Лингвистика. ПСИХОлингвистика. Социолингвистика

2.
 
Грамматика: Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері   
3.
 
Тіл дамыту: А.Құнанбаев, Ж.Жабаев, М.Əуезов, С.Сейфуллиннің өмірі туралы əңгіме. 
2.
 
Сабақ мақсаты:   

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
98
Өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін қатынас құралы ретінде үйрету.  
Студенттердің қазақ тілінен сөздік қорын молайтып, оларды   
қазақ тілін практика жүзінде  қолдана білуге меңгерту. 
3. Қысқаша мəліметтер: 1) Мəтінмен жұмыс.  
Абай Құнанбаев 
  Дана ақын Абай 1845 жылы тамыз айында қазіргі Семей облысы, Абай ауданы, Шыңғыс тауында 
туған.   
Абайдың əкесі –Құнанбай - өз  еліне атағы шыққан аға сұлтан. Зерделі, зерек ел ағасы, ірі тұлға. 
Абайдың жас кезіндегі көңіл сергітіп, жүрегін жібіткен жылы құшақ кішіпейіл анасы –Ұлжанның 
мейірімді көңілі, көпті көрген əжесі Зеренің жылы бауыры. Абайдың ақкөңіл, адамгершілік сезімі күшті, 
зəбір-жапа шеккен адамды, жоқ-жітікті аяғыш, сергек бала болып өсуіне де осы жайлар себеп болған. 
Оқу  жасына  жеткеннен  бастап,  Абай  ауыл  молдасында,  үйде  оқыды.  Біраз  уақытын  молдамен 
бірге  өз  үйінде  «əліп» «би»  жаттаумен  өткізеді.  Бұған  қосымша,  ел  шешендерінің  шебер  тілді  мақалдап 
айтқан тұспал əңгімелері, халықтың  ақын, жыршы,  ертегішілерінің сөздері –Абайдың алғашқы сəбилік 
сезіміне түрткі салып оятқан күштің бірі болды.  
Сегіз  жасар  Абай  өзінің  зеректік  қабілетімен  əке  көзіне  ілігіп,  үміт  күтер,  ата  жолын  ақтар  бала 
болар  ма  деген  ой  салады.  Міне,  осы  себептен  əкесі  Құнанбай  Абайды  Семей  қаласына  апарып,  оқуға 
береді.  Абай  молдадан  оқи  жүріп,  өз  бетімен  көп ізденеді.  Сол  кезде  көп  тарап  жүрген Орта  Азия  жəне 
тəжік, парсы халықтарының ұлы ақындары –Навои, Низами, Фирдоуси шығармаларымен танысады. 
Абайдың  шығармашылық  жаңа  жолына  үлгі  болған  орыстың  классик  жазушылары  –Пушкин, 
Лермонтов, Крылов, т.б. Бұлар Абайды өзі шыққан ортадан мүлде бөліп, басқа ортаға – қалың ел ішіне, 
өркенді өнерпаздар қауымына əкеліп қосты. Классиктердің озық идеялы, реалистік еңбектері Абайға жаңа 
күш берді. Оның шығармашылығының жаңа қарқынмен дамуына жəрдемдесті.     
1.Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері (главные члены предложения). 
2. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері (второстепенные члены предложения). 
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері: Бастауыш (подлежащее) сөйлемде атау септігінде тұрып  кім? не? 
кімдер?  нелер?  деген  сұрақтарға  жауап  беріп,  баяндауышпен  байланысады.  Мысалы,  Студенттер 
(кімдер?) келді. Баяндауыш (сказуемое) бастауыштың іс-əрекетін білдіретін сөйлемнің тұрлаулы мүшесі. 
Қайтті?  не  қылды?  қайтеді?  не  істеді?деген  сұрақтарға  жауап  береді.  Мысалы,  Студенттер  келді  (не 
істеді?). 
Сөйлемнің  тұрлаусыз  мүшелері:  Толықтауыш  (дополнение)  деп  қимыл  əрекеттің  объектісін 
білдіретін сөйлемнің тұрлаусыз мүшесін айтамыз. Толықтауыш атау мен ілік септігінен басқа септіктердің 
жалғауларын  жалғайды  да,  сол  септіктердің  сұрақтарына  жауап  береді.  Мысалы,  Кітапты  (нені?)  оқы. 
Досыммен  (кіммен?)  хабарластым.  Анықтауыш  (определение) – заттың,  нəрсенің  сынын,  белгісін 
білдіретін сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі. Сұрақтары: қандай? қай? кімнің? ненің? Шебердің (кімнің?) қолы 
алтын.  Пысықтауыш  (обстоятельство)  қимыл-əрекеттің    мезгілін,  мекенін,  сын-қимылын,  себеп-сапасын 
білдіретін  сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі. Қайда? қай жаққа? қай жерде? қайдан? қашан? қашаннан бері? 
қашанға дейін? қалай? қайтіп? неше рет? неліктен? не себептен? не үшін? не мақсатпен? деген сұрақтарға 
жауап береді. Мысалы, Астанадан кеше (қашан) келдім.  
4. Бақылау сұрақтары: 
        1. А.Құнанбаев өмірі, аудармалары, қара сөздері. 
        2. А.Құнанбаев өлеңін жатқа айту. 
        3. М.Əуезов əңгімелері. 
        4. С.Сейфуллин шығармашылығы. 
        5. Ж.Жабаев өлеңін жатқа айту. 
        6. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. 
5. Аудиторияда орындалатын тапсырмалар: 
•
 
Мəтінді  оқып  шығып,  адамның  жақсы  қасиеттерін  көрсететін  сөздер  бойынша  сөздік 
жұмысын жүргізу. 
•
 
Мəтінді оқып шығып, сөздік жұмысын жүргізу. 
•
 
Мына сөздердің мағынасын түсіндірме сөздіктен тауып, дəптерге жазып алыңыздар: 
Дана,  көңіл,  сергіту,  кішіпейіл,  мейірімді,  ақкөңіл,  сезім,  зəбір-жапа,  жоқ-жітік,  аяғыш,  тұспал, 
өркен, өнерпаз, қауым, қарқын 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
99
 
•
 
Жоғарыдағы сөздермен сөз тіркесін, сонан соң сөйлем құрастырыңдар. 
•
 
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері мəтін мазмұны негізінде сөйлемдер құрастыру. 
•
 
Қазақстанның ақын, жазушылары тақырыбына байланысты диалог құрастыру. 
           6. Үй тапсырмасы: 
1. Мəтінді орыс тіліне аудару. 
2. «Қазақстанның  ақын,  жазушылары»  тақырыбында  аудармасымен    (кемінде 40 сөз)  сөздік 
минимум жазу.  
3. «Менің сүйікті жазушым» тақырыбына əңгіме жазу. 
4. А.Құнанбаев өлеңін жатқа айту. 
5. Ж.Жабаев өлеңін жатқа айту (Ленинградтық өренім) 
        7. Сабақ тақырыбына сəйкес пайдалануға ұсынылатын əдебиеттер:   
1. Құнанбаев А. Өлеңдер жинағы Ι-ΙΙ том. –Алматы, 1995.  
2. Абай тілі  сөздігі. –Алматы, 1968. 
3. Сызықова Р. Абайдың сөз өрнегі. -Алматы, 1995. 
4. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. –Алматы, 1994. 
Сонымен,  практикалық  сабақты  өткізу  барысында  сөздік  қорын  дамыту  үшін  студенттерге 
түсіндірме  сөздікті  пайдалануды  қалыптастыру  қажет.  Қазақ  тілін  окыту  барысында  казақ  халқының 
тарихы,  əдебиеті,  əдеп-ғұрпы,  сал-дəстүрі,  ғылымы,  өнері,  ақын-жазушылары  жəне  т.б.  жөніндегі  білім 
жинақталады, жүйеленеді. Бүкіл оқыту үрдісінде коммуникативтік багыт бере отырып, қазақ тілінен алған 
білімін  іс  жүзінде,  кəсіби  мамандығында,  еңбек  ету  барысында  пайдалана  білуі  көзделіп,  студенттің 
жалпы дүниеге деген көзкарасы қалыптасады. 
 
1.Кəсіби қазақ тілі бойынша типтік оқу бағдарламасы. –Орал, 2004. 
2.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Т.I :А-К, 1959; Т.II Қ-Я, - Алматы: Ғылым, 1961. 
                                          
 Резюме 
Рассматриваются пути использования на уроках толкового словаря. 
 
Summary 
The ways of usage of  meaning dictionary in classes . 
 
  
 
ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАҒЫ ОРЫС БӨЛІМДЕРІ СТУДЕНТТЕРІНЕ 
ИГЕРТУДІҢ АНДРОГОГИКАЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ 
 
Б.Ж.Құрманова -  
филол.ғыл.к., Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті 
 
Білім  берудегі  антропологиялық  бағыт  білім  берудегі  жас  ерекшеліктерінің  психологиялық 
əлеуметтік  қырларын  қарастыратын  болса,  соңғы  кездері  ғана  пайда  болған  андрогогика    оқытудағы, 
тəрбиелеудегі  көпжылдар  бойы  қалыптасқан  обект-субъектілік  қатынастың  орнына  субъект-субъектілік 
қатынастың келуінің себебі болды десек те болады. 
Соңғы  кездері  өзінің  өзектілігін    танытып  отырған  ересектерге  білім  беру  ұғымы  оқытудың 
үзіліссіз  үдерісінің  кешенін  жəне  де  оқытудың  барлық  ресми,  бейресми  формалары  мен  түрлерін  де 
қамтиды.  Осындай  ұстаныммен  ұйымдастырылыған  оқу  көмегімен  ересектер  өздерінің  қабілеттерін 
дамытып,  білімдерін  толықтырып,  кəсіби  біліктіліктерін  жетілдіреді  немесе  оларды  жаңа  бағытта 
пайдаланады.  
Сонымен бірге бүгінгі күні кəсіби оқыту ұғымы да білім беруде кең қолданысқа ие болып отыр. 
Кəсіби оқыту дегеніміз адамдардың өздерінің алған алғашқы жоғары білімдерін, қалыптастырылған дағды 
мен біліктерін өзгерту мақсатында жүйелі ұйымдастыратын қызметі. Сондықтан да білім алу үдерісі адам 
үшін өмір бойы жалғасып жататын үдеріс болып табылады.  Осыған байланысты бүгінгі күні педагогикада 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
100
дидактиканың ерекше бөлімі анрогогика пайда болып, оқытуды ұйымдастырудың  андрогогикалық моделі 
ұсынылды. 
 Оқытуды  ұйымдастырудың  андрогогиканлық  моделінің  ерекшеліктері  білім  ақпаратының  еркін, 
дамытушы, өз қажетіңе сай алу үдерісінің жүруі болып табылады.  
Андрагогикалық модельді белгіленген параметрлер арқылы былай көруге болады  [1:24].   
 
1-кесте  Андрогогикалық модельдің  параметрлері 
Параметрлер 
Андрогогикалық модель 
Білім алушының санасы 
Өзін өзі басқаруды толықтай сезіну 
Білім алушының тəжірибесі 
Оқытудың бай көзі болып табылады 
Білім алушының оқуға дайындығы 
Тұлғаның дамуы бойынша міндеттер мен 
əлеуметтік рольдерді меңгерумен айқындалады 
Алынған білімнің пайдаланылуы 
Бірден пайдаланады 
Оқытудағы бағдар  
Мəселелерді шешуге бағытталған 
Психологиялық ахуал 
Оқушымен біріге қызмет ету 
Оқу процесін жоспарлау 
 Оқушымен бірге 
Оқытудың қажеттілігін айқындау 
Оқушымен бірге 
Оқытудың мақсатын құру 
Оқушымен бірге 
Оқу процесін ққұру 
Оқушының оқуға дайындығына тəуелді болады 
жəне проблемалық бірліктер алынады 
Оқу технологиясы 
Тəжірибе негізінде жаңа білімді іздеу 
технологиясы 
Бағалау 
Оқу қажеттілігін бірге анықтау, оқыту 
бағдарламасын бірге бағалау 
 
Андрогогикалық  білімнің  даму  деңгейі  ересектердің  субъектілік  позициясы  ескеріле  оқу 
процесінің заңдылықтары айқындалады: 
 
білім  беру  қызметіне  деген  жеке  мүдде  пайда  болады:  білім  алушы  ересек  субъект  білім 
беру  процесінде  шешілетін  проблемаларын  түсінеді.  Мультимедиалық  оқыту  процесінде  білім  алушы 
өзіне қажетті оөқу материалының мөлшерін басарып отырады. 
 
сыйластық  қарым-қатынас  орнап,  өзара  əрекеттесу  серіктестік  жəне  диалог  моделіндегі 
қызметті  ұйымдастыру  қызметтік  режимде  (ойлауға – сөзге - іс  қимылға)  эмоцияны,  интеллектті,  ерікті 
қоса оқу қызметі үйретіледі; 
 
топпен  жұмыс  істеу  іске  асырылады:  жағдайлар  шынайы  командада  модельденеді, 
қақтығыстар,  жетістіктер  мен  түсіністіктер  де  шынайы  модельденіп  беріледі.  Мультимедиалық  оқыту 
режимінде  аталмыш  модельдер  дайын  күйде  беріледі  де  оқушы  үшін  осы  модельдермен  жұмыс  істеу 
мүмкіншілігі молынан болады. Өйткені оқушы проблеманы қайта құруға жəне оны қате жіберген уақытта 
қайта орындауға мүмкіншілігі болады. 
 
оқу  үдерісіне  қатысудан  шынайы  нəтижелер  алынып,  ол  нəтижелерді  өзін  өзі  айқындау 
үдерісінде  түзетіп  отырады  да  қызметке  деген  оң  көзқарас  туындайды.  Оқу  қызметі  ересек  адам  үшін 
оның  атқаратын  қызметіне,  істейтін  жұмысына  бірінші  қажеттіліктер  болып  табылатындықтан  білім 
алушы  сабақ  үстінде  алған  білімін,  қалыптастырылған  дағдыны,  үйретілген  қызметті  шынайы 
жағдайларға бейімдеп жадында бекітіп отырады, осыған байланысты  оқушы ересек адам оқу үдерісінде 
белсенділік танытып отырады.  
Бұл  ретте  мультимедиалық  оқытудың  алатын  ролі  ерекше.  Өйткені  білім  алушының  талабы  мен 
мақсатына сай дұрыс таңдалған мультимедиалық оқу материалы білім алушы ересек адамның жоғарыда 
атап  өткендей  ойы  мен  еркін  жəне  ішкі  құлшынысын  оята  отырып,  реттеу  арқылы  алған  білімінің  бір 
уақыт пен кеңістікте  бақыланып, бағаланып нəтижесін көруге мүмкіндік жасайды. 
Білім кез келген субъектіні өзгертуші құрал. Ал білім беру  өз құрылымы бойынша қызмет болып 
табылады  жəне  де  оның  ішкі  сананы  сыртқы  əсер  арқылы  өзгертуші  компоненттері  болады.  Ал  сана 
барлық мінез құлықты, əрекетті, қызметті айқындап отыратыны белгілі.  
Қазіргі  білім  беру  субъектінің  өмір  сүру  қарекетінің  компоненті  ретінде  қарастырылуы  білім 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
101
 
парадигмасындағы оқытушының ролінің өзгеруіне əкелді. Оқытушы енді вербальды ақпарат беруші емес, 
ол субъектінің дамуына көмектесу функциясын атқарушы болып табылады. Енді оқытушы біім алушының 
зейінінің  орталық  «фигурасы»  болмай,  даму  мен  өсуге  жетекшілік  ететін  роль  атқаруы  тиіс.  Тиімді 
педагогикалық қызмет үшін əрбір оқытушының бойында басқару қызметіне деген бейімділік болуы керек, 
- деп көрсетеді кейбір ғалымдар [2:116-117].  
Қазақ  тілін  жоғары  оқу  орындарында  оқытудың  жоғарыда  айтылған  тұжырымға  сəйкес 
қарастырсақ, жоғары мектеп қызметкерінің өзінің белгілі бір жағдайларда сол білім алушы ролін атқарады 
(я біліктілігін көтеру, оқытудың жаңа технологияларын игеруге арналған оқу курстарынан өтуі т.с.с.). Осы 
жерде  оқытушының  ролі  оқушыға  ауысып  ол  белгілі  бір  тапсырмаларды  орындау,  ұжымдық  жобаларға 
қатысу,  оны  қорғау  сияқты  оқу  əрекеттерін  жасайды.  Ал  осындай  жағдайдағы  бұрынғы оқытушы  өзінің 
ішкі психологиялық кедергілерін жойғанда ғана оқып үйрене алады. Ал егерде ол сол ішкі кедергілерімен 
қалып қоятын болса, оған берілген білімнің сол субъект үшін ешқандай құны болмайды.     
Білім  алушының  рөлін  атқаруға  көмек  беруші  оқытушының  аталмыш  жағдайдағы  функциясына 
келетін  болсақ,  ол  бірнеше  қызметті  бірдей  жəне  бір  мезгілде  атқарып  отырады.  Сонымен  қатар  оқу 
үдерісінде міндетті түрде білім алушының ішкі мақсаты, қажеттілігі мен қабілеті ескеріліп, оқытудың əдіс, 
тəсілдері таңдалып алынады.  
Бұл жерде андрогогикада маңызды болып табылатын ұғынылған, түсінілген қызмет технологиясы 
іске  асырылуы  керек.  Оны  андрогогика  мəселесімен  айналысушылар  мынадай  модельдер  арқылы 
көрсетеді:  
                                                Континуум  
 
                                    
                     ішкі                                              сыртқы 
                                       
                                                                     -  өзгеріс 
                                        
                                                        ұғыну 
 
1-сурет. Түсінілген қызмет технологиясының іске асу үдерістік моделі 
Адам  өзінің  жеке  қажеттілігін  ұғынғаннан  кейін  ғана  мақсат  пайда  болады,  ал  ішкі  нормалар 
ұғынылғанда жəне олардың сыртқы нормалармен сəйкес келгенде, сыртқы ақпарат ішкі білімге айналады, 
ішкі жəне сыртқы түйіскенде белгілі бір əдістер арқылы қызмет атқарылады да қабілет пайда болады.    
 
                                                                 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Адамның жеке 
қажеттілігінің
 
ұғынылуы
 
Ішкі нормалар 
ұғынылады, сыртқы 
нормамен сəйкес
 
і
сыртқы 
ақпарат ішкі
 
білімге 
қабілет 
ішкі 
сыртқы 
мақсат 
2-сурет. Білім беру үдерісіндегі сыртқының əсерімен ішкі өзгерістердің туындауы. 
Кез  келген  қызмет  субъектінің  тұтас  үдерістегі  орнын,  рөлін,  функциясын,  позициясын  анықтап 
алудан  басталады.  Қазақ  тілін  мультимедиалық  бағдарламалар  арқылы  оқытудағы  оқу  қызметінде 
оқытушы  да  тілді  үйренуші  студент  те  өздерінің  осы  мультимедиалық  ортадағы  ролін,  функциясын, 
позициясын  айқындауды  қажет  етеді.  Өйткені  мультимедиалық  оқу  өнімі  интерактивті  күйде  жасалып, 
адамның  жеке  өзінің  жұмыс  жасауына  толық  мүмкіншілік  береді.  Осы  жерде  оқытушының  функциясы 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
102
анықталады,  яғни  оқытушы  жоғарыда  көрсетілген  сызба  арқылы  қазақ  тілін  үйренуші  студентке  оқу 
материалын, оқу қызметтерін алгоритмдеп беріп отыруы тиіс. Оқытушы, жоғарыда атап өткендей, оқыту 
процесінде басқарушы роль атқарып, басқарушы позицияда қалады.  
Ал  осы  оқу  үдерісіндегі  студенттің  функциясы  оқытушының  жетекшілігімен  оқу  материалымен 
жұмыс істеу, өзінің дербес еңбегінің нəтиіжесін бағалаушы ролін атқарып отырады. Осы жерде «Мен бұл 
жағдайда кіммін?» деген сұраққа студент оқытушының басшылық рөлімен жағдайдың қожайыны екенін 
сезініп, мақсаттың, мазмұнның əдіс пен нəтиженің айқындалуын толықтай ұғынады да қойылған мақсат 
мен күтілетін нəтижені салыстырады, яғни студент өзінің оқу қызметін рефлексиялайды.  
Сонымен  кез  келген  білім  алушы  үшін  оқу  процесіндегі  өзінің  ролін,  функциясын,  позициясын 
анықтап  алуы  оның  оқыту  барысында  тек  қана  білімді  қабылдаушы  ғана  емес,  сонымен  қатар  алған 
білімінің  өз  əрекеті  арқылы  жадында  бекітіліп,  қажетті  жағдайларда  қолдануына  көмек  тигізері  анық. 
Жоғары  оқу  орындарында  қазақ  тілін  оқытудың  андрогогикалық  проблемалары  өзінің  терең  зерттелуін 
талап етеді. Біздің тарапымыздан қарастырылған мəселеге қатысты мына тұжырымдарды айтпақпыз: 
 
андрогогиканың  биологиялық,  əлеуметтік,  рухани  мағынадағы  ересектік  жəне  білімнің 
құндылық,  үдеріс,  нəтиже,  қызмет  ретіндегі  күрделі  ұғымдарды  негіздемелеумен  жəне  де  осылардың 
қорытындысы ретіндегі ересектік-білімділік ұғымының негіздемеленуімен байланысты қазақ тілін жоғары 
оқу  орындарында  оқытудың    андрогогикалық  қырлары  ересектердің  психологиялық,  əлеуметтік, 
биологиялық  ерекшеліктері  жəне  оқу  процесіндегі  олардың  атқаратын  қызметтерінің  ерекшеліктері 
аясында қарастырылды. Жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытудың андрогогикалық проблемаларын 
ересектерді  оқытудың  технологиялары,  ересектерді  оқытудағы  əдістер  мен  оқыту  тұрғысынан  тереңірек 
зерттелуі қажет; 
 
жоғары  оқу  орындарындағы  алшақтан  оқыту,  сырттай  оқу  бөлімдеріндегі  білім  алушы 
студенттердің  жас  ерекшеліктері  əр  түрлі  жəне  де  дайындықтары  мен  əлеуметтік,  əлеуметтік 
психологиялық  жай  күйлері  де  біркелкі  емес.  Осыған  байланысты  жоғары  оқу  орындарында  қазақ  тілін 
оқытудың  андрогогикалық  мəселелерінің  ішінде  ерекше  орын  алатыны  кез  келген  субектінің  ересектік 
жасына байланысты  ішкі талабы мен қажеттілігін өтей алатын оқу материалдарын дайындау керектігін, 
тек қана осы сараланған жəне оқу процесінде орны, функциясы, ролі, позициясы айқындалған субъектінің 
ғана алған білімі нəтижелі болады;  
 
кез  келген  жүйедегі  проблеманың  шешілу  алгоритмі  жасалады  жəне  оның  кезеңдері 
болады.  Біз  көтеріп  отырған  проблеманың    алгоритмдері  біріншіден,  жүйенің  элементінің  ұғынуы,  яғни 
қазақ  тілін  оқытудағы  андрогогикалық  проблемалардың  жан-жақты  зерттелуі;  келесісі  қазақ  тілін 
оқытудағы  андрогогикалық  проблеvалардың  мазмұнын,  нормаларын  айқындау,  үшіншісі,  қойылған 
проблемаларды шешу механизмдерін зерттеу нəтижелері арқылы табу.  
 
 
1.
 
Громкова  М.А.  Андрогогика:  теория  и  практика  образования  взрослых:  Уч.пособие:  М., 
2005. 
2.
 
Равен Дж. Педагогическое тестирование.  – М.: Когито Центр,1999. 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  андрогогические  основы  преподавания  казахского  языка  студентам.  
Предлагается  система  алгоритмов  обучения  казахскому  языку  в  сочетании  с  информационной 
технологией. 
 
Summary 
The article briefly review andragogic priciple  Kazakh language  acquisition. Taught system Kazakh 
language for student suppose this sort of andragogic principle. 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
103
 
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА СӨЙЛЕСІМ ƏРЕКЕТТЕРІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ЖАТТЫҒУЛАР ТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ 
 
Б.Т.Сейтханова -  
№20 мектеп мұғалімі, Шымкент қаласы 
 
Өзге  ұлт  мектептерінде  оқитын  оқушылардың  сөздік  қорын  дамыту – мұғалімнің  күнделікті 
сабақта  тақырыпқа  сай  əр  алуан  жаттығуларды  пайдалануды  жəне  оның  тиімді  жолдарын  қарастыруды 
қажет етеді. 
Қазіргі  таңда  мұғалімнің  міндеті – мемлекеттік  тіліміздің  мəртебесін  биік  көтеріп,  өзге  ұлт 
мектептерінде  өтілетін  қазақ  тілі  сабағында  өз  ана  тілімен  қоса  мемлекеттік  тілді  де  қатар  меңгеруіне 
атсалысу  қажет.  неғұрлым  тілге  деген  мəртебе,  талап-тілек  көп  болса,  соғұрлым  оның  нəтижесі  де  мол 
болады.  Қазақстан  Республикасының  президенті  Ң.Ə.  Назарбаевтың  жолдауында  былай  деп  атап 
көрсетеді: “Үкімет” “Тілдердің  үш  тұғырлылығы”  мəдени  жобасын  іске  асыруды  жеделдетуі  тиіс.  Бүкіл 
қоғамымызды  топтастырып  отырған  мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілін  оқыту  сапасын  арттыру 
қажеттігіне  ерекше  назар  аударғым  келеді.  Мемлекеттік  тілді  тиімді  меңгерудің  ең  үздік,  инновациялық 
əдістемелік, тəжірибелік оқу-құралдарын, аудио-бейнематериалдарды əзірлеу керек 
Мұғалім  əр  сабақ  тақырыбына  жаттығуларды  қатыстыра  отырып,  пайдалана  білу  қажет.  Біз  өз 
сабағымызда деңгейлік тапсырмаларды қолданамыз. Ф.Ш. Оразбаева., Т.Т. Аяпова., Р.С. Рахметова. Қазақ 
тілі  жаттығулар  жинағы.  Қорапайым  деңгей  оқулығына  сүйене  отырып  жаттығулар  жұмыстарын 
пайдаланамыз. 
Біріншіден, бұл оқулық əр түрлі жаттығуларды орындау арқылы баланың тіл байлығын дамытады. 
Екіншіден,  оқушы  тек  оқулық  бетіндегі  мəтіндермен  шектеліп  қана  қоймай,  ізденіс  əрекеттері,  білім 
дағдыларын  қалыптастырады,  пəнге  деген  қызығушылығын  арттырады.  Осы  жаттығу  түрлерін  сабақта 
қолдану үлгісін қөрсетейік.  
Қазақ тілі. 7 сынып. 
Сабақтың тақырыбы: Фонетика. Үндестік заңы. Біздің отбасымыз. 
Сабақтың мақсаты: 1)Фонетика, үндестік заңы жайында мағлұмат беру, отбасы туралы əңгімелеу 
                                   2)Жаттығу  түрлерін  ұйымдастыру,  сөздерге  фонетикалық  талдау  жасау, 
сөйлесім жұмыстарын жүргізу арқылы тіл байлығын дамыту. 
                                   3)Отбасы  мүшелерін  құрметтпен,  сыйлауға  тəрбиелеу,  пəнге  деген 
қызығушылығын арттыру 
Сабақ əдісі: интерактивті əдіс, аралас сабақ (ағылшын, орыс тілі, қазақ тілі) 
Көрнекі құралдар: көмекші схема, қазақша-орысша тілашар. 
Сабақ барысы:  
I. Ұйымдастыру кезеңі. Сəлемдесу. Əнұран  
II. Үй тапс:VI-сыныпта өткенді қайталау 
III. Жаңа сабақта түсіндіру 
 
                                                                        Дыбыс 
 
 
1) Дауысты дыбыс                                           Дауыссыз дыбыс 
 
   
 жуан дауысты дыбыс                                қатаң     үнды      ұяң 
а, о, ұ, ы                                                 п,с,т,ш,щ,   м,н,ң,     б,в,г,ғ,д,ж,з. 
                                                                к,қ,х,ц,h    р,л,у,й,                             
 
Жіңішке дауысты дыбыс  
ə, е, ө, ү, і 
Мысалы: егінші-дехканин; земледелиц; хлебороб; хлебопашец; пахарь; землепашец 
Егінші – 6 əріп, 6 дыбыс, 3 буын, 1-ашық буын,  

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
104
2-бітеу буын, 3- ашық буын. 
е – жуан 
г – ұян 
і – жіңішке 
н – үнді 
ш – қатаң 
і – жіңішке 
2) үндестік заңы (закон сингармонизма) 
1. Буын үндестігі (слоговой сингармонизм) 
а) жуан + жуан + жуан : жаз + у + шы + лар 
ə) жіңішке + жіңішке + жіңішке : тігіншілер 
2. Дыбыс үндестігі (звуковой сингармонизм) 
а) қатаң; б, в, г, д + қатаң: жолдас + тық 
ə) ұяң (б, в, г, д əріптерінен басқа) + ұяң, үнді: 
б) ... к                                                                    г – күшік + і – күшігім  
    ... п                          + дауысты                          б – кітап + ы – кітабым  
    ... қ                                                                      ғ – мысық + ы – мысығым 
 
IV. Жаңа сабаққа пысықтау жасау 
а) сөздердің аудармасын тап. Əліпби ретімен жаз 
ə) фонетикалық талдау жаса. 
семья, брат, бабушка, дадушка, папа, мама, сестра. 
Мысалы: 
бабушка əже; əжегі, əже – 3 əріп, 3 дыбыс, 2 буын 
1,2 – ашық буын 
ə - жіңішке 
ж – ұяң  
е – жіңішке 
б) «Танысу»  ойынын  жүргізу.  Төрт  оқушыны  сыныптан  таңдап,  төмендегі  тапсырма  бойынша 
жаттығулар орындайды 
1 – тапсырма. Өзін - өзі таныстыру. Өзінің отбасы жайлы əңгімелеп беру. 
2 – тапсырма. «Отбасы» тақырыбына байланысты мақал – мəтелдер сайысы. 
3 – тапсырма. Фрезиологиялық сөз тіркесінің мағанасын түсіндіру. 
От басы, ошақ қасы. 
4 – тапсырма. Синонимдер сөздігінен келесі сөздерге мағыналас сөздерді тап. 
Отбасы, тату, жақсы, ақылды, жақы көру. 
5 – тапсырма. «Отбасы» тақырыбына байланысты сөйлесім құра. 
6 – тапсырма. Мəтіннің тақырыбын анықтау жəне қазақ тілінде, орыс тілінде аудару. 
I have got a family7 There are four members: my father, my mother, brother and me. My father and 
mother are doctors. My father’s name… He is 45. My mother’s name… She is 43. My brother’s name… He is a 
pupil. He study very well. I am pupil too and I study very well too. I love my family! 
7 – тапсырма.  Таспадан  мəтін  оқылады.  Мəтіннен  түсінгендеріңді  қысқаша  дəптерге  жазып, 
баяндау. 
Семейное благополучие. 
Семья основана на равных правах и взаимном согласии мужчины и женщины. Для создания семьи 
мужчина  и  женщина  вступают  в  брак.  Брак – добровольный  союз,  основанный  на  взаимной  любви  и 
согласии. Где семья – там и жизнь. Будущее нашего покаления в семье, в источнике добра и любви. Забота 
о  семье – одна  из  главных  задач  государства,  так  как  благополучие  семьи – это  основа  процветания 
любого народа. 
Воспитание  детей,  трудовая  деятельность,  сохранение  семейных  и  родственных  отношений – 
обязанность в равной мере и мужа, и жены. 
В казахской семье царят устоявшиеся веками традиции. Это уважительное отношение к старшим, 
почтение  и  послушание  младших.  Старшие – наставники  молодых.  Младшие – помощники.  Каждый  в 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
105
 
семье  трудится  в  меру  своих  возможностей,  выполняя  свои  обязанности.  В  благополучной  семье  царят 
взаимное уважение и любовьдруг к другу. 
V. 1) Схема бойынша өз отбасым жайлы əңгімелеп бер. Екі тілдік сөздіктерді пайдаланып, аудар. 
 
 
 
ОТБАСЫ 
 
 
 
 
  
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ƏЖЕ 
ƏКЕ 
ІНІ 
СІҢЛІ 
ЖЕЗДЕ 
ЖЕҢГЕ 
ƏПКЕ 
ҚАРЫНДАС 
ШЕШЕ 
АҒА 
АТА 
2) Өлеңді мəнерлеп оқы, үш тілде (орыс тілі, ағылшын тілінде) аудару. 
Ананың сүюі 
Кім сендерді, балалар, сүйетұғын, 
Қуанышыңа қуанып, қайғыңа күйетуғын. 
Түн ұйқысын төрт бөліп, кірпік қақпай, 
Шешең байғұс дамылсыз жүретұғын. 
Кім сендерді, балалар, тербететін, 
Еркелетіп, ойнатып, сергінетін. 
Жалқау болсаң, балалар, жаман болсаң, 
Қамқор анаң көз жасын көлдететін. 
Кім сендерді сағынар шетке кетсең,  
Ғылым іздеп, тез қайтпай көпке кетсең. 
Ұмытпа, ең кемінде жұлдыз сайын, 
Хат жазып тұр, төбесі көкке жетсін. 
Кім сағынар сендерді келгеніңше, 
Құлындарын көзімен көргенінше. 
Сендер қайтып келгенде адам болып, 
Еш арманым болса ед өле - өлгенше. 
(Ыбырай Алтынсарин). 
Қорыта  келгенде,  қазақ  тілі  сабағында  жаттығу  түрлерін  тапсырмалармен  неғұрлым  көп  жұмыс 
жаса сау – оқушының ой – қабілетінің, тіл байлығының дамуына жер етеді. Орыс сыныптарында өтілетін 
қазақ  тілі  сабағында  сөйлесім  əрекеттерін  əр  сабақта  он  бес,  жиырма  минут  көлемінде  уақыт  бөлініп 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
106
отыру қажет. Өйткені, сөздің айтылу ерекшелігіне де, тілдің дамуына да көмігін тигізеді. 
 
1.
 
Оразбаева  Ф.  Ш.  жəне  т.б.  Қазақ  тілі:  жаттығулар  жинағы.  Қарапайым  деңгей. - 
Алматы: Жазушы, 2007. – 256 б. 
2.
 
Күлкенова О. Тіл ұстарту. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 96 бет. 
3.
 
Назарбаев Н. Ə. Қазақстан халқының əл – ауқатын арттыру – Мемлекеттік саясаттың 
басты  мақсаты.  Қазақстан  Республикасың  Президенті  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  Қазақстан  халқына 
Жолдауы. – Астана: «Елорда», 2008. – 64 б. 
4.
 
Асылов У. А., Тулешева Л. И. Русско – казахский словарь разговорник (Орысша – қазақша 
сөйлесу сөздегі). – Алма – Ата: Мектеп. 1986. – 144 с. 
 
Резюме 
Применение  различных  упражнений  на  уроках  казахского  языка  для  формирования  речевой 
деятельности 
Summary 
Usage of different  exercises in lessons of Kazakh language for forming speaking activities.  
 
 
ТІЛДІ ОҚЫТУДЫҢ АНДРОГОГИКАЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ  
 
Г.Б.Нəжікенова - 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ізденушісі 
 
Студенттерге  тілді  үйрету  педагогикалық  үдерісті  студенттердің  жас  жəне  психологиялық 
ерекшелігіне сай оқытуды қажет етеді. Осы орайда мектеп жасындағы оқушы мен студенттің арасындағы 
айырмашылықтарды  ескеру  керек.  Үйренушіні  оқыту  жалпы  педагогикалық  мəселе  болғанмен, 
ересектерді  оқыту  педагогиканың  андрогогика  саласының  басты  нысаны  болып  табылады.  Андрагогика 
ересектердің  жəне  оларды  оқытушылардың  оқу  əрекетін,  оның  жалпы  заңдылықтарын  зерттейді: 
«Андрогогика  исследует  и  определяет  закономерности  деятельности  взрослых  и  обучающих  по 
организации  и  реализации  процесса  обучения,  что  и  образует  ее  предмет» [1,96].   Андрогогика 
мəселелерін  зерттеген  ғалымдар  оның  жалпы  педагогикадан    мынадай  басым  айырмашылықтарын 
көрсетеді:  
 
Параметрлері 
Педагогикалық оқыту моделі 
Андрогогикалық оқыту моделі 
Үйренушінің сана-
сезімі 
Тəуелді  
Өзін-өзі басқару сезімінің жоғарылығы 
Үйренушінің 
тəжірибесі  
Құндылығы төмен  
Оқытуға ұйытқы болатын негіз  
Үйренушінің оқуға 
дайындығы  
Физиологиялық ерекшелігіне 
қарай жəне əлеуметтік тұрғыдан 
мəжбүрлеумен анықталады  
Жеке тұлғаның əлеуметтік рөліне жəне 
дамуына қарай анықталады  
Алған білімін 
пайдалануы 
Ұзақ мерзімнен кейін 
қолданылады  
Өмірде бірден пайдаланады  
Оқытудың бағыт-
бағдары  
Оқу пəндерімен анықталады  
Өмірлік мəселелерді шешуге 
қажеттілігімен анықталады  
Оқудың 
психологиялық ахуалы  
Формалды, оқытушының беделіне 
негізделеді жəне бəсекеге 
құрылады  
Формалды емес, өзара ынтымақты қарым-
қатынасқа, бірлесе əрекет етуге құрылады  
Оқу үдерісінің 
жоспарлануы  
Оқытушы жоспарлайды  
Үйренушімен бірлестікте анықталады  
Оқудың қажеттілігін 
анықтау  
Оқытушымен анықталады  
Үйренушімен бірлестікте анықталады  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
107
 
Оқудың мақсатын 
белгілеу  
Оқытушымен анықталады  
Үйренушімен бірлестікте анықталады  
Оқу үдерісінің 
құрылуы  
Оқу мазмұны оқу пəнінің 
логикалық бірізділігіне бағынады 
Үйренушінің дайындығына қарай 
проблемалы мазмұнда құрылады  
Оқу əрекетінің сипаты   Білімді берудің технологиясы 
қарастырылады  
Тəжірибесіне сүйене отырып жаңа 
білімдерді алуға құрылады  
Бағалау  
Оқытушымен бағаланады  
Оқудың жаңа талаптарына, оқу 
бағдарламаларына оқытушы мен 
үйренуші бірлесе отырып баға береді  
 
Көрсетілген  кестеден  мектептегі  оқушы  мен  жоғары  оқу  орнындағы  студенттің  арасындағы 
əлеуметтік айырмашылық бірден байқалады, осыған орай студенттерге тілді үйретуде қолданылатын əдіс-
тəсілдердің жүйесінің де өзіндік ерекшеліктері келіп шығады. Оқу мазмұны мен əдіс-тəсілдері оқытушы 
мен студенттің ортақ мақсаты болып, оны бірлесе отырып белгілейді жəне оны шешудің жолын бірлесе 
отырып қарастырады. Осы тұста студент оқу үдерісінің белсенді əрі негізгі тұлғасы ретінде көрінеді. Ал 
мұғалім  студенттің  білім  алуына  оңтайлы  жағдай  жасаушы  негізгі  ұйымдастырушы  тұлға  болады. 
Үйренуші  өзінің  оқу-таным  əрекетін  өзі  басқарып,  өзі  белгілеуші  саналы  тұлға  болып  табылады. 
Үйренуші мен үйретуші бірлесе отырып мынадай əрекетерді орындайды:  
1.  Оқуға  түрткі  болған  проблемаларды  айқындайды,  оқу  арқылы  оны  шешудің  жолын  
айқындайды.  
2.  Білім  алуға  байланысты  өмірлік  проблемаларын  шешуге  көмектесетін  қажеттіліктерді 
анықтайды.  
3.  Бірлесе  отырып,  формалды  емес,  өзара  сенімге,  сыйластыққа  құрылған  психологиялық  ахуал 
орнығады.  
4. Оқу үдерісін арнайы бағдарламаға негіздейді т.б.  
5. Оқу мазмұнын анықтайды.  
6.  Оқыту  процесі  үйренушінің  дайындығын,  индивидуалдық  ерекшеліктерін  ескере  отырып 
ұйымдастырылады.  Үйренуші  негізінен  проблемалық,  шығармашылық, ізденімдік  сипаттағы  əрекеттерді 
орындайды.  
7. Оқыту процесін, оқу бағдарламасын нəтижесіне қарап бағалайды.   
8. Оқу бағдарламасын өту барысында түзетеді, баға береді.  
Тіл үйренуші аталған іс-əрекеттерді орындаудың белсенді тұлғасы ретінде көрінеді. Осылайша ол 
а)  оқытушымен  бірге  диагностикалауға,  жоспарлауға,  оны  жүзеге  асыруға,  бағалауға  жəне  түзетуге;  ə) 
даралап  оқыту  бағдарламасын  құруға;  б)  даралап  оқыту  бағдарламасын  жүзеге  асыруға  қатысады.  Оқу 
процесіне  қатысушының  таңдау  құқығы,  көзқарасына  шектеу  қойылмайды.  Алайда  ересек  тіл 
үйренушінің  ғана  еркіне  бағына  беру  де  сəттілік  бермейді,  сол  себепті  бұл  жерде  шебер  маманның 
салмақты  көзқарасы  мен  өзіндік  пікірі,  тəжірибесі  аса  қажет  болады.  Мұғалім  оқыту  процесін 
ұйымдастырып,  оқытушы  мен  үйренуші,  оқу  мазмұны,  оқу  құралдары  мен  түрі,  əдістері  арасында 
байланыстың  болуын  қадағалайды.  Үйренушінің  дайындығын  функционалды  психо-физиологиялық 
диагностикалау  жүргізу  арқылы  анықтайды.  Бұл  оқыту  процесін  тиімді  ұйымдастырудың  алғышарты 
болып табылады. Ол үшін диагностикалық сұрау, қысқаша сұхбаттасу, бақылау əдістерін қолдану тиімді. 
Тілді  үйретуді  тіл  үйренушінің  коммуникативтік  құзыреттілігін  құрайтын – жазылым,  сөйлесім, 
тыңдалым,  айтылым,  сөйлесім  əрекеттерін  меңгеру  деңгейін  анықтау  тестілері  жиі  қолданылады.  Тіл 
үйренушінің  коммуникативтік  құзыреттілік  деңгейі  а)  тілдік  құзыреттілігі,  яғни  тіл  құрылымы  туралы 
білімдері  жəне  ə)  оны  сөйлеу  жағдайына  сай  коммуникативтік  мақсатта  қолдана  алу  ерекшеліктеріне 
қарай  анықталады.  Коммуникативтік  құзыреттіліктің  қалыптасуы  осы  екі  білімдердің  бірлігін, 
байланысын  құрайды.  Тілдік  құзыреттілік  пен  сөйлеу  құзыреттілігінің  арасындағы  теңсіздік,  алшақтық 
коммуникативтік мақсатты жүзеге асыруда кері əсерін тигізеді.  
Қазіргі кезде ғалымдар тіл үйренушінің тіл білу деңгейін анықтауды мынадай кешенді жұмыстар 
арқылы жүргізуді ұсынады:  
1)  Тіл  үйренушінің  «Мен ... білемін»  деген  сұраққа  құрылған  сауалнама  алу.  Бұл  сауалнама 
алғашқы  кезеңде  тіл  үйренушінің  өз  ана  тілінде  немесе  делдал  тілде  алынады.  Сауалнама  арқылы  тіл 
үйренушінің болашақтағы іс-əрекетін дұрыс ұйымдастыруға себебін тигізеді.  

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
108
2)  түсіну,  сөйлеу,  тыңдау  т.б.  практикалық  біліктілігін  анықтауға  арналған  тест  тапсырмаларын 
орындату  (жазбаша  жəне  ауызша).  Тест  арқылы  тіл  үйренушінің  тіл  білу  деңгейін  объективтік  баға 
беріледі, соған сай оқу бағдарламасына өзгерістер мен толықтырудар енгізуге болады.  
3) сұхбаттасу; [2,255] 
Коммуникативтік құзыреттілігін анықтаумен қатар, үйретуші тіл үйренушінің дайындық деңгейіне 
сай  əр  сабақтың  мақсаты  мен  міндетін  анықтап,  соған  сай оқыту  формасы мен əдістерін  таңдап  отыруы 
қажет.  Үйренушілердің  барынша  жоғары  деңгейде  белсенділігін,  қызығушылығын  танытатындай  оқу 
жағдайын жасау оқу процесін жеңілдетеді. Осылайша оқытудың контекстік тұрғыдан ұйымдастырылуын 
басты назарға алу нəтижелі болмақ. Оқытуды ұйымдастыруда проблемалық жағдаят жасау, эвристикалық, 
зерттеу,  жобалау  əдістерін  қолдану  тиімді  болмақ.  Тілді  оқытуда  коммуникативтік  əдіске  негізделген 
əдістемені қолдану өзінің нəтижелілігін дəлелдеді.  
Кез  келген  əдіс  оқудың  мақсатына  бағынатындықтан,  оқудың  мақсатын  дұрыс  айқындай  алу 
қажет.  Əрбір  ересек  адамның  оқуда  алдына  қойған  мақсаты  əр  түрлі  болуы  мүмкін.  Алайда  олардың 
ішінен ортақ мақсат-мүдделерді ажыратып алуға болады. Белгілі американдық ғалым М.Ш. Ноулз мындай 
ортақ мақсаттарды көрсетеді [1]  :  
-
 
білім алу (тəжірибені игеру, интериоризация, ақпаратты меңгеру);  
-
 
түсінуге қол жеткізу (ақпаратты жүйелеу жəне оны практикада қолдану);  
-
 
біліктілікке қол жеткізу (жаңа практикалық əрекеттерді орындай алу мүмкіндігіне ие 
болу);  
-
 
жеке  басына  қажетті  жаңа  қасиет-сапаға  ие  болу    (жаңа  эмоционалды  толғанысты 
басынан кешіру);  
-
 
жаңа құндылықтарға ие болу (сенімге ие болу, көзін жеткізу);  
-
 
өзінің қызығушылығын қанағаттандыру (жаңа нəрсені игеру).  
Осыған  сай  зерттеуші  келесі  оқыту  формаларын  пайдаланудың  тиімділігін  айтады:  лекция, 
телебағдарлама,  пікірталастыру,  диалог,  сұхбаттасу,  симпозиум,  топтық  сұхбат,  коллоквиум,  диафильм, 
диапозитивтер, үнтаспалар, оқылған нəрсені талқылау, оқу, талқылауға қатысу, көрсету, мультфильмдерді 
пайдалану,  сахналандырылған  көрініс,  проблемалық  дикуссия,  сыни  талдау,  ойындар,  рөлдік  ойындар, 
топтық  оқу,  тəжірибе  жинау,  практика  т.б.  Əрине  көрсетілген  оқыту  формалары  оқу  мазмұнына  қарай 
анықталатыны  белгілі.  Дегенмен,  бұл  оқу  формаларын  пайдалануда  үйренушінің 1) тəжірибесін, 
практикасын  дамытуға 2) дөңгелек  үстелдер  арқылы  талқылауларға  қатысуға 3) ізденімдік-зерттеу, 
жобалау жұмыстарын өз бетімен жүргізуге, 4) ұжымдық жұмыс түрлерін орындауға баса назар аударылып 
отыруы керек.  
Үйретуші  оқу  процесінің  жүзеге  асуын  бақылап,  қажетті  жерінде  оқыту  формасы  мен  əдістерін 
таңдауда,  қолдануда  түзетулер  енгізіп  отыруы  аса қажет.  Оқыту  процесінің тіл  үйренушінің  талабы  мен 
деңгейлеріне қарай икемді болуы үйретушінің шеберлігіне байланысты болады.  
 
1. Змеев С.И. Андрогогика: основы теории, истории и технологии обучения взрослых. – М., 2007. -
272б. 
2.  Языковая  подготовка  в  системе  высшего  образования  в  контексте  времени.  Материалы 
республиканской научно-методической конференции.- Алматы: Қайнар университеті, 1998. - 278б.  
 
 
Резюме 
В статье рассматриваются проблемы андрогогики в обучении взрослых государственному языку, 
анализируются пути усовершенствования преподавания казахского языка в вузе.   
 
Summary 
The article is devoted to study the theory and practice matters of Andragogy in teaching of Kazakh 
language. 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
109
 
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА САЛТ-ДƏСТҮРМЕН ТАНЫСТЫРУ ЖОЛЫ 
 
          А.Нұрмашқызы - 
ОҚ құқық жəне салалық технологиялар колледжінің оқытушысы   
 
Қазақ  тілін  окыту  барысында  орыс  топтарда  оқитын  студенттерге  казақ  халқының  тарихы, 
əдебиеті, əдеп-ғұрпы, сал-дəстүрі, ғылымы, өнері, ақын-жазушылары жəне т.б. жөнінде мəлімет беріледі.  
Қазақ  тілін  оқыту  барысында  сабақтың  тəрбиелілік  жағынада  мəн  беріледі.  Соның  ішінде 
студенттің  рухани-адамгершілік  жəне  эстетикалық  сезімдерінің  қалыптасуына,  өз  бетімен  білім  алуына, 
олардың  жан-жақты  дамуына  аса  көп  назар  аударылады.  Демек,  тілдік  материалдарды, (казақ  тілінің 
фонетикасын,  грамматикасын,  лексикасын,  синтаксисін)  меңгерумен  қатар  студенттердің  ауызша 
сөйлесуге, ойларын жеткізуге, аударма жасауға деген біліктіліктер қалыптастырылады. 
«Кəсіби  қазақ  тілі»  пəні  бойынша  типтік  оқу  бағдарламасында: «Орта  кəсіптік  білім  беру 
жүйесіндегі қазақ тілін оқытудың мақсаты: 
-
 
студенттердің ақыл-ойын, танымдық жене шығармашылық қабілеттерін дамыту; 
-
 
студенттердің  бойына  имандылық,  əдептілік,  адамгершілік  қасиеттерін  сіңіру,  отансүйгіштік 
сезімге тəрбиелеу; 
-
 
студенттердің қазақ тілін үйренуге деген қызығушылығын дамыту; 
-
 
іс қағаздарын қазақ тілінде жазуды меңгерту, 
-
 
болашақ мамандарға кəсіби тіл үйрету; 
-
 
студенттердің    зерделеген      білімін      өмірде,   кəсіби      мамандығында  қолдана  білуін 
қалыптастыру; 
  - 
қазақшадан 
орысшаға, 
орысшадан 
казақшаға 
аударма 
жұмысын 
жүргізуді қалыптастыру» -деп көрсетілген /1,2/. 
  Жалпы  білім  беретін  мектептің  негізгі  сатысын  бітіріп  келген  оқушылар  қазақ  тілін  теориялық 
жағынан  біршама  меңгеріп  келеді.  Сондықтан 9 сыныптан  соң  колледжге  түскендерге  есептелген 1 
курстың  қазак  тілінен  білім  көлемі 156 сагатка  есептелген.  Осы  сағат  санының  аралығында  студенттер 
жалпы  білім  беретін  мектептің  Х-ХІ  сыныптарында  қамтылатын  қазак  тілі  пəнінің  мазмұнын  игереді. 
Демек,  жоғарыдағы  сағат  санын  жоспарлау  үлгісіне  сəйкес, IX сыныптан  соң  колледжге  түскендер II 
курстан кейін, ал XI сыныптан соң    түскендер    I    курстан    бастап,    студенттердің   казақ   тілінен 
меңгерген    білім    деңгейлері    бірдей    болатындықтан    олар    бір бағдарламамен окытылады. 
Бағдарлама негізінде қазақ тілі пəні мазмұнының үлкен лексикалық блоктарға негізделіп құрылуы 
жатады.  Лексикалық  блоктар  лексикалық  тақырыптарға  бөлінген  де  грамматикалық  тақырыптармен 
тікелей байланыста алынған. Ал, грамматикалық тақырыптар негізінен тілдік жүйеге бағытталып берілген. 
Сонымен қатар əрбір лексикалық блок белгілі бір сабақ көлеміне сəйкестендіріліп алынған. 
Атап  айтқанда,  қазақ  тілі  курсындағы  лексикалық  блоктар  арқылы  студенттердің  тіл  үйренуін 
жетілдіріп,  дамытып,  оларды  отансүйгіштік  сезімге,  туған  жердің  байлығын,  табиғатын  кастерлеуге 
тəрбиелеу  көзделген.  Сондай - ақ  лексикалық  блоктардың  тапсырыптары  өмірге  сай  тандалып,  ғылым, 
мəдениет,  отбасы,  денсаулық,  спорт,  сауда,  кəсіби  мамандық  жəне  т.б.  көптеген  оқушы  өміріне 
байланысты мəселелерді қамтиды. 
Бағдарламада  қамтылған  лексикалық  материладардан  əр  сабақтың  мазмұнына  қарай  тұрақты 
тіркестер, мақал-мəтелдер, синонимдік қатарлар, антоним сөздерді жəне т.б. іздету, сонымен қатар сөздің 
шығу тегіне, этимологиясына үнемі ден кою студенттердің танымдық жəне шығармашылық, қабілеттерін 
дамытып, тілді үйренуге деген қызығушылығын арттырады. 
Енді бір сабақтың жоспары арқылы  қазақтың салт-дəстүрін өткенде көрсетеміз. 
Сабақтың тақырыбы: Қазақтың салт-дəстүрлері 
1. Сабақ жоспары: 
1.
 
Танымдық  материал:  Беташар  тойы,  шілдехана  тойы,  тұсау  кесер  тойы,  айтыс,  т.б.  ұлттық 
киімдер, ұлттық спорт, ұлттық ойындар, ұлттық тағамдар .  
2.  Грамматика: Сан есім, түрлері. Етістік. Көмекші есім.  
3. Тіл дамыту: Бата беру. Наурыз мейрамында, Беташар тойында, «Ұлттық киім» көрмесінде.  
2.
 
Сабақ мақсаты:   
Орыс топтарында қазақ тілін қатынас құралы ретінде үйрету.  

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
110
Студенттердің  қазақ  тілінен  сөздік  қорын  молайтып,  оларды    қазақ  тілін  практика  жүзінде  
қолдана білуге меңгерту. 
3. Қысқаша мəліметтер: 1) Мəтінмен жұмыс.  
Қазақтың салт-дəстүрлері 
Салт-дəстүр  дегеніміз – халықтардың  кəсібіне,  сенім-нанымына,  тіршілігіне  байланысты 
қалыптасқан,  ұрпақтан-ұрпаққа  ауысып  отыратын  қоғамдық  құбылыс.  Салт-дəстүр  халықтың  белгілі  бір 
əдет-ғырыптарымен байланысты туады. Соның ішінде, мысалы, бала тəрбиесімен байланысты: шілдехана 
өткізу,  бесікке  салу,  тұсау  кесу,  атқа  мінгізу,  сүндетке  отырғызу  тойлары  т.б.  Сонымен  бірге  қазақтың 
əдет-құрыпқа байланысты беташар, наурыз, айтыс сияқты түрлері де бар. 
Беташар – жаңа түскен келінге байланысты айтылатын жыр. Қазақтың ескі заманнан келе жатқан 
дəстүрінің бірі -  жаңа түскен келіншектің бетін ешкімге көрсетпей, желекпен жауып əкелі. Келіншектің  
бетін  өне  бойы  бүркеп  қоюға  болмайды.  Сондықтан  оның  бетін  ашу  керек.  Бұған  ерекше  мəн  беріп, 
келіншектің  бетін  шаршы  топта  ақындар  өлеңмен  ашады.  Беташардың  қайсысында  болсын  өз  заманына 
лайықты, жаңа өмірге аяқ басып отырған жас келіншекке тəлім-тəрбие беру тілегі  де байқалады. 
Тұсау  кесер – бала  қаз  тұрып,  тəй-тəй  басып  жүре  бастаған  кезде  жасалатын  салт-дəстүр.  Ол 
əдетте баланың туғанына 12-14 ай толғанда жасалады. Тұсау кесу тойының  негізгі жабдықтары 1,5 метр 
ала  жіп,  өткір  қайшы  немесе  пышақ.  Тұсау  кесу  тойына  ауылдың  қыз-келіншек,  бəйбішелері  түгел 
шақырылады.  Тойға  келгендер  шашу  əкеледі:  құрт,  май,  тəтті  тағамдар,  балаға  ойыншық,  асық, 
сылдырмақ т.б. 
Баланың    шешесі  шаруға  икемді,  елгезек,  пысық  əйелдердің  біріне  қайшы  мен  жіпті  ұстатып, 
баласының  тұсауын  кесуді  ұсынады.  Тұсау  кесуші  əйел  жүре  бастаған  баланың  аяғын  ала  жіппен  тұсау 
салып жатып, өлеңдете отырып, тұсау жіпті қайшымен қияды да, баланы 3-4 аттатады. Бұдан кейін ойын-
тойға келген 2-3 жастағы балаларды жарыстырып, күрестіріп, озғандарға бəйге береді.    
2)
 
Сан  есім  (имя  числительное)  заттың  санын,  ретін,  мөлшерін,  бөлшегін  білдіретін  неше? 
қанша? нешінші? деген  сұрақтарға жауап береді. Мысалы, Мен бірінші (нешінші) курс студентімін. Сан 
есімнің түрлері: 
Есептік сан есім (количественные числительные) заттың нақты санын білдіреді. Мысалы, бір, екі, 
мың, тоқсан бес, үш мың ... 
Реттік  сан  есім  (порядковые  числительные)  заттың  рет  санын  білдіріп  нешінші?  деген  сұраққа 
жауап береді. –ыншы, -інші қосымшалары арқылы жасалады. Мыс., бірінші, мыңыншы, жүзінші т.б. 
Жинақтық  сан  есім  (собирательные  числительные)  нешеу?  деген  сұраққа  жауап  беріп,  заттың 
жинақталған санын білдіреді. –ау, -еу қосымшалары арқылы жасалады. Бірден жетіге дейінгі сандар ғана. 
Мысалы, біреу, екеу,... жетеу.  
Болжалды  сан  есім  (приблизительные  числительные)  заттың  санын  дəл  атамай,  шамамен 
көрсетеді. Мысалы, ондаған, жүздеген, онға тарта, елулерде.  
Бөлшектік  сан  есім  (дробные  числительные)  заттардың  бөлшегін  білдіреді.  Мысалы,  үштен  бір, 
оннан екі, екі жарым, т.б. 
Топтау  сан  есім  (разделительные  числительные)  заттың  санын  топтап  көрсетеді.  Мысалы,  бес-
бестен, жүзден, екі-екіден, елуден, т.б.  
Етістік (глагол) заттың қимылын, іс-əрекетін, күй-жайын білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не 
қылды? қайтті? деген сұрақтарға жауап береді.  
Етістік  құрамына  қарай  екіге  бөлінеді.  Негізгі  түбір  етістік:  жүр,  кел,  тұр,  кет,  жат  т.б.  Туынды 
түбір етістік  -ла, -ле, -да, -де, -та, -те (тазала, баста, ойла);  -а, -е (сана, боса); -ай, -ей (азай, қартай, көбей); 
-қар, -кер, -ған, -гер, -ар, -ер –р (басқар, ескер, ағар, тазар) қосымшалары арқылы жасалады.  
 Көмекші  есімдер  (служебные  имена)  өз  алдына  мағына  бере  алмайды,  тек  басқа  сөздердің 
жетегінде жұмсалатын сөздер. Оларға үсті, асты, алды, арты, жаны, қасы, іші, арасы, сырты, шеті, ортасы 
сияқты сөздер жатады.   Мысалы, үйдің іші таза. Столдың үстінде қалам, кітап тұр.  
4. Бақылау сұрақтары: 
           1.Қазақтың салт-дəстүрлері. 
          2. Қазақтың  ұлттық дүниетанымы. 
         3. Сан есім, түрлері. 
         4. Етістік,түрлері.  Көмекші есімдер. 
         5. Салт-дəстүр, əдет-ғүрыпқа байланысты мақал-мəтелдер. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
111
 
5. Аудиторияда орындалатын тапсырмалар: 
•
 
Мəтінді оқып шығып, салт-дəстүрлерге байланысты  сөздік жұмысын жүргізу. 
•
 
Мəтіннен сан есімдерді тауып, жасалу жолдарын түсіндіру. 
•
 
Етістіктің жасалу жолдарын түсіндіріп, мəтін мазмұны негізінде  сөйлемдер құрастыру. 
        Тұсау  кесер  рəсіміі  бойынша    ақ  пен  қара  түстерді  пайдалану  туралы  студенттерге  түсінік 
беру  қажет. «Біреудің  ала  жібін  аттамау,  ала  жіпті  кесті»  деген  қасиетті  ұғымдардың  мəнін  түсіндіріп 
отыру қажет. Ала жіпте үлкен дүниетанымдық мəн-мағына бар. Есілген жіп бірі ақ, бірі қара болып есіліп, 
ажырамастай  өріледі.  Ала  жіп  киелі  саналады,  өйткені  күн  мен  айдың  алмасуы,  тіршіліктің,  өмірдің 
жалғасуы бейнесінде көрінеді. Бала тұсауын кескенде осы ала жіпті  пайдаланады. Мəселен, тұсау кесуші 
əйел жүре бастаған баланың ала жіппен тұсау салып жатып: 
Қаз-қаз балам, қаз балам,                   Озып бəйге ала ғой. 
Қадам бассаң мəз болам.                    Қаз-қаз балам, жүре ғой, 
Күрмеуіңді шешейін,                           Қаз баса ғой қарағым, 
Тұсауыңды кесейін.                             Құтты болсын қадамың, 
Қаз-қаз балам, қаз балам,                  Өмірге аяқ баса бер, 
Тақымыңды қарайық,                        Асулардан аса бер. 
Басқаныңды санайық.                       Жүгіре қойшы құлыным, 
Балтырыңды түре ғой,                      Желбіресін тұлымың. 
Тай-құлын боп шаба ғой,                  Елгезек бол ерінбе. 
                                                           Ілгері бас, шегінбе, - 
деп өлеңдете отырып, тұсау жіпті қайшымен қияды да, баланы   3-4 аттатады. Бұл бала ұлы өмірге 
аяғын нық басып енсін деген ниеттің белгісі. 
•
 
Ұлттық  спорт,  ұлттық  ойындар,  ұлттық  тағамдар  тақырыптарына  байланысты  диалог 
құрастыру. 
6. Үй тапсырмасы: 
1. Мəтінді орыс тіліне аудару. 
2. «Наурыз мейрамы» тақырыбына  əңгіме жазу. 
3. Салт-дəстүр, əдет-ғұрыпқа байланысты  мақал-мəтелдер. 
4. «Ұлттық киім көрмесінде», «ұлттық тағамдар» тақырыптарына диалог құрастыру. 
7. Сабақ тақырыбына сəйкес пайдалануға ұсынылатын əдебиеттер: 
1. Қазақ дəстүрлі мəдениетінің энциклопедиялық сөздігі. –Алматы, 1997.  
2. «Шаңырақ» үй-тұрмыс энциклопедиясы. –Алматы, 1989. 
3. Құралов А. Ұлттық дүниетаным. №1-4,  -Алматы, 1997.  
4. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. –Алматы, 1994.  
Сонымен,  қазақ  салт-дəстүрін  білген  студент  қазақтың  мəдениетімен  танысады,  ұлттық 
дүниетанымы қалыптасады. 
 
Резюме 
Пути ознакомления с обычаями и традициями на занятиях казахского языка 
 
Summary 
Ways of greeting with traditions in Kazakh language classis.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
112
 ЗА  МНОЙ  ИДУТ  ПОТОМКИ  ВСЛЕД 
 
А.А.Манабаева, Ж.Т.Тұрғанбаева - 
учителя школы-гимназии №5 им.Шакарима, г. Семей 
 
Тема:  «За мной идут потомки вслед». 
Цель: Популяризация произведений Шакарима Кудайбердиева на русском языке. 
Оборудование: интерактивная доска, слайды. 
Тип урока: урок внеклассного чтения  
Форма  урока: урок -экскурс 
  
Ход урока 
І. (слайд 1)
                                     Пусть я умру, за мной идут потомки вслед, 
                                     Их много впереди ждет трудовых побед. 
                                     Пусть, вспомнив обо мне, они почтят мой прах, 
                                      Продолжат песнь мою, как  добрый им завет  
(слайд 2) 
Учитель: 
-Строки этого стихотворения «За мной идут потомки вслед» мы сегодня взяли за основу нашего 
разговора  и  остановимся  на  именах  поэтов  и  писателей,  которые  являются  прямыми  продолжателями 
творчества  Шакарима.Очень  пророчески  звучат  эти  слова  великого  казахского  поэта  Шакарима 
Кудайбердиева.Прошел целый век со дня произнесения их, но время не стерло актуальности сказанного 
поэтом, они помогают нам жить, разобраться в самих себе, поднимают нас на добрые хорошие дела.Всем 
своим творчеством Шакарим обращается к нам, нынеживущим. 
(слайд 3) 
Ученик А: 
-Духовный  восприемник  и  ученик  Абая,  философ,  мыслитель,  ученый,  историк,  поэт  Шакарим 
Кудайбердыулы  родился  11 июля 1858 года    в  Кен-булаке    (слайд 4)    Чингизской  волости 
Семипалатинского уезда. (слайд 5)
Ученик А: 
-Сын поэта Ахат так описывает снимок отца:  
«Поседевший волос и борода, как снег, похудевшее лицо, покрытое морщинами были похожи на 
безлюдный  холм,  покрытый  снегом;отец  напоминал  одинокого,  отбившегося  от  племени 
старика.Хотелось бы знать, что таит в себе это сердце, какие желания, какие мысли, какие мечты владеют 
этим человеком.Но ни в облике, ни в осанке, ни во внешности невозможно было почувствовать и заметить 
этой внутренней тайны»     (слайд  6)  
Ученик Б: 
-Годы раннего детства, отрочества и юности Шакарима, оставшегося в семь лет сиротой, прошли 
под  покровительством  могущественного  деда  Кунанбая  и  брата  отца  Абая.(слайд 7)  Личность  Абая 
оказала  огромное  влияние  на  формирование  Шакарима  как  гражданина  и  как  поэта.Занимаясь  под 
руководством  Абая  и  самостоятельно,  Шакарим  несмотря  на  то,  что  не  учился  в  специальных  учебных 
заведениях,  был  одним  из  образованных  людей  своего  времени.Он  прекрасно  владел  арабским, 
персидским, русским, тюркскими языками. (слайд 8)
Ученик А: 
 -  Литература,  история,  философия,  музыка,  риторика,  естественные  науки – все  входило  в  круг 
его интересов.Шакарим знакомился и переводил наследия таких поэтов и мыслителей Востока как Хафиз, 
Физули, Навои, а также  произведения Пушкина (слайд 9), Толстого. (слайд 10)
Ученик Б: 
  -Начало ХХ века знаменовало время подъема творческой деятельности Шакарима.  В 1906 году 
он посетил Мекку (слайд 11), Мысыр (слайд 12), Стамбул (слайд 13), работал в библиотеках, пересылая по 
почте в Семей, приобретенные им книги. 
Ученик Б: 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
113
 
-В 1912 -1922 годах  Шакарим  жил  в  местности  Кенконыс,  целиком  посвятив  себя  науке  и 
творчеству  
При  жизни  Кудайбердиева  (слайд 14)  были  напечатаны  такие  его  книги,  как  «Зеркало  казахов», 
поэмы «Калкаман - Мамыр» и «Енлик - Кебек»  
С 1922 года (слайд 15)   он жил в местечке Шакпак  
Ученик А: 
-2  октября 1931 года  Шакарим  был  безвинно  осужден  и  тайком  расстрелян.Тело  поэта  было 
спрятано в заброшенный колодец Куркудук. Пустая безжизненная яма хранила тайну поэта, и лишь спустя 
30 лет тело поэта было предано земле по всем канонам и правилам в урочище Жидебай (слайд 16)
Ученик-А:  В  никуда  исчезли  изданные  еще  при  жизни  поэта  книги,  печатавшиеся  в 
Семипалатинске,  Ташкенте,  Казани.  Малая  часть  произведений  поэта,  которые  мы  сегодня  можем 
прочесть, сохранились лишь благодаря сыну Ахату, который чудом сумел сберечь трехтомное рукописное 
собрание сочинений отца. 
Он  же  и  сохранил  последнюю  фотографию  отца,  сделанную  исследователем  Ф.Фильструпом  в 
1927 году Шакарим Кудайбердиев написал свыше десяти больших и малых поэм и дастанов, множество 
стихотворений,  басни,  афоризмы,  песни  и  кюи.  Сейчас  прах  Шакарима  покоится  в  мавзолее  близ  села 
Жидебай Абайского района. 
Учитель:  
Кану я    но будут жить мои стихи, 
Молодые все запомнят до строки, 
Кто-то с верой примет это, кто-то нет, 
Нет, не всякому стихи мои близки. 
Учитель: 
-Чингизтау  издревле  хранит  память  исторических  событий,  легенд  так,  к  примеру,  интерес 
вызывает  само  название  этой  горы.  По  преданию,  на  вершине  этой  горы  возвели  в  сан  хана  великого 
завоевателя  Чингизхана.  Почему  и  было  дано  название  горы – Чингизтау,  что  означает  гора  Чингиза. 
Шакарим пишет: «Старейший Чингизтау! Чего только ты не повидал с тех пор как человечество обрело 
власть над землей. Сколько великих завоевателей как Чингиз прошло через твои руки…»Такая историко-
героическая память, обстоятельства не могли не способствовать рождению той великой триады, о которой 
мы, потомки, с гордостью говорим сегодня:Абай, Шакарим, Мухтар.  
Ученик Б: 
-Абай Кунанбаев... Откроем страницы романа М.Ауэзова «Путь Абая», повествующие о горестной 
встрече  братьев,  накануне  кончины  Кудайберды,  отца  Шакарима. «Приехав  в  Карашокы,  Абай  не  сразу 
пошел  к  отцу.  Сперва  он  направился  в  дом  Кунке.Кудайберды,  любимый  его  брат,  давно  болел.Абай 
прежде  всего  решил  навестить  его  и  узнать  о  его  здоровье.Изнуренный  вид  брата  огорчил  Абая.Абай 
видел его дней пятнадцать назад.За это время больной заметно сдал.Он взял руку Абая, сжал её своими 
слабыми пальцами и погладил. 
    -Хорошо,  что  ты  приехал, - сказал  он.Абай  обеими    руками  пожал  бессильную  руку  брата, 
притянул ее  к себе и прижал к своей груди.Оба молчали, но они понимали друг друга без слов,сердцем» 
  Абай  дает  слово  Бакему  (так  он  ласково  называл  Кудайберды),  что  не  оставит  его  детей  и 
поможет встать на ноги. 
Учитель: 
            -Свое слово Абай сдержал и на всю жизнь для Шакарима стал путеводной звездой. 
Ученик Б: 
             -Отрывок из произведения Шакарима «Записки Забытого»: 
(слайд 17)      «Говорят: «Найди  себе  кумира  для  подражания»  Кумиром  для  меня  стал  покойный 
Абай. Следуя ему, рано отстранился я от межродовой распри и унизительных междоусобиц, избрал путь 
истины и справедливости, занялся науками…»  
Ученик А: 
-В 1917 году  в  казахской  степи  произошло  знаменательное  событие.(слайд 18)  Двадцатилетний 
Мухтар  написал  и  поставил  пьесу  «Енлик-Кебек»  в  ауле  Айгерим,  жены  Абая.  Возможно,молодого 
Мухтара вдохновила поэма об истории любви Енлик и Кебек, о которой когда-то писал Шакарим.   
(слайд 19)   

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
114
Ученик Б: 
-Я вновь стоял в глубине Чингизких гор у разрушенного ветрами и временем сухого колодца, где 
тридцать лет великая тень Забытого, надеясь на людское милосердие, мучительно жаждала могильщика и 
трех аршин настоящей земли, витая в темных ущельях гор, как тень ночного барса. 
   (слайд 20 )               Явился в мир ты голышом, 
                                     Уходишь – в рубище одет. 
                                     За счастьем ты спешишь бегом: 
                                     Как знать, догонишь или нет?  
Нет никого. (слайд 21)   Нет твоих сыновей, нет братьев, нет моего отца – они не дождались твоего 
мучительного  возвращения  из  ада  небытия,  они  не  станут  свидетелями  твоей  всенародной  славы  «Нет 
места на земле, где не восторжествовала бы правда», - писал ты, и слова эти оказались вещими, Шакарим 
– ата, ибо мудрая твоя прекрасная поэзия жила, живет и будет жить. По этим стихам мы учились читать, 
писать, петь, думать, любить ,ненавидеть. Ты жив, ты воскрес… 
Учитель: 
  Эти  слова  из  произведения  Роллана  Сейсенбаева    (слайд 22)  «Великая  тень  Забытого»Наш 
современник,  земляк,  известный  писатель,  редактор  журнала  «Аманат»  (слайд 23)    автор  произведений 
«Найди  себя», «Жажда», «День,  когда  рухнул  мир»  и  так  далее.  Отец  Роллана  Сейсенбаева  был 
родственником Шакарима, и именно Роллан Шакенович подхватил заветы поэта,  поставил целью своей 
жизни  написать  роман  о  Шакариме.  Послушайте  отрывок  из  статьи  писателя: «И  я  знаю,  что  пока  не 
закончу роман о «Забытом», сам  не умру»   (слайд 24) со словами Ильяса Искакова: «Остановись Время! 
Посмотри на эти степи и горы древние Чингиз. Простор, ширь и мощь!... 
Вьюги  и  солнце,  скалы  и  плодородные  долины, - вот  моя  Родина,  мой  Казахстан!  Земля, 
взрастившая  Абая!  Земля  древняя  как  Восток,  и  юная,  как  Россия,  приветствует  тебя,  человек.  Садись, 
брат,  испей  чашу – дар  степной  кобылицы.  Поклонись  травам.  Возьми  домбру,  тронь  струну…и  ты 
услышишь мятежное сердце поэта»)  
Ученик А: 
                                   (слайд 25)   
                                      Они уйдут, оставив боли, 
                                     А люди, как бы ни были глухи 
                                     Поймут их недоигранные роли,  
                                     Прочтут их недопетые стихи. 
                                     Они на миг забудут про утехи,  
                                     Забудут женщин и вино. 
                                     О, если все уйдут поэты, 
                                     Как будет на земле темно.   
Учитель: 
-Автор  этого  стихотворения,  поэт,  публицист,  лично  знакомый  с    Ролланом    Сейсенбаевым, 
директор  нашего  краеведческого  музея  Кенжебек  Аканович  Байгужинов – гость  нашего  урока.  Именно 
краеведческий музей, сохраняя культурные традиции нашего края, отдает дань памяти Шакарима.  
Учитель: 
  -Ребята, наша школа носит имя Шакарима Кудайбердиева , действует центр «Шəкəрімтану», под 
руководством учителя казахского языка и литературы Молдагуловой Р.С. В прошлом учебном году школа 
праздновала  юбилей  Шакарима  не  только  на  казахском  языке,  но    и  на  русском.Было  сделано  много 
интересного.Ученики работали совместно с учителями.Наследие Шакарима стало предметом творческих 
работ детей. Перед вами эпизоды творческого конкурса (слайд 26)   «Кану я, но будут жить мои стихи» 
 Ученик Б: 
-  Мы  использовали  (слайд 27)      природные  материалы  для  своих  поделок  которые  потом 
вместе(слайд 28)   с другими работами,  рисунками, подали на конкурс (слайд 29). Изучив произведения 
поэта,  свое  видение  художественных  образов,  пейзажных  зарисовок,  философских  мыслей,  созданных 
Шакаримом,  мы  постарались  переложить  в  свои  работы.  Демонстрация  работ  сопровождалась  чтением 
стихотворений Шакарима на казахском, а затем на русском языках. Работы учащихся оценивали почетные 
гости : (слайд 30)   

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
115
 
  Мырзаканов Мадвакас Сексембаевич, заведующий кафедрой ИЗО СГПИ, член союза дизайнеров 
РК., Рахметов Рашид Абдуллаевич, заведующий кафедрой ИЗО СГПИ, член союза дизайнеров РК. 
Сейчас  вы  видите  рисунок  (слайд 31),  демонстрировавшися  на  конкурсе.  Показ  сопровождался 
чтением стихов. 
Ученик А: 
«Жастық туралы» 
Гаухардай көзі 
Бұлбұлдай сөзі 
                                                  Жаннан асқан бір пері 
Жүзі бар айдай  
Мінезі майдай  
                                                    Өзгеден артық сол жері 
Ученик Б; 
  «О молодости» 
 
                        Как камни драгоценные глаза 
                          Лик – как луна, и до пяты коса 
                          Она дороже жизни, ангел твой! 
                          А речь ее, как соловиный щелк. 
                                        Характер мягкий, нежный, словно шелк. 
Учитель: Слайд№32 
Зеркало своей эпохи, Шакарим был частью этой эпохи. Он сполна разделил со своим народом его 
судьбу.  Поэт  так  говорил  о  себе: «…Мне  пришлось  быть  свидетелем  событий  малых  и  великих,  много 
повидал  я  доброго,  скверного,  немало  и  сам  дел  совершил  и  нужных,  и  пустых…..  Писал  не  для  того, 
чтобы прославиться… Писал и пишу лишь ради того, чтобы моя жизнь послужила уроком для грядущих 
поколений». 
Ученик: 
Президент Н.А.Назарбаев в 2006 году на вопрос главного редактора литературной газеты «Казак 
адебиеті»  ответил: « … Казахстанцам    хорошо  известны  имена … академиков  Каныша  Сатпаева,  Евнея 
Букетова. Эти люди – наша национальная гордость – долгие годы третировались бывшим руководством 
республики.  Сегодня  мы  …возвращаем  народу  имена  оболганных,  репрессированных».  Евней  Букетов, 
наш земляк, известный казахстанский писатель. В Караганде, в его квартире, состоялась беседа академика 
с  Абзалом  Карасартовым,  убийцей  Шакарима.  Запись  беседы,  обнародование  её - своего  рода 
гражданский подвиг Евнея Букетова. Слайд№33 
Ученик:  Абзал  Карасартов,  недалёкий,  но  ретивый  начальник  местного  отделения  ОГПУ, 2 
октября 1931 года  организовал  расправу  над  Шакаримом.  Свое  деяние  Карасартов  до  конца  жизни 
оправдывал тем, что делал всё « в интересах Советской власти, будучи преданным ей без остатка». Когда 
в конце 70-х и в 80-е годы творчество Шакарима было возвращено народу, Абзал Карасартов, достигший 
тогда солидного возраста, стал бороться с самой памятью поэта. 
Учитель:-Говорят,  когда  поэты  умирают,  они  уходят  в  высшие  миры  и  зажигаются  яркими 
звёздами. Звезда Шакарима блистает и как магнитом притягивает наши взоры, помогая нам открыть в себе 
силы для высоких помыслов, для искренних чувств. 
Учитель: Сбылось пророчество поэта. Изучая его наследие, вдохновленные его творчеством дети 
создают свои стихи о  Шакариме. 
-  Со  своим  стихотворением  перед  вами  выступит  ученик 10 «Ə»  класса  нашей  школы  Косанов 
Айбек: 
Ұрпақ үні. 
 
      Қарт Семейдің қойнауы кенге толы қашанда, 
            Сол қойнаудың байлығын, өлең сөзбен ашам да. 
Сөздің асау тізгінін қалай кейін тартайын, 
Шəкəрімдей бабамыз жүз елуге толғанда. 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
116
Көрінгендей көзіме Шəкəрімнің қарасы, 
            Байлап, матап алғандай сөздің шебер дарасы. 
     Қорғасындай əр сөзі біздер үшін сақталған, 
Ол қазақтың кемеңгер үлгі тұтар данасы. 
Шəкəрімнің жыр – əні қазағымның өрінде, 
Мерей тойды тойлауда текті ұрпақ елінде. 
          Жалындаған жастары жаттап жатыр жырларын, 
Атам жазған сөздері қаламыздың төрінде. 
                        
Учитель: 
 -Сегодня  мы  постарались  прикоснуться  к  творчеству  Шакарима  Кудайбердиева,  услышали 
прекрасный  голос  поэта,  вникли  в  его  умную  речь,  почувствовали  себя  причастными  ко  всему,  что 
происходит вокруг нас. 
             Своим потомкам стих я передам –  
                Одним на радость и на смех другим. 
                  Хоть не придется повстречаться нам, 
                     Пусть знают, как я скорбью был томим. 
 
Түйін 
Мақалада Ш.Құдайбердіұлы өмірі мен шығармашылығы жайында мəліметтер беріледі. 
                                                 
       Summary 
In this report you will know about Shakarim Kudaiberdiuli's life and skill.