Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген

185 
танымдық негіздерімен сабақтасады. «Мол», «күшті», «терең», «үлкен» 
сияқты мағыналармен тұтасқан Қарасу, Қаратау, Байқара, Жанғара т.б. 
атауларды да осы топта қарауға болады деп ойлаймыз. Ал Кенжебай, 
Кенжеқара есімдерінің бірінші компоненттеріндегі кенже сөзінің мағынасы 
«үйдегі ең кіші бала» екені белгілі. Бірақ оның екінші компонентіндегі қара 
сөзінің мағынасы сын есімге тән «қара түсті» білдіргенімен, анық кісі есімі 
құрамындағы мағынасын ғалым «тірек», «демеу» «жақтас» деп таниды да, 
оны қара жию (жақтастарды көбейту), біреудің қарасын көбейту 
тіркестерімен салыстырады. Ал Еділбай «Еділ өзенінің бай болсын» деген 
мағынада емес, «Еділ өзенінің бойында туған» дегенді аңғарту үшін 
қойылған есім», – деп дәлелдейді. Ғалым Бетпақдала атауының 
құрамындары бетпақ – жалқы есім емес, «бақытсыз» деген мәндегі сын есім 
(иранша бад, бахт) деп түсіндіреді. Сондай-ақ ғалымның ұлы, қызы, ру, 
ұрғашы, ер (арлан) сөздерін түркі және басқа тілдермен (грузин, қытай) 
салғастыра зерттеуі – қазақ лингвистикасы саласындағы тың пайымдаулар. 
Қ.Жұбанов жалқы атаулардың генезисі, атап айтқанда, руға, тайпаға 
қатысты этнонимдік сипаттағы арғын Жәнібек, қара қыпшақ Қобыланды т.б. 
сияқты архетиптік модельдердің этномәдени жүйе негізінде құрылғандығын 
аңғартады. 
Ғалым Т.Жанұзақов қазақ антропонимдерін олардың даму тарихына 
және ерекшеліктеріне сәйкес: адамдардың айға, күнге, хайуанаттарға, отқа, 
суға т.б. табиғат құбылыстарына табыну дәстүріне асыл металл, қымбат 
тастар мен дәулет, байлықты дәріптеуді, көк тәңіріне, көп құдайға, әртүрлі 
иелі-киелі күштерге, мифологиялық құбыжықтарға бас ие, араб, парсы, 
монғол тілдерінен енген діни, әскери, мәдени ұғымдарды қастерлеу салтына 
т.б. қарай – төрт дәуірге бөліп қарайды. Бірінші дәуір – көне түркі заманы, 
яғни V-VІІІ ғғ. (Айжарық, Күнсұлу, Қаршыға), екінші дәуір – орта ғасыр 
(Айнабек, Жоламан т. б.), үшінші дәуір – жаңа заман (ХVІІ-ХІХ ғғ.), төртінші 
дәуір – Қазан төңкерісінен кейінгі уақытта пайда болған кісі аттары (82, 25). 
Демек, біз сөз етіп отырған кісі есімдері де көне түркі заманында, яғни V-VІІІ 
ғасырларда қалыптасып, сол кезеңнің синтаксистік заңдылықтарына сай 
құрамдалған. 
Қ.Жұбанов зерттеулерінде кісі аттарына байланысты деректерді 
этнолингвистикалық әдісті қолдана отырып жүргізеді. Мәселен, қазақ 
халқының ұзына бойы тарихында адам есімдерінің алуан түрлі үлгісі 
жасақталып, ұлт болмысын айғақтайтын төл есімдер жүйесі қалыптасқан. 
Дүниеге келген сәбиге ат қоюдың қазақ ұлтына ғана тән, сүтпен кіріп, 
сүйекке сіңген төлтума дәстүрі орныққан. Бұл ретте, қазақ антропонимикасы 
қазақ ұлтының қайталанбас қасиеттерін, дәстүрлі дүниетанымын, арман-
аңсарын (идеалын), тарихи кезеңдердегі саяси-әлеуметтік ахуалын, 
экожүйемен қойындасқан өмір-салтын, ең арғысы, қоршаған орта мен жан-
жануарлар дүниесіне дейін айғақтай алатын аса мәнді тарихи дерек көзі 
болып табылады. Қазақ ұғымында жаңа туған нәрестені тіл-көзден сақтау 
үшін оған неше түрлі жағымсыз есімдер қою салты болғандығы ежелден 

186 
белгілі. Мәселен, Қазанғап, Итбай, Ұлтарақ, Жаманбай деген есімдер кейде 
тотемдік мәнде, енді бірде пәленің алдын алу мақсатында қойыла берген. 
Ертедегі қазақ салтында балаға ат қою кезінде әр түрлі ырымдарға, әдет-
ғұрып, жоралғыларға сену үрдісі күшті болған. Ономасиолог ғалым 
Т.Жанұзақов жоғарыда келтірілген жағымсыз есімдердің шығу тарихын 
этнолингвистикалық себептермен байланыстырады. Ол Қ.Жұбановтың 
есімдер синтаксисі жайындағы бірсыпыра пікірлеріне тоқтала келіп, Елубай, 
Жетпісбай, Сексенбай, Тоқсанбай есімдерін «бала сексен рет, не тоқсан 
мәрте бай болсын» дегеннен емес, ол туғанда ата-ананың сол жасқа 
келгендігін көрсетеді деген тұжырым айтады. Екі сөзден біріккен кісі атының 
бірінші, не екінші компоненті бай сөзі болып келетін кісі аттары тіліміздегі 
есімдер тобында өте көп. Олардың бірсыпырасы, яғни Жылқыбай, Түйебай, 
Баймырза, Байбол тәрізділері шынымен де байлық, дәулетпен байланысты 
болып келсе, Итбай, Қасқырбай, Бөрібай секілді бір топ есімдердің 
құрамындағы «бай» сөзінің «байлық», «несібеге» еш қатысы жоқ. Осы 
антропонимдерге Қ.Жұбанов ерекше назар аударып, мәселенің мән-жайын 
ашып береді. «Қасқырға, итке бай кісі болмайды. Қазақтың негізгі байлығы 
– мал. Сондықтан, Итбай, Қасқырбай деп қою тотемге байланысты болса 
керек. Бай анықтауышы белгілі бір адамдардың мәртебесін, дәрежесін 
көрсетеді. Ол өз мағынасында ит сөзіне анықтауыш бола алмайды, өйткені 
кедейлік пен байлық мөлшері итпен өлшенбейді» – деген. Т.Жанұзақовтың 
айтуынша, «Қ.Жұбанов адам аттары жайын сөз қылмастан бұрын-ақ жалқы 
есімдер жөнінде, жалпы атаутаным тақырыбында жазылған еңбектермен 
кеңінен таныс болғандығы айқын аңғарылады» (83, 89-98).
Қ.Жұбанов ономастиканың ішінде адам аттарын егжей-тегжейлі 
талдаумен қоса, жер-су атауларының да этномәдени, этнопсихологиялық 
ерекшеліктерін назардан тыс қалдырмайды. 
Географиялық атауларда өмірдің сан ғасырлық тәжірибесі негізінде 
қалыптасқан халық танымы, ұлттық психологиясы қамтылатындығын жете 
аңғарған профессор Қ.Жұбанов жергілікті топонимдерді сөз еткенде халық 
әдебиетінің деректерін асқан білгірлікпен, дәлдікпен пайдаланады. Мәселен, 
Атжақсы топонимі туралы ғалым өз ойын былайша өрбітеді: «Атжақсы 
(аты жақсы), как и его антоним аттеріс (аты теріс), по-видимому, ранее 
было иносказательное выражение, употребляемое при назывании чего-либо, 
настоящее название которого почему-то (т.е. или по запретности, или из-за 
уважения) нельзя было произносить. Так, призыв бия Караменде к 
Кенгербаю гласит: 
Сәлем де Кеңгірбайға, кел, кетелік! 
Мықты сабаз атанды терлетелік! 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: