сілкілеп  отыратын  аңыздық  ти п он дар

аспаған  әрі  ыгыстырылмаған  сергек  тірліктің  тілегі.  Мен 

бүл көзқарасты дәлелдеу қиын екенін жақсы білемін.  Бірақ 

дәлелдеуге  өте  қолайлы  келеді  деп  пайымдаймын  және, 

керісінше,  барлық қарсылықтың бәрі соған барып  соғылып, 

жойылады.

Саналы  сергек  тірліктен  пайда  болған  тілектердің  түс 

түзудегі  маңызын  мен  соңғы  орынға  жылжытамын.  Мен 

олармен  түс  кезіндегі  материалды  сезіну  рөлін  байланыс- 

тырамын. Бүл түжырымдамадан тайсам да,  сергек тірліктен 

қалган  тілек  сипатынсыз  басқа  психикалық  кездерді  мен 

қазір  қарастырмаймын.  Егер  үйы қтағы мы з  келсе,  бізге 

уақытша  сергек  ойлау  қарқынын  аластату  керек  болады. 

Осындай  мүмкіндіктері  барлар  жақсы  үйықтайды.  Білген- 

дердің  айтуынш а,  Н аполеон  сондай  болган.  Бірақ  бүл 

әркімнің  қолынан  келе  бермейді.  Шешілмеген  сүрақтар, 

ж анды   ж еген   бір  н әр сен ің   қамы,  әр  т ү р л і  әсерлер 

басымдылығы  ойлау  қабілетімізді  үйқы  кезінде  де  жүмыс 

істеуге  мәжбүр  етеді  ж әне  ж ан  дүниеміздегі  процестерді 

санаға  дейінгі  жүйеде  үстайды.  Егер  біз  үйқы  кезінде  де 

өзінің  әсерін жалғастыратын  ойлау сәттерін жіктесек,  олар 

төмендегідей  топтарга  бөлінеді:

1. Күндізгі кездейсоқ кедергіге байланысты  аягына дейін 

жетпегендер;

2.  Біздің  ойлау  қабілетіміздің  қаж уынан  шешілмеген, 

аяқталмағанның  бәрі;

3.  Күндіз  ығыстырылып,  басылғанның  бәрі.  Осыган  енді 

төртінші  топ  қосылады,  олар  —  санаға  дейінгінің  жүмы- 

сына орай  бейсанадан  қолдау  тапқандар.  Соңында  бесінші 

топ  —  индифференттік,  сондықтан  да  күндізгі  әсерлер 

аяқталмай  қалады.

Күндізгі  тірлік  қалдықтарының  үйқы  жагдайына көшуі- 

нен  шыққан,  әсіресе  шешілмеген  топтағы  психикалық 

қарқындылық  маңызын  төмендетуге  болмайды.  Мүндай 

тітіркендіргіштер  (қоздырғыштар)  өз  қасиетін  түнде  де 

көрсетуге  үмтылатыны  сөзсіз;  оның  санада  аяқталуына 

санаға  дейінгі  мен  үйқы   күйі  кәдімгі  қ о зу   процесінің 

жалғасын  мүмкін  етпейді.  Өзіміздегі  ойлау  процестерін 

қалы пты   ж олм ен  қанш алы қты   түсінсек,  сонш алы қты  

үйықтаймыз.  Санаға  дейінгі  ж үйеде  үйқы  қанш алықты 

өзгеріс  келтіретінін  мен  көрсете  алмаймын,  бірақ  үйқынын 

п си хологи ялы қ  санаты н  осы  ж ү й е   ө згерісін ен   ізд еу  

керектігі  сөзсіз.  Бүл  жүйе  үйқы  кезінде  моторлық  қозға- 

лысты  тоқтатуды  да  билейді.  Мен  түс  көру  психология- 

сынан  үйқы  бейсаналық  жүйесінде  екінші  ретті  өзгеріс- 

терге  әкел іп   қ а н а   қой м ай ды   деген  ойды ң  ш ы ғуы на 

себепкер  болатын,  осы  айтқанға  қарама-қарсы  бірде-бір

178

факторды  көрмедім.  Санаға дейінгі жүйенің түнде қозуына 

бейсаналықтан  туған  тілекке  бағытталудан  басқа  жол 

қалмайды:  ол  бейсаналық  жүйесіне  сүйену  қаж ет  және 

санасыз  тітіркендіргіштерді  о pan  әкетуі  керек.  Түс  көруге 

санаға  дейінгі  күндізгі  қалдықтардың  қатынасы  қандай? 

Олардың  кең  көлемде  түске  еніп,  оның  мазмүнын  түнде 

санаға  жеткізу  үшін  қолданатыны  сөзсіз.  Олар  кейде  түс 

мазмүнында  үстемдік  етіп,  күндізгі  әрекетті  жалғастыруға 

мәжбүр  етеді.  Сонымен қатар күндізгі қалдықтар тек тілек 

емес,  кез келген сипатта болуы мүмкін.  Сондықтан тілектің 

орындалу  теориясы  үшін  олардың  түске  енуге  жол  табуы 

қандай  жағдайға  сәйкес  келетінін  анықтау  өте  маңызды 

болмақ.

Жоғарыда  талданған  мысалдардың  бірін,  мысалы,  әріп- 

тесім  Оттоны  базеда  ауруым ен  науқас  екенін  түсімде 

көргенімді  алайық.  Осының  алдында,  күндіз,  Оттоның 

денсаулығы  туралы   кауіп  ойымнан  кетпей  қойған.  Бүл 

қауіп  жақын  адамға  қатысты  болғандықтан,  маған  қатты 

эсер  еткен  еді.  Менің  ойымша,  бүл  ой  түсімде  жалғасқан 

сияқты.  Меніңше,  оған  не  болғанын  білгім  келгені  айдан 

анық.  Түнде  бүл  қамқорлық  менің  түсімнен 

орын

  алды. 

Оның мазмүны,  біріншіден,  ешқандай тілектін  орындалуын 

қамты майды .  М ен  енді  күндізгі  қам қорлы қты ң  оғаш 

көрінісі  қайдан  пайда  болганын  қазбалай  бастадым:  талдау 

нәтижесі  іздеп  отырған  байланысты  көрсетті:  мен  оны 

барон  Л-ға,  ал  өзімді  профессор  Р-ға  үқсатып,  алмас- 

тырдым.  Күндізгі  ойларымды  неге  осылай  алмастырғаныма 

тек  бір  себеп  бар:  профессор  Р.  —  мен  өзімді  үқсастыруға 

бейсаналық  жүйесінде  үнемі  әзір  болғанмын  және,  осы 

үқсастыққа  орай,  сәби  кезімнен  қалған  балалық  тілегім 

үлықтық маниясы іске асты. Әріптесім туралы жаман ойлар 

күндіз  ығыстырылып  қалғандықтан,  мүмкіндікті  қолданып, 

түнде  жолын  тауып,  көрсетілсе,  күндізгі  қамқорлык, та түс 

көру  кезінде  айқындалды.  Дербес  тілек  емес,  керісінше, 

қауіп  болған  күндізгі  ой  қандай  да  бір  жолмен  балалық, 

бірақ қазір  басылып  қалған  едәуір  бүрмаланған күйде сана 

үшін  бой  көтеруге  мүмкіндік  беретін,  бейсаналық  тілекпен 

қосылуы  керек.  Мүндай қамақорлық неғүрлым басым  бол­

тан  сайын,  олардың  қосылуы  соғүрлым  жасанды  болмақ. 

Тілек  мазмүны  мен  қауіп  мазмүны  арасында  ешқандаи 

байланыс  болуы  мүмкін  емес.  Шындығында  да,  біздің 

мысалда  ол  жоқ. 

. 

.

Мен енді түс көру үшін бейсаналык, тілектің мәні қандаи 

екенін  дәл  анықтай  аламын.  Мен  күндізгі  тірлік  әсерлері 

негізінде  түзілетін  бірқатар  түстердің  бар  екеніне  сенім 

дімін.  Менің  ойымша,  егер  күндізден  досымның  денсау

179

лығы  туралы  қамқор  ой  мені  мүжімесе,  күндердщ-күнінде 

ерекше  қабілетті  профессор  болу  тілегі  осы  түнде  жай- 

барақат  үйықтауыма  мүмкіндік  берер  еді.  Бүл  қамқорлык, 

түстегі  ж алғыз  негіз  емес,  түске  себеп  болатын  қажетті 

қозғаушы  күш-тілек  еді  ж әне  қамқорлықтың  өзі  осындай 

тілекпен  қалай д а  байланы суы   қ а ж е т   болды .  Азырак, 

салыстыруға мысал  келтіре  кетейік:  түс  көруде  күндізгі  ой 

кәсіпкер  рөлін  атқарады,  кәсіпкердің  іске  асыруға  тиісті 

идеялары  баршылық,  бірак,  ол  капиталсыз  ештеңе  өндіре 

алм айды ,  сон д ы қтан   оған   оны ң  ш ы ғы ны н  ж абаты н 

капиталист  қажет.

Күндізгі  ойлар  қандай  болғанына  қарамастан,  түске 

психикалы қ  капитал  ж еткізетін  —  бейсаналы қ  сфера- 

сындағы  тілектер.

Басқа жағдайда кәсіпкер  әрі капиталист болады,  бүның 

өзі  түс  көру  үшін  кәдімгі  жағдай  тәрізді.  Күндізгі  әрекет 

бейсаналық тілекті қоздыру нәтижесінде түс түзіледі.  Осы 

ж ерде  салыстырмалы  түрде  басқа  мүмкіншіліктерге  ие 

эконом икалы қ  қаты н астар   ж ән е  түс  көру  процестері 

параллель  болады.  Кәсіпкер  керекті  капиталдың  біразын 

өзі  салуы  мүмкін;  бір  капиталистке  бірнеш е  кәсіпкер 

қ о л қ а   салуы   н ем есе  бірн еш е  к а п и та л и с т  бірігіп  бір 

кәсіпкерді  қаржыландыруы да  мүмкін.  Ендеше  түс  тек бір 

тілекті  ғана  қамты май,  бірнеш еуін  біріктіруі  мүмкін. 

Сондай-ақ  онда  басқа  да  көріністер  кездеседі.  Бірақ  олар 

біз  үшін  аса  маңызды  емес.  Біздің  зерттеуімізде  олқы- 

лықтар,  тілектердің  түстегі  маңызы   мен  рөлі  төменде 

қарастырылады.

Біз  келтірген  салыстырулардың  біраз  мөлшері  еркін 

б а с қ а р у ға   ар н а л ға н ы м е н , 

Tertium  com paration is

  түс 

қүрылымын  көрсету  мақсатында  басқа  қолдану  жолда- 

рын  анықтауды  мүмкін  етеді.  Көпшілік  түстерде  ерекше 

сезімдік  қарқынды  қасиеті  бар  арнайы  орталық  болады. 

Бүл  әдетте  тілектің  тікелей  орындалуын  бейнелейді.  Егер 

түстегі  әр ек ет  процесіне  кері  әр ек етті  іске  асы рсақ, 

астарында  жасырынған  ой  элементтерінің  психикалық 

қарқындылығы  түс  мазмүнының  сезгіштік  элементерімен 

алмасады.  Көбінде  тілектің  орындалуына  ж ақын  элемент- 

тер  оның  мәнімен  ешқандай  үқсастықта  болмай,  тілекке 

қайшы келетін  келеңсіз  ойлардың  сілемі  болады.  Орталық 

элементпен  ж асанды  байланыс  нәтиж есінде  олар  қар- 

қынды  болып,  бейнелеуге  қабілетті  қалыпқа  енеді.  Осы­

лайша  тілекті  орындаудың  бейнелеуші  күші  өзара  байла­

ныс  сф ерасы нан  өтеді;  тіпті  әлсіз  дегендердің  өзінің 

бейнелеу  қарқындылығы  артады.  Бірнеше  тілек  қабат- 

тасқан түстерде  жеке тілектердің  орындалу сферасы оңай

180

айқындалады;  осыған  орай  түстегі  кемістіктер  шекаралық 

аймақ  ретінде  болады.

Алдыңғы  ескертулерде  күндізден сақталған  қалдықтар- 

дың  маңызын  шектедік,  енді  оларға  біраз  көңіл  аудару 

керек.  Олар  түс  түзілуге  қажет  ингредиент  екені  даусыз. 

Бақылаулар нәтижесінде  әрбір  түс  өзінің мазмүны  арқылы 

күндізгі  ж аңа,  көбінесе  ешқандай  талгаусыз  сипаттағы 

әсерлермен  байланысты  екені  анықталған.  Бүл  элементтің 

түстегі  қажеттігін  біз  әлі  ескергеніміз  жоқ.  Ол  көбінесе 

есепке  бейсаналық  тілек  алынса  және  сүрақты  түсіндіруге 

невроздар  психологиясы  қолданылса  ғана  мәлім  болады. 

Соңғының  көрсетуі  бойынша,  бейсаналық  көрініс  санаға 

дейінгі  сфераға  енуге дәрменсіз және  ол  онда  тек  бір  ғана 

эсер  алады:  ол  санаға  дейінгі  сфераға  жататын  күнәсіз 

көрініспен  бірігіп,  оған  өзінің  қарқындылығын  көшіріп, 

онымен  б үркен уі  мүмкін.  Бүл  аталған   көш іру  дәйегі 

психикалық  өмірдегі  әр  түрлі  қүбылыстарды  түсіндіреді. 

Көшіру  бейсаналық  сферасындағы  көріністерді  өзгеріссіз 

қалдырып,  нәтижесінде  өзі  лайықсыз,  жоғары  қарқынды- 

лыңқа жетуі мүмкін.  Немесе көшірілген көрініс  мазмүнына 

орай  оған  өзгеріс енгізеді.  Күнделікті күйкі тірліктен мысал 

келтіргенімді  менің  әуесқойлығым  өзі  кешірер.  Бірақ  бүл 

жердегі  іс  біздің  елдегі  америкалық  тіс  дәрігерінің  іс  тәжі- 

рбиесін  жүргізе  алмайтындығы  тәрізді  дегім  келеді.  Аме- 

рикальщ  тіс  дәрігері  жергілікті  медицина  докторымен 

келісіп,  заң  бойынша  оның  атын  есік  маңдайшасына  жаз- 

баса,  ештеңе  шығара  алмайды.

Іс  тәжірбиесі  үлкен,  бірақ  аса  атақты  емес  дәрігерлер 

тіс техниктерімен одақ түзгені сияқты,  психикалық аймақта 

ығыстырылған  көріністі  бүркемелеу  үінін,  өзіне  көп  зейін 

аударатын  өз  әрекетін  санаға  дейінгі  өрісті  көрсететін 

санаға  дейінгі  емес,  не  саналы  көріністер  таңдалады. 

Санасыздық  өзінің  қосылыстарымен  индифферентті  сапа 

түрінде  көңіл  аударылмай  қалған  не  кейін  одан  жүрдаи 

болі ан  санаға дейінгі  көріністерін және әсерлерді қамтиды. 

Ассоциациялар  туралы ілім  тәжірибеге  сүйене отырып,  бір 

бағытта  тығыз  байланысы  бар  көріністер  жаңа  қосылыс- 

тардың  түтас  топтарына  кері  қатынаста  болатынын  түжы- 

рымдайды.  Осы  жағдайға  байланысты  мен  бір  кезде  есірік 

сал  теориясын  негіздемекші  болғам.

Егер невроздарды талдау кезінде біз бақылайтын,  тасы- 

малдауға  қажеттілік  түс  көруде  де  болады  деп  есептесек, 

онда түс көрудің  екі жүмбағын шешеміз.  Біріншіден,  түспн 

кез  келген  талдауы   ж аңа  әсердің  қолданылуын  ашады, 

екіншіден,  осы ж ана элемент көбінесе немқүрайлы сипатта 

болады.  Мүнда  онымен  басқа  жерде  таныстық  қосылады,

181

түс  көру  астары нда  ж асы ры нған  ертеректегі  ойларды 

алмастырушы,  ж аңа  индифферентті  элементтер  жасырын- 

ған  ойлардың  мазмүнына  көп  кіреді,  себебі  олар  цензу- 

раны ң  қар сы л ы ғы н а  аз  үш ы рай д ы .  С оны м ен  бірге 

цензурадан  азат  болу  тривиальды  элементтерді  көбінде 

артық  санау  керектігін  түсіндіреді,  ж аңа  элементтердің 

түрақты лы ғы   оларды   тасы м алдау  қаж еттігін  түсінуге 

мүмкіндік  береді.

Ығыстырылған  көрініске  деген  сүраныс  материал  ассо- 

циациясынан  басқа  күйде  әсерлердің  екі  тобына  сәйкес 

келеді:  индифферентті  —  себебі  шамадан  тыс  қосылыс- 

тарға себеп болмайды,  ж аңа — себебі олардың бүған жеткі- 

лікті  уақыты  болмайды.

Осылайша  біз  индиф ф ерентті  әсерлерге  ж атқы зуға 

болатын  күндізгі  қалды қтар  санасыздық  жүйесінен  түс 

түзуге  қатысуда  ештеңе  өзіне  алмайды,  ығыстырылған 

тілекке  сай  қозғалы с  күш ін  де  пайдаланбайды ,  бірақ 

санасыздыққа  қажеттіні  өзі  береді.

Егер  біз  психикалық  процеске  тереңірек  бойлағымыз 

келсе, санаға дейінгі мен санасыздық арасындағы естеліктер 

әсерін  айқы н ы рақ  көрсетуім із  к ер ек   б олар  еді.  Оған 

невроздарды  зерттеу  итермелейді.  Бірақ  онда  түс  көрумен 

ешқандай  ортақтық  болмайды.

Күндізгі  қалды қтарға  қатысты  тағы  бір  ескерту  бар. 

О лардың  түсті  емес,  нақты   үйқы ны   б үзуш ы лар  екені 

ешқандай  шүбә  туғызбайды,  керісінше,  үйқыны  бүзбауға, 

сақтауға тырысады.  Бүл сүраққа біз қайта айналып келеміз.

Біз  осыған дейін  түске  енгізілген  тілектерді  қарастырып, 

оны  санасыздық  жүйесінен  шығардық  әрі  оның  күндізгі 

қалдықтарға  қатынасын  анықтадық,  олар,  өз  кезегінде, 

қандай да  бір  ықылас  не  қандай да бір психикалық  өзгеріс, 

немесе  ж аңа  әсерлер  болуы  мүмкін.  Осымен  біз  сергек 

күйдегі  ойлаудың  барлық  көптүрлілігінде  түс  түзу  маңыз- 

ды  пайдасына  қоюға  болатын  барлық  талаптарға  қарсы 

жүруге  тырыстық.

Егер  өзіміздің  түс  көру  күндізгі  жүмыстың  ж алғасы 

болатын,  сергек  күйдің  шешілмеген  мәселелерінің  сәтті 

аяқталуына  әкелетін  шеткі  жағдайларды  кейбір  ойлары- 

мыз  негізінде түсіндірсек,  ешқандай  оқасы болмас еді.  Бізге 

жетіспей  түрғаны  талдау  арқылы,  санаға  дейінгі  әрекетті 

едәуір  бекітетін,  балалық  не  ығыстырылған  тілек  көзін 

ашатын  мысалдар  ғана.  Санасыздық  үйқы  үстінде  тілекті 

іске  асы руға  қозғауш ы   күш   болғаннан  басқа  еш теңе 

бермеитіндігі  ж айлы   сүрақты  шешуге  неге  бір  адым  да 

жақындамадық?  Бүл  сүраққа  жауап  тілектің  психикалық 

таоиғатын  ашып  көрсетуі  керек.  Біз  оны  психикалы қ

182

аппарат  сызбанүсқасымен  байланыста  беруге  тырысамыз. 

Бул  аппарат  өзінің  ш арықтау  шегіне  үзақ  уздіксіз  даму 

барысында  жеткеніне  біздің  күмәніміз  жоқ.  Оның  эволю- 

циясының  ертеректегі  деңгейін  қарастырып  көрейік.

Басқаша  негізделген  болж аулар  бүл  аспаптың  алға- 

шында  өзін  тітіркендіруден  қорғауға  үмтылып,  кейіннен 

рефлекторлық  аспап  сызбанүсқасын  бастапқы  жобасында 

қабылдағанын  көрсетеді.  Ол  сырттан  түскен  сезімдік тітір- 

кендірулерді  моторлық  жолмен  тез  алып  тастауға  мүм- 

кіндік  береді.  Бірақ  өмірлік  қаж еттілік  бүл  қарапайум 

функцияны бүзады,  оған өзінің әрі қарай дамуында итергіш 

күш  болған  психикалық  аппарат  міндетті  болады.  Ішкі 

ңажеттіліктен  туындаған  тітіркену  моторлыққа  шығатын 

жол  іздейді,  оны  "ішкі  өзгеріс"  немесе  "жан  дүние  қоз- 

ғалысының  көрінісі"  деуге болады.  Қарны  ашқан  сәби  дәр- 

менсіз  айғайлап  әрі  мазасызданып,  шырқырайды.  Тітіркену 

ішкі қажеттіліктен  шығатындықтан,  кенеттен итермелейтін 

емес,  үнемі  эсер  ететін  күшке  сәйкес  келеді  де,  жағдайы 

өзгеріссіз  қалады.  Егер  сәби  басқа  біреудің  көмегімен  ішкі 

тітіркенуді  жоятын  қанағаттану  сезіміне  ие  болса  ғана, 

өзгеріс  туындайды.

Бүл  мәселенің  негізгі  қүрал  бөлігі  белгілі  бір  нәрсені 

қабылдау  (мысалы:  тамақтану)  болып  есептеледі.

Сонымен  бірге  осы  кезеңнен  бастап  еске  алу  қанағат- 

тануды еске түсірумен байланыстырылады.  Осы қажеттілік 

келесі  сәтте  көрінісімен,  бар  байланысқа  сәйкес  психика- 

ЛЫҚ 

қозғалыс іске асып, алғашқы қабылдау жайлы естелікті 

ш ақыруға  үмтылады.  Басқа  сөзбен  айтқанда,  алдыңғы 

қанағаттанушылық  жағдайы  қайта  жаңғырады.  Міне,  осы 

психикалық  қозғалысты  біз  тілек  деп  айтамыз;  қабылдау- 

дың  қайта  көрінуі  тілекті  іске  асыру,  ал  қанағаттануды 

сезіну жайлы қабылдауды толық қалпына келтіру осындаи 

ойды іске  асыруға дейінгі ең  қысқа жол болмақ.  Процестщ 

осы,  яғни  біздің  тілегіміздің  галлю цинацияға  айналу 

ж олы нда  п си хи калы қ  аппаратты ң  қарапайы м   күиге 

жетуіне  ешкім  бөгет  бола  алмайды.  Бүл  алғашқы  психи- 

калық  әрекет  қабылдауды  сәйкестендіруге,  басқа  сөзбен 

айтқанда  қаж еттілікті  қанағаттанды руға  байланысты 

қабылдаудың  қайталануына  бағытталады. ^

Өмірлік  ашы  тәж ірибе  қарапайым  ойлау  әрекетін 

көбірек  м ақсатқа  бағы тталған  қалы пқа  түрлендіреді. 

Аппарат  ішінде  қысқа  регредиентті  жолмен  қабылдауды 

сәйкестендірудің  түзілуі  басқа  жерде  сол  сыртқы  қабыл- 

дауды  бекітуге  байланысты  ешқандай  әсері  болмаиды. 

Қанағаттанушылық  туындамайды,  ал  қажеттіліктін  болуы 

мен  біркелкі  болуы  фантазия  сияқты  болады.

183

Аштық  нәтижесінде  туындаған  галлюцинациялық  пси- 

хоздар  мен  фантазиялардағы  өзінің  психикалық  әрекетін 

тілеген  о б ъ ек тіге  б екіту ге  ж ұ м саған ы   сияқты,  ішкі 

бекіністің  сыртқымен  біркелкі  болуы  үшін  оны  бір деңгейде 

үстау  қажет.  Психикалық  күшті  көбірек  мақсатқа  лайықты 

қолдану  үшін сырттағы тілекке  сәйкестіліктің  түзілуіне әке- 

летін,  регрессияның  ж үру  жолын  тоқтататын  басңа  жол 

іздестіру керек.  Бүл қоршау және бүдан кейінгі тітіркенуден 

ауытқулар  шартты  моториканы  билеуші  екінші  жүйенің, 

басқаша  айтқанда,  жоғарыдағы  мақсаттарға  моториканы 

қолдануға  байланысты  функцияның  міндеті  болады.  Еске 

алудан сыртқы әлеммен қабылдаудың сәйкестенуі түзілгенге 

дейінгі күрделі ойлау әрекеті тәжірибеге сай қажетті  болған 

тілектің іске асуына бағытталған айныма жол болмақ. Ойлау 

дегеніміз  галлюцинациялық  тілекті  алмастырушы  болады. 

Ал  егер  түс  көрудің  табиғи  тілекті  іске  асырушы  екендігі 

сөзсіз  болса,  тек тілек қана  психикалық  аппаратты  әрекетке 

түсіре  алады.  Түс  көру  психикалық  аппарат  жүмысының 

мақсатқа  бағыныңқы  болмауына  орай  назардан  тыс  қалған 

жабайы  бейнені  сақтап,  тілекті  қысқа  регредиентті  жолмен 

іске  асырады.  Психиканың  өмірі  жас  әрі тәжірибесіз  болған 

кезде,  біздің  түнгі  өмірімізде  үстемдік  етушілердін  бәрі 

сергек  күйімізден  аластаты лады .  Ол  бізге  адамзаттын 

баяғыда лақтырып тастаған  қарапайым  қүралы — садақ пен 

оның  жебесін  балалар  бөлмесінен  тапқанымыздай  эсер 

қалдырады.  Түс  көруді  баланың  жан  дүниесінің  бір  бөлігі 

деуге  болады.  Сергек  күйде  басыңқы  болатын  психикалық 

аппараттың  әрекет  қалпы  психоз  кезінде  қайта  көрініп, 

сыртқы  дүниеге  қатысты  алғанда  біздің  қажеттерімізді 

қанағаттандыра  алмайтынын  анықтайды.

Біздің білуімізше,  санасыз тілек күндіз де көрінуге үмты- 

лады;  сол  сияқты  көшіру  жайты,  психоздардың  айтуынша, 

олар  санаға  дейінгі  ж үйе  арқылы  санаға  өтіп,  моторлық 

ж үйені  меңгеруге  ты ры сады .  Түс  көруді  мойы ндауга 

итермелейтін  санасыздық  пен  санага  дейінгі  арасындағы 

цензурадан  біз  ж ан  дүниенің  сақш ысын  көреміз.  Түн 

мезетінде  бүл  сақш ының  қы рагы лы ғы н  бәсеңдететін, 

санасыздық  жүйесінің  басыңқы  қозғалыстарын  өрістететін 

галлюцинаторлық  регрессияға  мүмкіндік  беретін  байқа- 

ғыштығының  әлсіреуі  емес  пе?  Менің  ойымша,  олай  емес. 

К еиде  сынш ыл  сақш ы   дем  алған   к езд е  оны ң  сергек 

үиықтайтынына  дәлел  бар,  ол  моторлық  сфераға  жолды 

жауып  тастайды.

Санасыздық  жүйесінің  қандай  да  элементтері  сахнада 

көршоесін,  оган  барынша  байыппен  қарау  керек.  Себебі 

олар  зиянсыз,  моторлық  аппаратты  қозғалы сқа  келтіре

184

алмайды.  Тек  моторлы қ  аппарат  қана  сыртқы  ортаны 

түрлендіретіндей  эсер  ете  алады.  Түс  көру  жағдайы  күзе- 

тулі қорғанға ешкім аяқ баспайтынына кепілдік бере алады. 

Егер  күштің  ығысуы  сыншыл  цензураның  қырағылығы 

төмендеуінен  емес,  оның  патологиялы қ  қүлды рауы на 

немесе  санасыз  тітіркендіргіштердің  патологиялық  үдеуіне 

байланысты  өтсе  —  іс  көбірек  кіиосіз  болмақ.  Онда  санаға 

дейінгілік  ықылассыз  элементтерге  толып,  моторлыңңа 

жол ашылады. Онда күзет жеңіліске үшырап,  санасыз тітір- 

кендіргіш  өзіне  санаға  дейінгі  жүйені  бағындырып,  біздің 

әрекетіміз  бен  сөзімізді  билейді.  Сонымен  бірге  галлюци- 

наторлық  регрессияны  күштеп  шақырып,  тартылуға  орай 

мүлдем  оларға  арналмаған  аппаратты  бағыттайды.  Ол 

біздегі  психикалық  энергияның  таралуын  анғаруға  эсер 

етеді.  Міне,  осы  күйді  біз  психоз  дейміз.

Санасыздық  ж әне  санаға  дейінгі  жүйелерді  қосқаннан 

кейін  қалдырылған  психологиялык,  ғимаратты  түрғызуға 

өте ыңғайлы жағдай туды. Бізде әлі де болса,  осы түс көру- 

ДІҢ  бірден-бір  психикалық  қозғаушы  күшін  қарастыруға 

жеткілікті  түрткі  бар  деуге  болады.  Түс  көру  әрдайым  ті- 

лекті  іске  асыруға  қызмет  ететінін  түсіндіруді  біз  қабыл- 

дадық.  Себебі  ол  санасыздық  өнімі  болғандықтан,  тілекті 

іске  асырудан  басқа  еш қандай  әрекет  мақсатын,  тілек 

күшінен  басқадай  күштерді  білмейді.  Егер  біз  түсті  жору 

арқылы  терең  психологиялық  алмастыру  жасау  үшін,  бір 

сәт  болсын,  өз  қүқығымыз  туралы  табандылық  көрсетсек, 

онда  біз  осының  арқасында  түс  көруді  барлық  психоло­

гиялык,  білімді  де  қам титы н  ж алп ы   қ атар ға  енгізуге 

міндеттенетінімізді  дәлелдейміз.  Егер  санасыздық  жүйесі 

немесе соған  үқсас  бір  нәрсе  болатын  болса,  онда  түс көру 

оның  бірден-бір  көрсеткіші  болмақ.  Әрбір  түс  көру  тілекті 

іске асырушы болып,  түс көруден басқа да тілектің  қалып- 

тан  тыс  орындалу  формалары  кездесер  еді.  Шындығында 

да,  барлық  психоневротикалық  белгілердін  түгелі  дерлік 

тілектерді  іске  асыруды  санасыздық  сферасынан  тануға 

бейімделген  болуы  керек.  Біздін  пайымдауымызша,  түс 

көру  психиатрлар  үшін  маңызды  тізбектің  тек  бірінші 

буынын  ғана  қүрайды.  Оны  түсіну  психиатриялық  міндет- 

тің  таза  психологиялық  жағын  шешумен  тең.

Бүл  қатардың  басқа  буындарында  тілектің  орындалуы- 

ның  өзіндік  ерекшелігі  болады.  Мысалы,  есірлік  белгісінде 

түс көруде болмайтын ерекше белгі байқалады.  Осы кітапта 

бір  емес  бірнеше  рет  айтылған  зерттеулерден  менін  біле- 

тінім,  есіріктік  белгі  түзілу  үшін  жан  дүниенін  екі  ағыны- 

ның  болуы  және  бірлесуі  қажет.  Белгі  тек  іске  асырылған 

бейсана тілектің көрінісі емес,  оған санаға дейінгі сферадағы

185

тілек  те  қосылуы  керек.  Ол  да  осы  белгінің  көмегімен  іске 

асырылады  ж ә н е   соңғысы  детерм инацияланады .  Ж оқ 

дегенде  бір-бірімен  қайшы  жүйелердің  біріндегі  екі  үшты 

тілек  болуы  мүмкін.

Түс  көрудегі  сияқты  әрі  қарай  детерминациялауға  еш- 

қандай шек қойылмаған.  Санасыздық  жүйесінен  шықпаған 

детерминация,  менің  ойымша,  санасыз  тілек  реакциясы 

болады.  Мысалы,  өзіңді-өзі  кінәлау  әр  түрлі  психикалық 

жүйесінің  бірінде  қарама-қарсы  екі  тілектің  іске  асуы  бір 

көріністе  келіскенде  түзіледі  деп  айтуыма  болады.  (

1908 ж. 

Гиршфельдтің  “Zeitshiift  fur  Sexualwissenschoft”  журнальшда 

басылым  көрген  есіріктік  белгілердің  түзілүі  деген  менің 

соцғы  зерттеуім).

  Мысалдар  ештеңе  бермеуі  мүмкін,  бүл 

күрделі  жиынтықты  тек  оның  мәні  ғана  толық  ашады.

Тек түжырыммен  ғана  қанағаттанып,  бүл  жерде  мысал- 

ды  оның  дәлелі  үшін  емес,  оның  көрнекілігі  үшін  келті- 

ремін.  Менде  емделуші  бір  әйелде  қүсу  арқы лы   есірік 

санасыз  ф антазиясы н  іске  асыру  пайда  болған:  өзінін 

жастығына байланысты жиі жүкті болып,  көп балалы болу, 

кейіннен  оған  қосымша  әр  түрлі  ер  адамнан  жүкті  болу 

ойы  қосылған.

Бүл ессіз тілек қатты қарсылық пен кедергіге тап болған. 

Қүсқаннан  кейін  әйел  өзінің  толықтығы  мен  әдемілігін 

жоғалтып,  ер  адамдарға  үнаудан  қалса,  онда  белгі  жаза- 

лаушы  ойларға  көбірек  жол  беріп,  екі  жақтан  босаған  сон 

іске  асар  ма  еді.  Тілекті іске  асырудың  осындай  әдісін  пар­

ф ян  патш айы м ы   тр и у м ви р   К расқа  қо л д ан ған .  Онын 

ойынша,  ол  ж о р ы қ қ а   атақ  үшін  ш ы ққан.  С онды қтан 

патшайым ол өлген соң:  "Міне, сенің іздегенің осы болатын" 

деп,  өңешіне  алтын  ерітіп  қүюды  бүйырған.  Түс  көруге 

қатысты  алганда,  оның  санасыздық  өрісінің  тілегі  іске 

асыруда  бейнеленеді.  Билік  етуші  санаға  дейінгі  жүйе  бүл 

іске  асыруды  алдын  ала  біраз  бүрмалауға  түсіреді.

Шындығында,  тілекке қайшы келетін және  оған қарама- 

қарсы  түсге  іске  аса тын  ой  желісін  бақылау  мүмкін  емес. 

Тек  кейбір  түстерді  саралаған   кезде  реакц и я  өніміне 

нүсқауларды,  мысалы,  нағашысы  туралы   түсте  Р.  деген 

әріптесіне  нәзік  сезім  жайлы,  кездестірдік.  Бірақ  біз  басқа 

жерде  болмайтын,  тек  санаға  дейінгі  өрістен  қосымшаны 

іздестіруімізге  болады.  Үйықтайын  деген  ойдың  айнала- 

сына жиналған билеп-төстеуші жүйе санасыздық жүйесінін 

әр түрлі бүрмалауынан кейін тілегін білдіруі  оны  үйқынын 

өн  оиында  іске  асырып  қолдайды.  Бүл  ойды  мен  соңғы 

кезле  өзінің  "Du  sommeil  provogui" 

[Париж,  1889)

  шығар- 

масы  арқылы  гипнозға  қызығушылық  оянуына  мүмкіндік 

туғызған  Льебоның  түс  теориясынан  алдым.

186

Санаға  дейінгі  өрістен  шығып  отырған  үйықтау  жайлы 

тілек  түс  көруді  недәуір  жеңілдетеді.  Көрші  бөлмедегі 

жарық  денені  жағып  жіберуі  мүмкін  деп  жорамалдаған 

әкенің  түсін  еске  алуға  болады.  Әкесі  көзіне  түскен  тітір- 

кендіргіш  әсерінен  оянуды ң  орнына,  түсінде  осылай 

ж орамал  ж асауы ,  түсіне  кірген  баласының  өмірі  тым 

қүрыса  біраз  болсын  үзарса  деген  тілектен  шыққанын 

дәлелдейтін  психикалық  күш  деуге  болады.

Ығыстырылған  өрістен  шыққан  басқа  тілектер,  түсті 

сараптау  мүмкіндігіміз  болмағандықтан,  бізден  алыстайды. 

Бірақ бүл түстің  қозғаушы күші ретінде біз әкенің түсіндегі 

ниетін  болжай  аламыз.  Түс  көру  баланың  өмірін  бір  сәтке 

үзартқаны  сияқты,  әкенің  үйқысын  да  біраз  созады.  Бүл 

түрткі бабы былай дейді:  "Мен бүл түске жол беруім керек, 

әйтпесе  мен  оянып  кетемін".  Басқа  түстердегі  сияқты, 

мүңда да  түс тілегі санасыз тілекті қолдайды.  Біз жоғарыда 

қолайлылық  түрткісіне  байланысты  түстер  жайлы  айттық. 

Негізінде  барлық  түстердің  сипаты  осындай.  Мүндай  жол- 

мен  сыртқы  сезімдік  тітіркендіргіштерді  өңдейтін  түстер 

түстің  жалғасуына  мүмкіндік  беріп,  оны  өзінің  мазмүнына 

кіргізеді.  Ол  оның  сыртқы  ортаға  үсынатын  талаптарынан 

айырады  ж әне  бүл  түстерде  үйқыны  жалғастыру  тілегі 

ерекше  айқын  байқалады.  Дегенмен  бүл  тілек  іштей  түс 

күйін  бүзатын  басқа  да  түстердің  түзілуіне  қатысуы  тиіс. 

Түс  көру  өте  терең  бойлағанда  санаға  дейінгі  жүйе  санаға 

"мазасызданба,  үйқыңды  жалғастыр,  бүл  тек  түс  қана 

ғой",  —  дейді.  Ал  бүл  жалпы  формада  біздің  рухани  әре- 

кетіміздің түс көруге билік етуші қатынасына сәйкес келеді. 

Осыдан  мен  мынадай  қорытынды  шығарамын:  үйқтаған 

кезде біз,  үйықтап жатқанымызды білген сияқты,  түс көріп 

жатқанымызды  да  білеміз.  Біздің  санамызға  еш  уақытта 

бір ой түспейді деген қарсылыққа ешқандай мән бермеуіміз 

керек.  Екіншісі  ц ен зу р а  өзін  алдандым  деп  есептеген 

айрықша  кезде  болады.  Кейбіреулер,  керісінше,  өздерінін 

үйықтап  та,  түс  көріп  те  жатқанын,  сөз  жоқ,  сезеді  және 

оларға  саналы  түрде  өз  түстерін  бағыттау 

т ә н .  

Мүндай 

субъект  түс  алған  бағытқа  наразы  болып,  оны  өзі  оянбаи- 

ақ  бөліп,  қайтадан  бастайды.  Бүл  атақты  жазушының  өз 

тілегі бойынша пьесаны жақсы аяқтағанымен бірдей немесе 

субъект  түсінде,  егер  түс  онын  сексуалдылық  сферасын 

қоздыратын  болса,  "мен  мынадай  түс  көргім  келмеиді, 

поллюциялар  нәтижесінде  әлсірегім  келмейді"  деп  ойлауы 

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: