М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ

81
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
В художественных произведениях, главным 
образом,  в  философских  обобщениях  поэт 
стремится  разгадать  истинный  смысл  бытия, 
выступает  как  человек,  постоянно  ищущий 
правду,  справедливость.  Но  его  рассуждения  о 
бренности человека, о правственности, основанной 
на  веровании  весьма  традиционны.  Многие 
ученые современности называют его «виднейшим 
представителем  религиозно-мистическою 
направления казахской общественной мысли».
Действительно,  религиозность  Машхур 
Жусупа  была  велика.  Многие  несовершенства 
мира он понимал как следствие разрушения веры. 
Однако  он  не  проводил  активной  пропаганды 
ислама,  жил  вдали  от  мира,  мирской  суеты,  не 
держал  мечети,  поэтому  не  следует  говорить  о 
нем  как  об  идеологе  мистицизма.  Подобно  еще 
одному  гению  казахского  народа  Шакариму, 
в  преклонном  возрасте  покинувшем  Жидебай, 
Машхур-Жусуп  покидает  родной  Кызылтау  и 
поселяется в отдаленном Ескельды, подытоживая 
свое творчество.
Я, камень, забытый богом на земле,
Земли, печаль впитавший, со всеми наравне.
Зачем я родился, зачем я живу?
Коль разбудить людей я не могу.
Но оценивая по достоинству вклад Машхур 
Жусупа  в  художественную  литературу,  многие 
исследователи  его  творчества  отмечают 
присутствие реалистических моментов и признают 
величественность его поэзии.
Творчество М.Ж. Копеева в истории казахской 
поэзии занимает особое место.
Хотя бы потому, что творчески и по времени 
был близок как Шакариму, так и самому Абаю, 
утверждая  реализм  и  в  казахской  поэзии.  Но, 
к  сожалентю,  в  течение  шести  десятков  лет  он 
оставался неизвестным широкому кругу читателей, 
его  наследие  было  по  сути  репрессировано  и 
предано  забвению.  Теперь  наступили  другие 
времена,  его  народ,  как  желал  того  Копеев 
открыл глаза. И творчество его стало изучаться 
должным  образом.  На  казахском  языке  издано 
уже пятнадцать томов избранных произведений 
поэта. Его поэзию стали переводить на русский и 
английский языки. Длля комплексного изучение его 
творчества при ПГУ имени С.Торайгырова открыт 
Научно-практический  центр  «Машхуроведение». 
Даже  при  таком  раскладе  о  Машхур  Жусупе 
Копеева  как  о  поэте,  мастере  художественного 
слова  произносятся  пока,  скажем  так,  первые 
слова.  Еще  на  заре  Советской  власти  нарком 
образования С.Садвакасов настаивал на серьезном 
исследовании творчества гения. Но были другие 
времена.
Бесспорно, что творчество Машхур Жусупа 
Копеева в целом бесценное наследие. Его верность 
реалистическим традициям, новаторский подход 
к  предмету  искусства  позволяют  говорить 
о  заслуженном  месте  Копеева,  как  поэта  и 
мыслителя в истории казахской литературы и всей 
культуры. Творчество Копеева служит связующем 
звеном  казахской  литературы  конца  XIX  века 
и  современного  периода,  продолжая  и  развивая 
лучшие традиции казахского стиха.
Выдающийся  поэт,  философ  и  мыслитель 
сакральной  судьбы,  представлявшийся  до 
последнего  времени  «Степным  Гомером» 
полноправно входит в повседневную жизнь нашего 
художественного бытия. 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
82
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Сөз мағынасы мен ұғымға тән мәселелерді 
анықтау  адам  ойы,  таным,  қиял  шарықтау 
деңгейімен байланысты екенін қазіргі когнитивті 
лингвистика дәлелдесе, стилистика оны танымдық-
көркемдік  тұрғыдан  әсерлеп  жеткізе  білуді 
көрсетеді.  Стилистика  өзінің  зерттеу  саласында 
белгілі  шекаралы  деңгей  ұстамайды,  басқа 
ғылымдармен  өзара  байланысып  жатады. 
Стилистика  ғылымын  зерттеу  объектісінің  көп 
қырлы  аспектісіне  байланысты  прагматика, 
коммуникативтік  лингвистика,  сөйлеу 
қызметінің  теориясы,  психолингвистика,  мәтін 
лингвистикасы, лингвистикалық поэтика, логика, 
мәтін интерпретациясы, когнитивтік лингвистика 
т.б. байланыстыра зерттеу мәселесі көтерілді.
Фразеологизмдердің негізгі және орныққан, 
жүйеге  енген  қасиеттері  –  бейнелілік  болуы 
немесе  стилистикалық  коннотация  құрауы 
прагмастилистикалық мақсатқа сай үйлестірілуінде. 
Фразеологияның  даму  тарихы  зерттеушілердің 
көркем мәтіндердегі фразеологизмдерді зерттеуге 
қызығушылықтарының  тұрақты  әрі  үздіксіз 
болуымен сипатталады. Себебі коммуникативтік 
және прагматикалық тұрғыдан көркем әдебиеттегі 
фразеологизмдер зерттеудің бай және таусылмас көзі 
болып табылады. Бұл туралы Р.А.Будагов: «... здесь 
речь должна идти не об изучении языковой структуры 
ради самой этой структуры, а о том, как с помощью 
подобной структуры писатель воздействует на своих 
читателей, то что им показывает, в чем их убеждает 
или разубеждает» [1, 7 б.].
Автор стилистикалық амал-тәсілдерді таңдап 
алғанда, оқырманына әсер ету мақсатын көздейді. 
Автордың  тілдік  бірліктерді  таңдап  алуы,  оның 
ақыл-ойы,  санасындағы  белгілі  прагматикалық 
мақсатты нәтижелі ұйымдастыра білуіне тікелей 
байланысты.  Прагматикада  стилистика,  мәтін 
лингвистикасы,  коммуникативтік  синтаксис 
міндетті  түрде  басшылыққа  алынады. 
Прагматиканың басты мақсаттарының бірі – сөздің 
қолданылу ерекшелігін түсіндіру болып табылады. 
Прагматикалық мағына коммуниканттар әлемі мен 
солардың қызметін анықтайды.
Ғалым  Д.Әлкебаева:  «Прагматика  адамның 
белгілі  жағдайда  қандай  мақсатпен  сөйлеп 
тұрғанын қоса қарастырады. Адресант пен адресат 
арасындағы  қарым-қатынас  аясындағы  тілдік 
бірліктердің ықпал ету және әсер ету мақсатымен 
пайда болған туынды мәтін прагмастилистика деп 
аталады»,-дей келе, прагмастилистика ғылымының 
пайда  болуына  когнитивті  лингвистика, 
психолингвистика ықпал еткенін айтады [2, 24 б.].
Демек,  прагмастилистика  тілдің  сөйлесім 
тәжірибесін  халық  өмірімен  байланыстырып, 
адамның  әлемді  қабылдау  ерекшеліктерінің 
когнитивтік базасын, ұлттық-мәдени дәстүрлерін, 
танымын стилистикалық амал-тәсілдермен үйретеді. 
Көркем  әдебиеттегі  фразеологизмдердің 
қолданысы  жағынан  өзгешелікті  байқауға 
болады.  Фразеологизмдерді  стильдік  мақсатта 
қолдану  әр  ақын-жазушының  халықтық  тіл 
байлығын  пайдаланудағы  өзіндік  қолтаңбасына 
байланысты болса, екіншіден, сол дәуір, қоғам, 
қоғамдық орта, адамдардың әлеуметтік жағдайына 
үйлестіре, соның әлеуметтік тынысын көрсетуімен 
жиі  қолданысқа  түседі.  Көркем  әдебиет  –  өз 
дәуірінің айнасы, сол дәуір тынысын адамдардың 
жан-дүниесінің  нәзік  қатарларын  беруде 
фразеологизмдер  ерекше  рөл  атқарады.  Көркем 
шығарма  майталмандары  тұрақты  тіркестерді 
қолдануда олардың құрамын қысқарту, арасына 
басқа сөз енгізуді, ұйқас, ырғақ, дыбыс үндестігін 
қудалауды әдейі жасайды. Ондағы мақсаттары сөз 
қолданыстарын  айрықша  стильдік  реңкке  бояу. 
Бұл – өз алдына прагматикалық міндеттер болып 
табылады.  Жалпы  көркем  әдебиет  тілі  көркем 
сөздің ұлтқа тән нормаларына жүгінеді. Ал ұлттық 
нормалар – сонау халық ауыз әдебиетінен бастау 
алатын бейнелі, синонимдік жарыспа қатарлары 
мол көркем тіл.
Осыған байланысты профессор Г.Қосымова: 
«Фразеологизмдердің  дәстүрлі  қалпы  бұзылып, 
ӘОЖ 81.371
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ КОННОТАЦИЯНЫҢ СТИЛИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
А. КӘРІПЖАНОВА
ф.ғ.к., доцент, С. Торайғыров атындағы ПМУ, Павлодар қ.
 

83
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
сыңарларының  орын  алмасып  келуі  оның 
мағынасына нұқсан келтірмейді, қайта белгілі бір 
стильдік мақсатты көздейді», -дейді [3, 60 б.].
Фразеологиялық  тіркестер  автордың  ойын 
мәнерлі түрде жеткізу үшін жұмсалатын әсерлі, 
бейнелі  сөздер  жиынтығы.  ФТ-ның  нормадан 
ауытқуының бәрі бірдей сәтсіз, теріс әрекет бола 
бермейді. Керісінше нормадан белгілі бір қарым-
қатынастық  мақсатта  ауытқудың  оқырманға 
тигізер ықпалы зор. Осы тұста Н.Уәлиев: «Белгілі 
бір  мақсатты  көздеп,  нормадан  ауытқуды 
прагматикалық ауытқу деп атаймыз [4, 108 б.].
Демек,  фразеологизмдердің  әлеуетін, 
окказионалды өзектіленуін мәтінде қалыптасуындағы, 
лингвистикалық тұрғыдағы мүмкіндіктерін зерттеу 
сөйлеудің адресатқа жиі әсер етететін сұрақтарымен 
айналысатын прагматикамен тығыз байланысты. 
Өйткені  көркем  әдебиетте  фразеологизмдер 
көріктеуші  бейнелі  тәсіл,  көркемдік  нәр  беру, 
эмоциялық  уыттылық  таныту  үшін  алынатыны 
әсерлі  ой,  сезімге  бөленуді  көрсетеді,  олардың 
әрқайсысының астарында жасырын қосымша мағына 
және прагматикалық бағдар жатады.
Мәнмәтіндегі окказионалды фразеологиялық 
тіркестердің стилистикалық тиімділігі әр ұлттың 
өзіне  тән  фразеологиялық  тіркестің  мәнерлілік 
қызметімен  анықталады.  Фразеологизмдердің 
қалыптасуындағы ұлттық сипат туралы айтқанда 
ұлттық  дүниетаныммен  өзін  қоршаған  әлемге 
көзқарасы  ретінде  туып  дамыған  салты  мен 
дәстүрінің  де  рөлі  болғанын  айта  кеткен  жөн. 
Ал шығарма авторы өз халқының ғасырлар бойы 
ұлттық санасында жинақталған, сақталған тұрақты 
сөз  орамдарын  еркін  игеріп,  соның  негізінде 
өзіндік дүниетанымы мен стиліне сай авторлық 
фразеологизмдерді жасайды.
Бейнелі  тілдік  бірліктер  ретіндегі 
фразеологизмдердің  мағына  тұтастығы, 
құрылымының  тұрақтылығы  және  қолданылу 
тиянақтылығы болатыны белгілі. Алайда сөйлеу 
тілінде тұрақты тіркестердің мағынасы мен сыртқы 
түріне  жаңарулар  енгізіліп  жатады.  Бұл  өзгеріс 
фразеологизмдердің функционалды-семантикалық 
қасиеттеріне  ерекше  экспрессивті  сипат  береді. 
Фразеологизмдердің  эспрессивтілігін  күшейту 
мақсатында қолданылатын стилистикалық тәсілдер 
олардың  ұғымдық  мазмұнын  өзгерте  отырып, 
тұрақты тіркестердің семантикалық құрылымының 
окказионалды тұрғыда қайта жаңаруына әкеледі  
[5,  36  б.].  Авторлық  өзгеріске  түскен 
фразеологизмдер  кейде  қалыптасқан  тұрақты 
мағынасынан  басқа  ауыспалы  мағынада  да 
келіп  тұрады.  Фразеологизмдердің  осындай 
өзгерістерге  түсіп,  мағына  жағынан  дамуы, 
лексика-грамматикалық жағынан өзгерістерге түсуі 
жазушының стиліне, сөз құбылту шеберлігіне де 
байланысты. С.Исаев: «Көркем шығармада белгілі 
дәрежеде  жазушы  интеллектісіне  қарай  кейбір 
еркіндік, формальды түрде жалпы нормадан ауытқу, 
аграмматикалық (жүйе, заңдылықтың бұзылуы), 
аномалиялық  (әдеттегіден  тыс,  қалыптасқаннан 
өзгеше),  метабазистік  (сөз  таптарының  басқа 
қызметте жұмсалуы) құбылыстар болып отырады», 
- деп көрсетеді [6, 69б.].
Фразеологизмдердің  шығарма  тілінде 
өзгеріске  ұшырауы  автордың  өзіне  тән  стилі 
әрі  көркем  тілдің  аясының  емін-еркін  екендігін 
көрсетеді.  Фразеологизмдердің  өзгерісте 
қолданудың  мақсаты  әр  түрлі  дәрежеде  көрініс 
табады, бірі стильдік мән арқаласа, екіншісі ұйқас 
үшін бұзылу сипатын көрсетеді, үшіншісі үстеме 
мағына беру мақсатын көздейді.
Ақын-жазушылардың халық тілінің дамуына 
зор үлес қосатыны даусыз. Олар тілдің құрамына 
жаңа сөз тіркестерін, керемет ұйқастарды әкеледі. 
Мысалы, қазақ жазба әдеби тілінің негізін салушы 
Абайдың тілін алатын болсақ, осы айтылғандарға 
дәлел болады. Абайдың мақал-мәтелге, қанатты сөз 
тіркестеріне айналып кеткен нақыл сөздері жалпы 
халықтық мұраға айналды, әдеби тілімізді дамытты.
М ә ш һ ү р - Ж ү с і п   К ө п е й ұ л ы н ы ң   д а 
шығармаларындағы бейнелеу тәсілдерінің ішінде 
ерекше  көзге  түсетін  тілдік  амалдарының  бірі 
–  оның  қолданысындағы  фразеологизмдері. 
Оның  фразеологизмдері  өзінің  коннотациясы, 
стилистикалық  сипаты  жағынан  сан  алуан. 
Автордың фразеологиялық бірліктерді сұрыптауы 
шығарманың  тақырыптық-идеялық  бағытына 
байланысты.  Кейбір  тұрақты  тіркестерді  ақын 
бірнеше  рет  қайталайды.  Бірақ  бұл  қайталау 
әр  жерде  әр  түрлі  стильдік  мақсатты  көздейді 
және басқаша сипат алатыны байқалады. Себебі 
автор  фразеологизмдерге  үлкен  шеберлікпен 
жаңартулар  жасап,  өңдеп,  құбылтып  көрсетеді. 
Осындай фразеологизмдер автордың әлемді тану, 
қабылдау  ерекшелігін,  өзіндік  тұжырымдарын, 
ішкі жан-дүниесін көрсетеді, ешкімге ұқсамайтын 
ерекшеліктерін байқатады.

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
84
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Г . Қ о с ы м о в а   э п о с т ы қ   ж ы р л а р д а ғ ы 
фразеологизмдердің  қолданылу  ерекшеліктерін 
екі  салаға  жіктейді  де,  бірінші  салаға  енетін 
фразеологизмдер  құрылымдық  әрі  мағыналық 
жағынан ешқандай өзгеріске түспейтінін, ал екінші 
салалық жүйеге енетін фразеологизмдер әр түрлі 
стилистикалық тәсілдер арқылы қайта құрылып, 
мағыналық және құрылымдқ жағынан өзгерістерге 
түсетінін  дәйектейді  де,  фразеологиялық 
өзгерістердің төмендегідей түрлерін көрсетеді:
1)  фразеологизм  құрамына  қосымша 
компоненттің кірігуі;
2)  фразеологизм  құрамына  қосымша 
компоненттердің үстелуі;
3 )   ф р а з е о л о г и з м   қ ұ р а м ы н д а ғ ы 
компоненттердің қысқартылуы (эллипсис);
4) фразеологиялық тіркес компонентінің басқа 
сөзбен ауысуы;
5)  фразеологизмдердің  өзара  ықшамдалып 
кірігуі (контоминация) [3].
Біз  Мәшһүр  Жүсіп  қолданысындағы 
фразеологизмдердің  стилистика-прагматикалық 
қасиеттерін  анықтау  барысында  Г.Қосымова 
ұсынған ғылыми принципті негізге алдық.
1 .   Ж а л п ы   х а л ы қ т ы қ   ф о р м а д а ғ ы 
фразеологизмдерді  өзгертіп  қолдану  арқылы 
жаңа  мағына  беріледі.  Мақал-мәтелдер  – 
халық  танымының  айнасы.  Олардың  көбі  өмір 
тәжірибесі  шындығының  нәтижесі,  іс-әрекеттің 
қорытындысы.  Мақал-мәтелдер  аз  сөзді,  терең 
мағыналы  әрі  үлкен  идеяны  қысқа  да  нұсқа 
тұжырымдар  тұста  өте  тиімді  болып  табылады. 
Көркем сөз шебері М.Көпейұлы шығармаларында 
мақал-мәтелдер  көптеп  кездеседі.  «Өнер  алды 
– қызыл тіл»; «Қойнында өлген сарттың наны 
бар»;  «Өлген  қыздан  дәметкен  өмір-тентек»; 
«Ай  –  кірсіз,  Құдай-мінсіз»;  «Табар  ешкі  егізді, 
ит  сегізді»;  «Мұртқа  өкпелеп  жүргенде  сақал 
шықты»;  «Ойында  озған  –  шынында  озар», 
«Балалы үй - базар»; «Мың өліден бір тірі артық»; 
«Асыл – тастан, өнер - жастан».
Мәшһүр  Жүсіп  шығармаларында  мақал-
мәтелдерге үндес жасалған немесе сол мағынаны 
қуалап  трансформацияланған  әрі  көркем,  әрі 
айшықты сөз орамдары ақын тілінің стильдік және 
прагматикалық ерекшеліктерін аша түседі.
Мақал-мәтелдер  фразеологизмдер  сияқты 
тілдік  құбылыс,  түйінді  ой  айтуда  логикалық 
тұлға,  кең  мазмұнды  ойды  білдіріп,  қортынды 
жасаудың  тамаша  үлгісі.  Мақал-мәтелдер 
стильдік қолданыста Мәшһүр-Жүсіптің сөз саптау 
шеберлігіне байланысты әр түрлі өзгерістерге түсіп 
отырады. Бірақ бұл өзгерістер мақал-мәтелдердің 
жалпы  мазмұнына,  мән-мағынасына,  бүкіл 
тіркеске  негіз  дәнекер  болып  тұрған  идеяға  еш 
әсерін тигізбейді.
Осыған  байланысты  Ә.Қайдар:  «Мақал-
мәтелдердің  әртүрлі  өзгерістерге  ұшырауы 
салдарынан пайда болған, тіл практикасында бір-
ақ рет қолданыс табатын түрлерін инварианттар 
дейміз.  Олардың  пайда  болуында  белгілі  бір 
заңдылық жоқ. Инварианттық өзгерістер көркемдік 
өрнегін,  образы  мен  бейнелеушілік  әсерін, 
эмоционалды-экспрессивті қуатын бойында сақтай 
отыра  пайдаланатын  талантына  байланысты»,-
дейді [7, 5 б.].
Мақал-мәтелдердің  табиғаты  халықтың 
философиялық  ой-тұжырымымен  поэтикалық 
образ  жасау  амалдарының  сәйкестігінен 
туындайды,  сондықтан  стилистикалық  бағалау 
категориясының негізгі компоненті бола отырып, 
стилистикалық  әсер  берудің  ең  ұтымды  бөлігін 
қамтиды.  Мәшһүр  Жүсіп  шығармаларындағы 
мақал-мәтелдердің қолданысының басты мақсаты 
осы себептерден деп түсіндіруге болады.
Ақын өлеңдеріндегі мақал-мәтелдер әрдайым 
түпнұсқада  келе  бермейді.  Кейбір  реттерде 
олардың  құрылымын  сәл  де  болса  өзгеріске 
түсіріп отырады. Мысалы, халық арасына тараған 
нұсқасы бойынша «Кедейдің бір тойғаны - шала 
байығаны» болуға тиіс еді, автор оны «Бір тойған 
– шала байлық» деп өзгеріске түсіреді. Сол сияқты, 
екінші бір мақал «Жақсы сөз жан семіртеді» деп 
таралған. Автор оны «Жан семірер жақсы сөзге» 
деп пайдаланады.
«Бір тойған – шала байлық» деген қазақ,
Қызығып тойғандыққа қалар жатып [8, 67 б.].
Жан семірер жақсы сөзге,
Көркейдім хатыңды оқып, сол бір жасап [9, 72 б.].
Бұдан  мақал-мәтелдің  мазмұнына  ешбір 
нұқсан келіп тұрған жоқ, ақын ойының көркемдігіне 
қызмет етіп отыр.
«Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық 
– ақ жаулық, үшінші байлық – он саулық» деген 
мақалдың желісі былайша пайдаланылған:
Беріп қойды аямай денсаулықты,
Отырғызып қасына ақ жаулықты.

85
М.Ж. КӨПЕЕВТІҢ 155 ЖЫЛДЫҒЫНА АРНАЛАДЫ
Саусаң бие, артуға түйе беріп,
Қотаныңнан өргізіп жүз саулықты [10, 1 б.].
Сол  сияқты  «Тесік  моншақ  жерде  қалмас» 
мәтелін төмендегідей қолданады:
Деймісің тесілген тас жерде қалар,
Шамшырақ Хақ жандырған саулап жанар.
Асыл, жасық екенін білмесе де, 
Шелекке тағуға біреу алар [15, 10 б.].
Ал  «Жетім  көрсең  жебей  жүр»  мақалын 
келесідей өңдеп қолданады:
Жетім көрсең, жексұрын көрме!-дейді.
Тіленшіні телміртіп жүрме!-дейді.
Шайтан тұрар: «Берме!» - деп жағаласып,
Оның айтқан тіліне ерме! – дейді [10, 15 б.].
Осы жолдардан ақынның халық қазынасындағы 
мақал-мәтелдердің құрылымына, мазмұнына ешбір 
нұқсан келтірмей өзгертіп, шеберлікпен түрлендіре 
ажарландырғанын, мағыналылығын арттырғанын 
байқаймыз.
Тұрақты тіркестердің құрылысы өзгертіліп 
қолданылады:
«Бұл күнде алтын азып, жез болыпты,
Дүниеде жақсы-жаман сөз болыпты» [10, 45 б.].
«Бұл күнде алтын азып жез болыпты» деген 
тіркес  «сөздің  қадірі  кетті»  дегенді  білдіреді. 
Өйткені  жұртқа  белгілі  нұсқасында  «Аз  сөз  – 
алтын, көп сөз – көмір» деп айтылады. Мәшһүр 
Жүсіп оны қайталап жатпай, бірден метонимиялық 
тәсілді қолданған.
Бәтшағар соның үшін жүрген өлмей,
Шара не басқа түссе, пенде көнбей?!
Жалғанда әрбір түрлі қылған істің, 
Адасар: оң-терісін пенде білмей [10, 26 б.].
Мәшһүр  Жүсіп  «басқа  түссе  -  баспақшыл» 
мәтелінің мазмұнын жоғарыдағы өлең жолдарында 
келтіреді.
Жаманнан – бөз қалады, жақсыдан -сөз,
Дүниенің келуі оңай, кетуі тез [10, 54 б.].
Мәшһүр Жүсіп ілімі бойынша адам өмірінің түп 
мақсаты Түп Иеге қайту екенін білдік. Осы өмірде 
адамдар міндетін басқа біреулерге үлгі көрсету үшін 
орындайды. Өмірдің осы түпкі мақсатына жету өте 
күрделі. Адам осы өмірінде мәнді өмір сүргісі келеді, 
артына көп іс қалдырғысы келеді. Ақын осы идеяны 
«Жаманнан –бөз, жақсыдан – сөз қалады» мақалымен 
береді. Ақынның бөз деп отырғаны – дүние, ал сөз – 
ғибратты істер, үлгі-өнеге. Ақынның айтпағы, өмірдің 
өткіншілігі аса өкінішті іс емес, оны қызықты өткізу 
қажет, сонда ғана адамның өмірі мәнді, мағыналы 
болмақ. Ал ол адамның өз еркіндегі мүмкіндігі. Бұл 
жерде ақын халық қолданысындағы «Жақсының 
аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді» мақалының 
идеясын бұзбай, тек құрлысын өзгертіп қолданған.
Алды-арты бұл дүниенің – қараңғы түн,
Үміт бар – болар деген бір жарық күн.
Құр босқа текке айғайлап зорықпайын,
Жаяудан  шаң  шықпайды,  жалғыздан  үн  
[10, 73 б.].
Мәшһүр  Жүсіп  халықтық  қолданыстағы 
«Жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас» 
мақалын құрлысы жағынан сәл өзгертіп қолданады. 
Өлең үзіндісінен сөз ұғар саналы жан жоқ, көңіл 
қуанар  ештеңе  жоқ  екеніне  қынжылған  ақын 
образын  байқай  аламыз.  Осы  дүниедегі  небір 
сорақы  сұмдықтарды  көре  отырып,  дүниені 
қараңғы түнге балайды. Осы келеңсіздіктерді атап 
көрсету барысында өзінің жалғыз екеніне, көпке 
қарсы тұра алмайтынына өкінеді.
«Аш атасын танымас»-деген сөз бар,
Аузына не тисе де балдай татыр [10, 4 б.].
Ақын шығармада кейіпкер бейнесін жасауда 
мәтелді халық нұсқасынан өзгеріссіз қолданады.
Құлағында тесік жоқ бұл күнгі жан,
Саңырауға сәлем берсең: «Атаң басы!» [10, 
107 б.].
Мәшһүр  Жүсіп  халық  қолданысында  бар 
«Саңырауға сәлем берсең, атаңның басы дейді» 
деген мәтелін өзгеріссіз қолданады.
«Тоям»,-десең, боласың жаманатты,
Тойған тоқтық бұзады адамзатты.
«Жоққа-шүкір, азына-қанағат!»-деп,
Әуел бастан кешіріп, айтқан, әні! [10, 57 б.].
Ақынның «Тойған тоқтық бұзады адамзатты» 
нақылы Абайдың мақалға айналып кеткен «Тамағы 
тоқтық, көйлегі көктік – аздырар адам баласын» 
нақыл сөзімен үндес. 
Тең теңін олжаламақ, тезек қабын,
Болмайды саған енді ешкім құмар [10, 139 б.].
Ақынның «тең теңін олжаламақ, тезек қабын» 
деген  фразеологизмі  халықтық  нұсқада  «тең 
теңімен,  тезек  қабымен»  түрінде  екені  белгілі. 
Мәшһүр  Жүсіп  олжаламақ  сөзін  қосу  арқылы 
стильдік  ерекшелік  туғызып,  мақал-мәтелдің 
инвариантын жасайды. Мақал-мәтелдер өзгеріп, 
инварианттық жағдайда қолданылуында өзіне тән 
ерекшелік  байқалатынын  көреміз.  Ол  тұлғалық 
өзгерістерге душар болып, әр қырынан бір көрініп, 
номинативтік қалпын сақтауға негіз болып отырған 

ӨЛКЕТАНУ № 2, 2013
86

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: