М е к т е п баспасы 1965 I. У ш Х кластарда эдебиет тарихын
жүктеу/скачать 4,22 Mb. Pdf көрінісі
|
| 031
Н 1 Ц тиянакты характер! жок, сол упнн урымында, ганде, мшезшде эр турл1 тапка уксас характерлер1 ба сым, аралык адамдар да болады. Оларра улкен ой, улкен сез!м ж ат (Эб^ш к у , Кодарды алып келетш Кунанбай жптгтер1, «Камар сулудары» жыпылдактар образы). Кулд1рп-сатиралык образ бен романтизм стилшдеп образдардыц да ез композициясы болады. «Юм жазык- тыдары» Эж1бай мен «Калыц малдары» Итбайдыц ез 1с- тер1 езше эп-эдем1 сиякты. Б1рак оларра автор сатира колданран. Оны тек жамандык пен жаксылык тартысы туршде рана емес, оларды турл1 ортада, 1с уетшде керсе- тш, даралык табиратын ашады (еск! заманды кексейтш Каратай, Кодарды елт1ретш Кунанбай сияктылар). Тал дау уетшде осындай ерекшелжтерд1 айыра танытып, адам табигатын шендест1ре бшу кажет. Кещл куш жырлары, романтизм рухындагы елецдер мен пафостык поэмаларда кушт1 характерлер жасалады («Теректщ сыйы», «Желкен», «Асау той, тентек жиын 70 опыр-топыр», «Туткындары батыр»). Мундары кайшы- лык, — заман мен адам арасындары кайшылык, ал пафос- тык шырармада сол заманга ерлерше келудщ у л гю керсет1лед1 (К,. Аманжолов пен Э. Тэж 1 баевтыц поэма- лары мен елендер1). Тарихи желще образдыц новаторлык касиетш таны- ту — елеул1 мшдеттщ б1рь Алгашкы арартушылык ро- мандарында кедейден шыккан интеллигент Ахмет, Эбд1- рахман, М аксуттар — жаца типтер. Олар тарих сахнасы- на бекер шыкпаран. Совет эдебиетшдеп жацашыл харак- терлер Т1ПТ1 кеп. ©з тусында бул жайга жете ушлем!з. Образдардыц табигаты мен жасалу зацдарынан баска автор кезкарасы, идеяныц дурыс-бурыстыгы да сез бола ды. Образ кандай эдю идея тургысында жасалран, автор- дыц жацалыры неде деген мзселе аса мэндь Керкем шыгарма тек образдап ойлаура, шындьщ пен киялдау элементен катар колданура курылады. Киялдау элемент! элс 13 болса, образ ем1рге каншама уксас болганмен, тип- тенбейд1, дараланбайды, тек натуралдык схема болып калады. Киялдау — типтенд1рудщ кажетт! б!р керкемдш шарты. Бул — автор шеберлшне байланысты. Ец аягында, образды талдау кезшде содан алынатын эмоциялык-керкемд!к эсерге айрыкша ой белем 1 з. Сол образдардыц кай-кайсысы болса да, бел гш кездеп ем^р- Д1ц ш ы н д ы ры н танытады. Бул ретте образдан уш турл1 эсер алынбак: а) керкем шырарманыц ем1р ш ы н д ы ры н кайшылыкта немесе дамуда алып к ерсететш д т, оныц ем1р сэулеа (отражениеа) болатыны, образдыц кондыр- малык категорияра, формара жататындыры; э) сол шын- дыкты, кайшылыкты, дамуды керсетуге автордыц бита- рап е м е с т т , оныц когамдык ойдыц сэул еа ретшде кершш, тенденция, идея, пафос колданатындыгы; б) шы- рармадан (образдан) алынатын сабак, ол бгзд! неге окы- тады дейтш тушн. Баскаша айтканда, жогары кластардагы образ тал- дауы кебше типтш к зацына курылады. Типтевдйрудщ ез1 де тарихи мазмунда сез болмак. Оган кай жанрдыц кай эд1спен жазылганы, ондары идеяльщ аркау, керкем- Д1К зацы эдеби-теориялык туррыдан эцпмелену! керек Онда эдебиеттж окударыдай образ деп келетш злемен- тарлык урымныц орнын характер, тип, персонаж, олар- дыц шын мусш болып кершу1 басым сез болады. Бул — мугал1мге жаца талаптар кояды. 71 М ш е зд е м е ж а с а у ж о л д ар ы Образ талдаудьщ жогары кластарга тэн принциптерш белплеп алган соц, енд1 сол образдарга мшездеме калай жасалады деген сурак туады. Ол текстен аулактаган ат уст1 баяндама туршде ж уруге ти к емес, оны кешпкердш жалпы сипатын санап ету, оларга мектеп багасын кою деп те тусшуге болмайды. Эрб1р мшездемеш текстщ езь нен тудыра талдаймыз. Окушылар кешпкердш б 1 р сипа тын атап, соган текстен дэлел келт1ред1. Сол дзлелдер кебейе келе мшездеменщ жоспары айкындалады. Немесе эуел1 мшездеме жоспарын жасап алып, соган мысал тап- кызуга болады. Б 1 ршде мшездеу аналитикадан бастал- са, екшниде синтезден басталуы ыктимал. Шршпп тэ- С1л уйрету, б1рлес1п талдау сабактары ушш кажет (VIII класс). Оны мугаЛ1м суракпен жетелеп отырады («Кешпкердш б1р1нш1 сипатын аньщтадык, енд1 тагы кандай сипаттары бар?» деген сиякты). Мшездеудщ эр- б!р сипатына ат койылады, бул — б1'рте-б1рте текстен ту- ган жоспар. Окушылардыц талдау тэж1рибеа орныккан болса, ек1нш1 тэсшден (эуел1 м1нездеме жоспарын усыну немесе жасап алу) бастаймыз. Мхнездеме жоспарын усыну уйге сурак-тапсырма тур1нде берш п, кей1н окушыга сондай жоспарды ездерщ жасап, факт1лер1н астына тер1п жазып кел1цдер дейм 13 . Ол — класта талкыланып, толыктыры- лады. Толык жоспармен фактшер дэптерге кайта тусед1. Б1рак текстологиялык м1нездеме жасаумен жумыс 61т- пейд!. Уш1нш1 сатыда сол факт1лерден не угылады, образ кандай тип, оны, автор неге дэл солай керсеткен дейтш топщыламальщ жумыс та кажет. Бул — эдеби-теория лык угым тудыру, тушндеу. Осы кезде бакылау турш деп сурактар эцпмеге жел1 болады. Мугал1м сурак кояды, окушылар образ табигатын, автор.ойын калай тус1нген1н айтады. Образдар тугел, кезепмен М1незделген соц, олар- ды салыстыру ж урпзшед!. Ец аягында сол образдардыц кандай болмыетан алынганы, кай эдкпен жасалганы, композициясы сез болады. Окушыларга кейде мшездемелж баяндама бер1лед1. Ол уйретудщ окушы тэж1рибесшен каншалыкты орын ал- ганын байкау, 'бакылау уш1н кажет. Мундай бакылау турш деп талдауларга жоспар, максат, объект турГЫсы- нан багдарлаушы эцпме ж урпзш , багыт бер1п, кемекте- 72 сем 13 . Жэне баяндама оцай объектщен басталып, б1рте- б1рте курделенед1 (эуел1 дара, салыстырмалы, топтама- лы, мшездеме, содан сон. ек1 шыгарма кешпкерлерш салыстыру, типтж жардай мен типтж характер, типтендь ру зандары, эд1с, автор кезкарасы объект болмак). Уйретудщ б 1 р жолы — мурал1мнш кейщкерге жасаган ез мшездемесь Мунда да жалац лекция пайдасыз. Оны эцпме элементтерше курган жен. Бул ушш мурал^м эуёл! окушыларды ез1 жасап келген талдау сабагыныц жоспа- рымен таныстырады, талдаудьщ максат-мазмунын, шец- берш аныктайды. Содан сон эрб!р пунктке жеке-жеке токтап, рет1мен сипаттайды. Буран окушылар да э жүктеу/скачать 4,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|