В.Востров олардың ежелгі тайпа жəне түркі тілдес 
екенін нақтылап берді. А.М. Бернштамның пікірінше де қаңлылар 
түрік тілді халық болған.  
Қаңлы мемлекеті (б.з.д. ІІ ғ.— б.з. V ғ.) — Оңтүстік Қазақстанда 
құрылған алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің бірі. Қытай де-
ректері бойынша астанасы Битянь қаласы болған. Қаңлының 
билеушісіне 5 иелік бағынышты болды. Кангюй мемлекеті мен 
оның иеліктерінің орналасу мəселелерінің тарихы И.Бичуриннен 
басталады, ол оның орналасқан жерін Сырдария өзенінің солтүстік 
жағындағы далалар деп белгілеген. «Шицзи» мəтініне «Давань ту-
ралы  хикаяда»  берген  түсініктемесінде  ол  «Кангюй  иелігі  қазіргі 
қазақтың Ұлы жүзі мен Орта жүзі көшіп жүрген Сырдарияның 
солтүстік жағындағы далаларды алып жатыр» деп атап өткен. 
«Шицзиде» кангюйдің орналасуы туралы былай делінген: «Кангюй 
Даванның солтүстік-батысында шамамен алғанда 2000 ли жерде 
жатыр. Бұл — əдетте 20 000 əскері бар юечжиліктерге ұқcайтын 
көшпелі иелік. Кангюй Даваньмен шектес жəне күшінің аз болуы-
на қарай оңтүстікте юечжилердің билігін, шығысында ғұндардың 
билігін таниды».
Б.з.д. ІІ—І ғғ. қаңлылар батыс өңірдегі белді мемлекеттердің бірі 
болды. Үлкен Хань əулетінің келесі хроникасы «Цянь Ханьшудың» 
«жерге орналасуды суреттеу» деген тарауында кангюйге арналған 
бөлім бар, онда сөзбе-сөз келтіргенде былай делінген: «Кангюй 
билеушісі Лоюень елінде, Уананнан 12 300 ли жердегі Битянь 
қаласын мекендейді. Ол наместникке тəуелді емес. Əміршінің жаз-
да болатын жеріне Лоюеннен жеті күнде жетуге болады... Халқы 
120 000 отбасынан, 600 000 адамнан тұрады; əскер саны 120 000 
адам. Əдет-ғұрпы үлкен юечжимен бірдей. Кангюй шығыс жағында 
ғұндарға бағынады...». Осы ғасырдың ортасына қарай олардың орна-
ласу мəселелері жөнінде негізінен екі көзқарас: 1. Кангюйлер Таш-
кент жазирасынан Хорезмге дейінгі қос өзен арасындағы кең-байтақ 
жерді алып жатты; 2. Кангюй иелігі Сырдария өзенінің сағасынан 
Ташкентке дейінгі алқапта шоғырланған, ал байырғы жерлері Са-
рысу өзенінің орта ағысынан сол өзен мен Шу өзенінде, Ұлытауға 
дейін орналасқан деген көзқарастар қалыптасты.
Алайда кангюйлердің байырғы жерлері Сырдарияның орта 
ағысы бойындағы жерлер болған. А.Н.Бернштамның пікірі бойын-
ша, неғұрлым ертедегі тарихи ескерткіштер — Авестада, Махаб-
харатада, Пехлевилердің бундахишні мен эпикалық Шахнамада 
аңызға айналдырылған Кангха нақ осында орналасқан. Ол ежелгі 
түріктердің руналық ескерткіштерінің Кенгутарбант елін де осын-
да орналасқан деп көрсетуді ұсынған еді. Кейіннен бұл көзқарасты 
Қазақстан зерттеушілері мен ежелгі Орта Азия тарихының 
саласындағы басқа да мамандар негізге алды. С.Г. Кляшторный 
мен Л.М. Левинаның еңбектері кангюйлердің орналасу мəселелерін 
зерттеуге  қосылған  елеулі  үлес  болды.  Біріншісі  кангюйлер  тура-
лы жазбаша деректердегі хабарларды қорытып, кангюй жерлерінің 
орналасуы жөніндегі негізгі пікірлерге сын көзбен талдау жасады. 
Л.М.Левина сол кезге қарай жинақталған археологиялық деректерді 
жүйеге келтіру мен қорытуда көп еңбек етті. Ол кангюйлер 
заманындағы Сырдария алқабының негізгі үш мəдениетін сипаттап, 
оларды кезеңдерге бөлуді ұсынды. Жан-жақты талдау негізінде ав-
тор өзі қарастырған жетіасар, отырар-қаратау, қауыншы мəдениеті 
кангюй мемлекеті тұрғындары мəдениетінің нұсқалары болып та-
былады деген қорытындыға келді.        

32
33
Сонымен,  Кангюйлер  Сырдария  өзенінің  орта  ағысының  сол-
түстік жағын мекендеген жəне Кангха мемлекетінің ұйтқысы бол-
ған тайпалар одағы деп айтуға болады.
Егер б. з. б. II ғасырдың екінші жартысында қытай елшісі Чжан-
Цянь Кангюй жерлерінің оңтүстігінде юечжиге, ал солтүстігінде 
ғұндарға тəуелді екенін айтса, біздің заманымыздағы I ғасырда 
мұндағы жағдай өзгереді. Егер Чжан-Цянь юечжи əскерін 100—200 
мың, ал кангюй əскерін 90 мың деп хабарлаған болса, Цанб-Хань-
Шу енді кангюй əскерін 120 мың, юечжи əскерін 100 мың дейді. 
Бұл кезеңде Орта Азиядағы қос өзен аралығында юечжилердің 
негізгі бөлігінің оңтүстікке, сол жағалаудағы Бактрияға ығысуы, 
жерге отырықшылық орын алып, жеке-жеке бес иелікке бөлінгенін, 
мұның өзі кангюймен салыстырғанда олардың əлсіреуіне əкеп 
соқпай қоймағанын, ал кангюйлердің алдынан оңтүстік пен батысқа 
басқыншылық жорық жасау үшін мүмкіндік ашылғанын атап өткен 
жөн. Сол кезде б. з. б.  II ғасырдың аяғы — I ғасырдың басы, сірə, 
кангюйдің жоғарыда аталған тəуелді бес иелігі пайда болса керек.
Б.з.д. І ғасырдың екінші жартысында Чжичжи шаньюй бастаған 
ғұндар Оңтүстік-шығыс Қазақстан жеріне алғаш рет көшіп келе 
бастады. Осындай жағдайда Қаңлы мемлекеті Чжичжимен одақ 
құрып, оны үйсіндерге қарсы пайдаланбақ болды. Қаңлы билеушісі 
Чжичжиді  Талас  алқабына  шақырып,  оған  өзінің  атты  əскеріне 
қолбасшылық ету құқын берді. Бірақ, қаңлылардың үміті ақталмады. 
Чжичжи үйсіндерді бағындыра алмады. Енді ғұндар мен қаңлылар 
арасында қайшылық туды. Чжичжи қаңлы билеушісінің қосынынан 
қуылып, Таластың жоғарғы жағына кетеді, сол жақтан өзіне қала 
тұрғызады. Шаньюй құрлысқа қаржыны Ферғана мен Парфия 
билеушілерінен  алым ретінде алып отырды, сірə, ол құрылысшы-
шеберлерді  де  сол  жақтан  шақырып  алса  керек.  Екі  жыл  бойы 
салынған қала мықты бекітілді, ол екі қорғанмен қоршалды, оның 
сыртқысы ағаш, ал ішкісі мұнаралары бар қамкесектен тұрғызылған 
дуалдан болатын. 
Чжичжидің күшеюі, үйсіндерге шапқыншылығы Қытай импери-
ясын мазалады. Көп кешікпей қытай əскері жорыққа шықты. Ол Ұлы 
Жібек жолын бойлай екі бағытта жүрді. Үш отряд Қашғар, Ферғана 
арқылы, Шатқал жотасындағы Шанаш жəне Талас жотасындағы 
Қарабура асулары арқылы оңтүстік жолмен, үш отряд солтүстік 
жолмен — Шығыс Түркістаннан, сірə, усундердің Чигучэн ордасы 
орналасқан Ыстықкөл қазан шұңқырындағы Бедел асуы арқылы 
өткен болар, содан соң Шу аңғарымен Таласқа беттеді. Əскерлер 
Чжичжи қаласы қорғанының жанында қосылды. Шаньюйдің өзі 
қоршауға  дайындалған  еді,  ол  өз  əскерлерін  қабырғаларды  бой-
лай орналастырды, ал қала қақпаларының екі жағына «балық 
қабыршағы» сияқты етіп əдеттен тыс сап түзеген жаяу жауын-
герлер отрядын қойды. Алайда, қаһармандықпен қорғанғанына 
қарамастан, қытайлар сыртқа ағаш қорғанды өртеп, топырақ дуал-
ды опырып жіберді, қоршаудағылардың қарсылығын басып, қалаға 
басып кірді де қамалды басып алды. Чжичжи мен оның төңірегіндегі 
жақындары көптеген туыстарымен, балаларымен, əйелдерімен жəне 
атақты князьдарымен бірге 1518 адам тұтқынға алынды. Олардың 
бəрінің басы шабылды. Бір мың екі жүздей жауынгері Усун мен 
Ферғананың вассалдық князьдарына сыйға тартылды. 
Қытай-кангюй қатынастарының басқа бір жағы Шығыс 
Түркістандағы оқиғаларға байланысты. Біздің заманымыздағы 78-
жылы Бань Чжао басқарған қытай армиясы Шығыс Түркістан жа-
зирасына үстемдігін орнатады. Алғашқыда кангюйлер император 
наместнигіне одақтас болады да, көп кешікпей өзінің көзқарасын 
өзгертіп, біздің заманымыздың 85-жылы Бань Чжаоға қарсы 
көтерілген Суле (Қашғар) билеушісіне көмекке əскер жібереді.
Қаңлы тайпаларының негізгі кəсібі көшпелі мал шаруашылығы 
болған. Олардың бір бөлігі егіншілік жəне бау-бақша өсірумен 
айналысқан. Қолөнер едəуір дамыды. Олар Ұлы Жібек жолы арқылы 
көп елдермен сауда жасасқан, халықаралық саудаға қатысқанын 
археологиялық жұмыстар кезінде өзге елдерде жасалған заттардың 
табылуы дəлелдейді. Сол заманға сай қалалары да болды. Қаңлылар 
өрмекпен жүн мата тоқыған, алуан түрлі қыш ыдыстар істеген. 
Қоладан жəне темірден құрал-саймандар мен қару-жарақтар жасаған. 
Зергерлік бұйымдар мен əшекейлерді алтын, күміс жəне қоладан 
жасады. Ерте замандағы қаңлылардың жазу мəдениеті болған. 
Қаңлылар негізінен ата-аналарының аруағына, ал бір бөлігі отқа, 
айға, күнге табынған. 
Қаңлы ескерткіштерінің жарқын көріністерін қауыншы, оты-    
рар-қаратау, жетіасар мəдениеттерінен көруге болады. Олар Сырда-
рия сағасынан Ферғанаға дейінгі өңірге тараған. Қауыншы мəдениеті 
Ташкент аймағын қамтиды. 1958—1963 жж. А.Г.Максимова 
жетекшілік еткен Шардара археологиялық экспедициясы Оңтү-
стік Қазақстаннан қауыншы мəдениетіне жататын бірқатар 
ескерткіштер ашты. Оның біршама толық зерттелгені Шардараға 
таяу, Сырдарияның оң жағалауындағы Ақтөбе қонысы. Отырар 
алқабында Отырар-Қаратау мəдениетіне жататын ескерткіштер 

34
35
көп шоғырланған. Арыс өзенінің сол жағалауында аумағы əртүрлі 
Пұшық-Мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Сейітман төбе, Ақайтөбе, 
Шалтөбе сияқты жиырма шақты қалашықтар бар. Олардың ең үлкені 
— Көкмардан. Бұлардың көбін 1969—70 ж. К.Ақышев жетекшілік 
еткен Отырар археологиялық экспедициясы тапқан. Жетіасар мəде-
ниеті Қуаңдария мен Жаңадария аңғарын қамтиды. Бұл кездегі қала 
орындары біртектес. Қалалар мен обалардан Жетіасар мəдениетіне 
жататын түрлі бұйымдар табылды. Археологиялық қазбалар бары-
сында табылған əшекей бұйымдар, шаруашылық заттар қаңлылар-
дың егіншілікпен, мал шаруашылығымен, қолөнер кəсібімен, сау-
дамен айналысқанын жəне өз тұсындағы Қытай, Парфия, Рим жəне 
Кушан империясы сияқты ірі мемлекеттермен саяси, экономикалық, 
мəдени байланыста болғанын дəлелдейді.  
ІІІ—V ғғ. қытай деректері бойынша кангюйлер өзінің Орта 
Азиядағы қос өзен аралығындағы, Арал өңіріндегі иеліктеріне 
үстемдік етуінен айырылып, бірқатар тəуелсіз иеліктерге бөлініп 
кетеді. V ғасырда ол император сарайына елшілік жіберген елдер 
тізімінде ғана белгілі. Сірə, бұл кезге қарай кангюйлер орнында пай-
да болған ұсақ иеліктер эфталиттер мемлекетіне тəуелді болса ке-
рек. Біздің заманымыздағы 1 мыңжылдықтың орта шенінен бастап 
ортаңғы жəне төменгі Сырдария ауданындағы этникалық-саяси 
жағдай өзгерді. Оған түркі тілдес тайпалар басып кірді. 
 
3-тақырып
ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ 
ҚАЗАҚСТАН (VІ—XII 
ҒҒ
.)
Ерте ортағасырлық мемлекеттер (VI
• 
—X ғғ.)
Дамыған орта ғасырлар мемлекеттері (Х
• 
—ХІІ ғғ.)
Орта ғасырдағы мемлекеттердің экономикасы мен мəдениеті  
• 

жүктеу/скачать 1,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: