М. Б. Салқынбаев қазақ және араб әдебиеті (Типология, генезис және аударма мәселелері) ОҚУ ҚҰралы астана
жүктеу/скачать 1,08 Mb. Pdf көрінісі
|
| бөле,
балдыз, дат сияқты дәстүрлі сөздермен сипатталған тіркестерді, сондай -ақ, ұрын келу секілді қазақ әдет -ғұрпына негізделген оқиғалардың көркем суреттелгенін байқау қиын дық туғызбасы даусыз., Белгілі ғалым Б.Әбдіғазиев Шәкәрімнің әдеби мұрасын зерттей отырып: “Кезінде М.Әуезов “Ләйлі - Мәжнүн” жырын аударма емес, Шәкәрімнің онымен (Физули) өнер жарыстыра отырып жазған төл туындысы деп баға бергенін”, – айтады [90, 20 б.]. Ақын “Ләйлі-Мәжнүн” туындысын қорытындылай келе, кейінгі жастарға мынадай насихат айтады: Жігіттер, ендігі сөз – менің сөзім; Мәжнүннен аз -ақ кейін көрген күнім. Мен ондай қызға ғашық болмасам да, Ғарыппын дерті қалың, шын осыным. Іздеген ғашық болып бес нәрсем бар, Берейін атын атап, ұқсаңыздар: Махаббат, ғаделет пен таза жүрек, Бостандық, терең ғылым, – міне, осылар [87, Б. 396-397]. Шәкәрім оқырман қауымға шумақта айтылған бес нәрсеге ұмтылу керектігін, елде жоқ нәрсе екен деп тастай салмауын, ақылға салып зерделесе, бәрі табылатынын баяндай отырып, өзінің де соларды іздеп дертті болғанын мәлімдейді. Сонымен қатар, автор жырда Мәжнүннің барға ғашық болып, Ләйлінің жолында жанталасқанын суреттесе, өзінің жоққа ғашық болып, мәжнүннен де асып кеткенін айтады. Шәкәрім Құдайбердіұлының Физули жырлаған нұсқасынан жасаған еркін аудармасында Ләйлі мен Мәжнүннің тағдыры Алланың жазмышынан болған . Өзі болса сол Алланың дидарына ғашық болғандығын терең философиялық астармен жеткізеді. Шәкәрім Ләйлі мен Мәжнүн жайындағы ертеден қазақ ауыз әдебиетінде белгілі аңызды өңдеп, өз шығармашылығына арқау еткен “Ләйлі -Мәжнүн” дастанының ізімен 1929 жылы өзінің махаббат драмасы атанған төл поэмасы “Нартайлақ-Айсұлуды” жазады. Бұл шығарма да таза нәзирашылдық дәстүрдің негізінде дүниеге келген деп жорамалдауға болады. Себебі, ол тарихи шығарма емес, сонымен қатар, өмірде болмаған оқиға желісі мен ондағы қазақы дүниетаным мен әдет-ғұрпымызға қайшы келетін әлеуметтік мәселелердің көрініс беруі де ойы мызды нақтылай түседі. Поэмаға арқау болған оқиға Әмір Темір заманында, Арқа жерін мекен еткен, Арғын мен Найман руларының арасында болған. Арғынның Бозша деген момындықпен, әділдікпен ел билеген адамының ерте қайтыс болған баласы Жәнібектен Құр, Балға, Қ аранай атты үш ұл қалады. Осы үш ұлдың ішіндегі Балғаның қызы Айсұлу мен Қаранайдың батыр ұлы Нартайлақтың арасындағы махаббат әңгіменің негізгі желісін құрайды. Әкелері қайтыс болғаннан кейін, 47 Айсұлу мен Күнсұлудың жеңгесі Былқылдақты әмеңгерлік жолмен то қалдан туған ағасы Барғана алады. Жиені Самсының паралап берген мал, асыл шапан, алтындарына қызыққан Барғана, Айсұлуды соған бермек болады. Нартайлақтан басқаны сүймейтін ару бұл ұсынысты қабылдамайды. Осыған ерегіскен Барғана Айсұлуды бұрын атастырып қой ған Балқыбектің Барлы деген боркемік ұлына зорлықпен ұзатып жібереді. “Нартайлақ пен Айсұлу” поэмасында ерекше назар аударатын нәрсе – махаббат пен діннің қатысы туралы мәселе. Бұл мәселенің ақын шығармаларынан үлкен орын алып, өзіндік сипатымен көрінетін діктен, оның әрбір туындыда жаңа бір қырынан байқалу жайын зерделеудің ғылыми мәні зор. Бұл турасында ақынның өзі: Рас, қазақ кыз алмайды жеті атадан, Мұны айтқан дінсіз кезде өткен адам. Қосады немерені шериғатта Ақтығы Нартайлақтың осы арадан. Айсұлу күйеуіне көнбей кеткен, Басы бос қыз есепті сол себептен. Еркімен ер жеткен қыз байға тиер, Ондайға жарамайды зорлық еткен, – дейді [87, Б. 329-330]. Шәкәрім түсінігі бойынша бірін -бірі сүйген немере жандарды шариғат қосады. Күйеуін менсінбеген қыз шариғат жолымен алғанда басы бос адам, оны зорлықпен қосуға болмайды. Ал, мұндай шариғат жолын қазақ халқының қабылдамағаны белгілі. Автордың бұл поэманы жазуына арабтың классикалық әдебиетінің ықпалы болғандығын және сол әдебиеттегі махаббат дастандарының желісімен жазған деп айтуымызға болады. “Әдебиет туралы толғаныстар” атты кітабында Шәкәрім поэмаларына талдау жасаған ғалым Ә.Дербісәлин, ақынның бұл шығармасын Шығыстың классикалық әдебиеті мен шығармашылық байланысының жемісі деп ұққан абзал, – деп Шәкәрім “Нартайлақ пен Айсұлу” поэмасын нәзира шылдық дәстүрдің негізінде дүниеге әкелді деген ғылыми болжамымызды нақтылай түседі [15, 252 б.]. Автор поэмада араб халқының салт -дәстүрін қазақтың ежелден қалыптасқан әдет - ғұрпымен ұштастырып, негізгі кейіпкерл ерін өз ортасының салтынан аттап өтіп, махаббат бостандығына ұмтылдырады. Бұл реттегі ерекше атап өтерлік жайт – Шәкәрімнің психологиялық талдау шеберлігі. Ақын өз поэмаларын қазақтың дәстүрлі қара өлең үлгісімен өрнектеген. Әдебиеттегі көптеген көркемдік тәсілдер Шәкәрім поэмаларында мықтап орнығып, өте шебер қолданылған. Бұл тұрғыдан алғанда, автордың адам портретін жасауын, психол огиялық мінездемелер беруін, диалог, монолог арқылы кейіпкерлерді даралауын, жағымсыз кейіпкерлерді сипаттауын, шығарманың сюж еттік, композициялық желісін өмір шындығына лайықтап, тартымды түрде құра білуін айтуға болады. 48 Шәкәрімнің образ жасаудағы тәжірибесіне шолу жасағанда, оның бұл мәселеге өзінің идеялық -эстетикалық принцип тұрғысынан келгенін көруге болады. “Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек” деп ақынның өзі айтпақшы, Шәкәрімнің әдеби мұраларының халыққа айтар астарлы ойына, философиялық тұжырымдарына қарап, расында да оның айтар әнінің өзгеше екенін түсінуге болады. Шәкәрім Хафиз шығармаларынан да “Кел аяқшы қымыз құй”, “Ей, жүктеу/скачать 1,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|