М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

гізілетін  шеген  түтіктерден  терезелер кесіліп жасалы- 
нады,  оларга  қозғалмалы  жапқыштар  қондырылады. 
Шеген бағананың ңымталуын ңамтамасыз ету үшін бер- 
ілген  қүбырлардың  бетін  оңай  бүрғыланатын  компо- 
зиттік материалдармен жабады.  Шеген  бағанада осын- 
дай терезелер көп болуы мүмкін, ол дренаж аймағын ке- 
ңейтуге  мүмкіндік  береді.  Қозғалтқыш-ауыттырғыш- 
пен  басқарылатын  жүйе  арқылы  кез  келген  терезеден 
тармақтарды бүрғылауға болады.
Көп  оқпанды үңғымалар.  Көп оқпанды үңғымалар 
қүрылысының технологиясы іске жарамсыз үңғымалар- 
ды қалпына келтіруде, жаңа кен орнын қазуда қаражатын 
азайтуға жөне өнімділігі аз үңғымалардың өнімділігін арт- 
тыруға мүмкіншілік береді. Көп оқпандық үңғыма, жал- 
пы алғанда,  негізгі тік жөне көлбеу үңғымадан  түрады, 
одан бірнеше бүйірлік үңгымалар бүрғылануы мүмкін. 
Белгілі бір жағдайда бір көп оқпанды үңғыма қанша оқпа- 
ны болса сонша көлбеу үңғымаларға эквивалентті болады.
Бүйірлік оқпандар ңаттың еске алынбаған өнімділігі 
көбірек немесе бүрын өнімді емес аймаңты ашудың есе- 
бінен ескі үңғымалардың өнімділіктерін  көбейтуге бо- 
лады. Олар қаттағы ластанған жөне суланған аймақтар- 
ды айналып өтуге мүмкіншілік береді.
Бүл өдістің теңіздегі кен орындарындағы маңызы зор. 
Мысалы,  шетелдерде бір немесе екі оқпанды үңғымала- 
ры бар шағын газ кен орындарын қазу бойынша жобалар 
жүзеге асырылады. Кен орнының бүрыннан бар инфра- 
қүрылымдарын жөне үңғыманың бүрынғы бүрғыланған 
оқпанының көп бөлігін пайдалану есебінен бүйірлік оқ- 
пандарды кесуге кеткен шығынның ңүны мен орнын тол- 
тыру мерзімі жаңа үңғыманы  бүрғылаудан өлдеқайда 
төмен болады.
Депрессияда бүрғылау. Өнімді қатты ашудың дөстүрлік 
технологиясы  репрессияға,  яғни  жуғыш  сүйықтықтың 
қысымы қаттық ңысыммен салыстырғанда жоғары болу- 
ына негізделген. Осы технология бойынша үңғымалардың 
төжірибесі үңғыма мен қаттық қысымдарының күрт түсуі 
жуғыш  сүйықтықтың коллекторға қарқынды сүзілуіне

әкеп соғатынын, соның салдарынан қаттың ластанатьгаын 
көрсетті. Жазық бүрғылауда жуғыш сүйықтықтың қатқа 
өсер ету уақыты тік немесе көлбеу бүрғылауға қарағанда 
әжептәуір артады, ол қаттың ластануын арттырады және 
техникалық-экономикалық көрсеткіштерін төмендетеді.
Қазірғі кезде әлемде қаттың коллекторлық қасиеттерін 
сақтауға мүмкіншілік беретін бүрғылау технологиялары 
қарқынды түрде дамуда. Оған үңғыма забойындағы гид- 
родинамикалық тепе-теңдік  жағдайында бүрғылау мен 
депрессиялық (жуғыш сүйықтықтың қысымы қат қысы- 
мынан аз болғандағы) бүрғылау жатады. Бүл технология- 
лар үңғымалардың өнімділігін (дебитін) айтарлықтай 
(3-4  рет) жөне қаттың мүнай беруін арттыруға  мүмкін- 
шілік  береді.  Бүл  кезде  бүрғылау  шығынының  өтелу 
мерзімі б үрғылаудың дөстүрлік технологиясына қараған- 
да 3 еседей дерлік азаяды.
Роторлық бүрғылау. Жазық бүрғылауды қолдануды 
кеңейту забойлы қозғалтқыш-ауыттырғышпен бағытты 
бүрғылау  технологиясының  айтарлықтай  кемшілік- 
терінің  болатындығын  көрсетті.  Мысалы,  созылған 
жазық аралықтарды бүрғылау жағдайында қозғалмай- 
тын бүрғылау бағанада қашауды оңтайлы жүктемемен 
қамтамасыз ету өте қиын. Үңғыма тереңдігі артқан сай- 
ын  қозғалтқыш-ауыттырғыштың бүрғылау  бағанасын 
ротормен  бүру  жолымен  бағыттау  дөлдігі  азаяды,  ал 
белгілі бір тереңдіктен  бастап  ауыттырғышпен  тиімді 
басқару тіпті мүмкін болмай қалады. Бүрғылау бағана- 
сының  қозғалмауы  үңғыманың  оқпанын  тазартуды 
қиындатады, одан да басқа бірқатар кемшіліктері бар.
Қашау берілген траектория бойынша бүрғылау бағана- 
сының үздіксіз  айналуымен  басқарылатын  роторлық 
бүрғылау жүйелерін  пайдалануда ол кемшіліктер азая- 
ды. Бүгінгі танда роторлық бүрғылаудың шетелдік жүйе- 
лерін өдетте,  қүрылымы күрделі,  сенімділігі аз болады 
жөне  бүрғылау үдерісі  кезінде ауыттырғыштың корпу- 
сының орнын ылғи да қадағалап түру қажет болады.
Бекітпелі бүрғылау. Тау жынысына өр түрлі физика- 
лық үдерістердің  өсерлерін  пайдаланатын,  принңипті
100

түрғыдан үңғымалар қүрылысының жаңа технология- 
сының үлкен потенңиалдық мүмкіншіліктері бар. Олар- 
дың бірі -  үңғыманың оқпанын балқытып бекіту арқы- 
лы бүрғылау технологиясы. Бүл технологияның мәні сол 
нақты жағдайларға байланысты  қашаудың бір  немесе 
бірнеше рейсінен кейін үңғымаға электр энергиясынан 
жүмыс істейтін жылудың жоғары температуралық ге- 
нераторы (ЖЖГ) болып табылатын арнайы снаряд түсі- 
реді.
ЖЖГ-нің бетке  көтеру үдерісінде ол үңғыма оқпан- 
ның қабырғасын балқытады да, әрі қарай суытқанда сит- 
тализациялайды  нәтижесінде  үңғыма  қабырғасында 
мықты, іс жүзінде өтімсіз петроситалдық сондай бекітіл- 
ген  оқпанда болады.  Оқпан  фирмасының дүрыстығын 
ЖЖГ-ні жиілігі 20-40 айналым/мин. ротормен біріктіріп 
айналдыру арқылы жетеді.  Полигондық сынаулар тау 
жыныстарының барлық санаттары іс жүзінде осы төсіл- 
мен пайдаланатын ЖЖГ-нің диаметріне, тау жыныста- 
рының қасиеттері жөне басқа да жағдайларға байланыс- 
ты 900-1400°С температураларында тиімді балқитынын 
көрсетті. Бүл өдіс өлі де өндірістік сынаудан өту керек, 
егер үңғымалардың қүрылысы табысты аяқталса, бірқа- 
тар принципті жаңа мүмкіншіліктер пайда болады.
2.10.  Бүрғылау қондырғылары
Мүнай  мен  газ үңғымаларын  өр түрлі  геологиялық 
жөне климаттық жағдайларда бірнеше жүзден бірнеше 
мың  метрге дейінгі  тереңдікте бүрғылайды.  Бүрғылау 
қондырғыларының бірнеше типтері бар.
Бүрғылау қондырғысының негізгі параметрі -  бүрғы- 
лау тереңдігі, ол үңғыманың қүрыл ымын, бүрғылау жөне 
энергетикалық жабдықтарды анықтайды.
Бүрғылау  қондырғысының  ілгегіндегі  номиналды 
жүктеме бүрғылау жөне шеген бағаналарды түсіру жөне 
көтеру  кезінде пайда  болатын  жүктемені  анықтайтын 
үңғыма қүрылымына байланысты болады. Бүрғылау ба-
101

ғанасының салмағы, өдетте, белгілі бір аралыңты бүрғы- 
лап  бітіргеннен  кейін  түсірілетін  шеген  бағанасының 
салмағынан  артың  болатындыңтан,  бүрғылау  ңондыр- 
гысының ілгегіндегі номиналды жүктеме бүрғылау ба- 
ғанасының салмағына сәйкес болуы керек. Алайда, ше- 
ген бағананың салмағы бүрғылау бағананың салмағынан 
артың болатын жағдай да болуы мүмкін, ондағы соңғы- 
ның созылуы және үсталып ңалуына байланысты бүрғы- 
лау  ңондырғысының  ілгегіне рүңсат  етілетін  жүктеме 
бүрғылау бағанасының салмағынан артың болуы керек.
Сондыңтан  үңғыманың жөне  бүрғылау  ңүбырлары- 
ның  белгілі  бір  диаметрлерінде,  және  соңғысының 
белгілі бір массасында бүрғылау ңондырғылары ілгекке 
рүңсат етілетін максималды жүктемемен сипатталады. 
Бүрғылау  ңондырғысының  көрсетілген  параметрлері 
шығыр жетегінің және бүрғылау сорғысының ңажетті 
ңуаттылығымен  аныңтайды.
Барлау жөне пайдалану терең бүрғылау үшін 1 м бүр- 
ғылау бағанасының салмағы 30 кг болғанда тереңдігі 2000, 
2500,3000,4000, 5000,6500,8000 жөне 10 000 м-ге дейін 
болатын үңғыманы бүрғылай алатын бүрғылау ңондыр- 
ғыларын  ш ығару  ңарастырылған.  Бүл  көрсетілген 
бүрғылау  ңондырғыларының  ілгекке  рүңсат  етілетін 
максималды жүктемесі оларға сөйкес  1,2;  1,4;  1,7;  2,0; 
2,5; 3,2; 4,0; 5,0 МН болады.
Барлың  бүрғылау  ңондырғылары  бір  типті,  біраң 
өздерінің  сипаттамалары бойынша  өр  түрлі  бүрғылау 
жөне энергетикалың ңүрал-жабдыңтар болып табылады.
28-суретте  тереңдігі  2500  м-ге  дейінгі  барлау  жөне 
пайдалану үңғымаларын бүрғылағанда кең ңолданыла- 
тын бүрғылау ңондырғысының жалпы көрінісі берілген. 
Бүл  ңондырғы  мынадай:  ротор  (12),  белдік  жүйесі  бар 
шығыр (6), сорғыштар (9) жөне мүнара (1) сияңты негізгі 
түйіндерден түрады. Шығырды жөне сорғыштарды іске 
ңосатын іштен жанатын  ңозғалтңыштар пайдаланыла- 
ды. Бүрғылау ңондырғысының жиынтығына ңосарлан- 
ған дірілдеткіш елеуіштен,  науалардың жугыш сүйың- 
тыңңа арналған  ңабылдау сыйымдылыңтардан,  ңадау-
102

шасы бар айдайтын құбырлардан тұратын циркуляция- 
лық жүйе кіреді.
Бұрғылау бағананы түсіру және көтеру, шеген баға- 
наны  түсіру,  қашауды  қосу үшін  және бүрғылау мен 
шеген  бағаналарды  бүрау және  бүрандаларын  босату 
үшін шығыр (6), кронблок (2), белдік блок (3), ілгек (4) 
және белдік арқаннан түратын полиспастық жүйе қыз- 
мет етеді.
Көтеру механизмін орналастыруды және бүрғылау ба- 
ғанасының шамдарын қондыруды А-тәрізді қүрылымы 
бар мүнарада (1) жүргізеді.  Бүрғылау бағанасын айнал- 
дыру (роторлық бүрғылау), бүрғылау бағанасын период- 
ты түрде бүрып түру (турбиндік және электробүрғымен 
бүрғылауда), түсіру-көтеру жүмыстары кезінде бүрғылау 
бағанасын іліп қою және үңғымаға оны түсіргенде шеген 
бағананы іліп  қою  қызметтерін  ротор (12) атқарады. 
Үңғыманы жуу екі бүрғылау сорғыштарымен (9) жүзеге 
асады.  Шығыр,  ротор және  сорғыштардың жетектерін 
қосу екі жүпталған дизельмен (7) жүзеге асады.
Екі қозғалтқьпптың қуаттылығы үңғыманы бүрғылау 
роторлық тәсілмен жүргізілгенде екі сорғыш, роторды қо- 
суға жеткілікті жөне түсіру-көтеру жүмыстары жүргі- 
зілгенде шығырды қосуға толық жетеді.
Бүрғылау  қондырғысы  механизмдердің  жиынтығы 
болып табылады, олардың негізгі бөлігі металдық негізде- 
меге бекітілген, ол қондырғыны бір нүктеден басқа нүкте- 
ге дейін жиналған түрінде көтерілген мүнара жөне оған 
бекітілген бүрғылау жөне энергетикалық қүрал-жабдық- 
тармен бірге жеткізілуге мүмкіндік береді. Қондырғы ме- 
ханизмдері жөне бүрғылау бригадасын жел мен атмосфе- 
ралық жауын-шашыннан қорғау мақсатында тақтайлар- 
мен немесебасқа материалдармен қалқандалып тігілдіру 
немесе резеңкеленген  матамен жабылу үшін  металдық 
қаңқамен (каркас) жабдықталады.
103

1 -  мүнара; 2 —
 кронблок; 3 —
 белдік блок;
4 -  ілгек;  5 -  вертлюг; 6 -  шығыр;  7 -  дизелдер; 8 -  редуктор;
9 —
 бүргылау сорғысы;  10 -  сорғылардың қабылдағыш 
сыйымдылықтары;  11 —
 пневматикалың басңару;  12 — ротор
27-сурет. Бүрғылау ңондырғысы:
Баңылау  сүраңтары
1.  Ү ңғымаларды  бүрғылауды ң  қандай  төсілдері  болады? 
Бүрғылау ңаш аулары  мен бүрғылау бағанасы  не үшін  қолда- 
нылады  жөне  олар  қандай  элементтерден  қүралады ?
2.  Үңғымаларды  жуу  жөне үрлеу  не  үшін  қолданылады?
3.  Бүрғылау режимі  дегеніміз не?
4.  Шеғен  бағананың  элементтері  жөне  оның  жүмыс  істеу 
ж ағдайлары .
5.  Б үрғы лау  қонды рғы лары ны ң  элем енттері  жөне  олар- 
дың жүмыс  істеу жағдайлары.
104

3-ТАРАУ
МҮНАЙ МЕН ГАЗДЫ ӨНДІРУ
3.1. М ү н ай   ж ә н е  г а з ш о ғ ы р л а р ы н а  әсер  ететін  
ң а т т ы қ   э н е р ги я   м ен   к ү ш тер
К ез  к е л ге н   м ү н а й   ш о гы р л а р ы н ы ң   п о те н ц и а л д ы қ  
энергиясы  болады. Оның мөлш ері қ атты қ ңысы мы жөне 
бүкіл ж ү й ен ің  ж ал п ы  көлем ім ен аны қталады . Ж үйенің 
ж ал п ы   көлемі  м үнай  немесе  газ  ш огы ры   ж өне  ол  шо- 
гы рды  ңорш аган су айм ағы нан түрады.
М үнай немесе газ ш оғы рлары н  неғүрлым судың көп 
массасы  қорш аған болса жөне қ атты қ  қы сы м ы  көп бол- 
са, ш оғы рда да солғүрлы м табиғи энергияны ң қоры көп 
болады.
Қатты үңғымалармен аш уға дейін онда сүйыңтық пен 
газ қозғал ыссыз статикалы қ күйде болады жөне өздерінің 
тығыздықтарына сөйкес  тік орналасады.  Қатты үңғыма- 
мен  аш қаннан  кейін  жөне  қатты ң  қысымына  қарағанда 
үңғы м аны ң  забойындағы  қы сымды  аз  етіп  жасағаннан 
кейін,  ондағы тепе-теңдік  бүзылады:  сүйы қты ң  пен  газ 
қысым төмен аймақтарга, яғни үңгыма забойларына қарай 
қозғала  бастайды.  Қ атты ң  энергиясы  осы  қозғалуларға 
жөне сүйы қты қ  пен  газдың  кеуек ортада  қозгалғандағы 
кедергілерді  ж еңуге  ж үм салады .  Энергия  ж үм салуы на 
қарай қатты қ қысым көп жағдайда төмендей береді.
Сонымен, қаттарда ж атқан  сүйықтың пен газ күштер- 
дің әсерінде болады, ол күш тердің ж иы нтығы мүнай, газ 
жөне судың қаттарда оларды қазу кезіндегі  қозғалыста- 
рын, сондай-ақ сол қозғалыстардың сипаты мен қарқын- 
дылығы н  аны қтайды .
Қ атта өсер ететін күш терді екі топқа бөлуге болады: 
ңозғалыс күш тері жөне сүйы қты қтар мен газды ң қозға-
105

лысына ңарсы әсер ететін жөне қаттарда м үнайды ұстап 
түратын кедергі күштері.
Қаттардағы мүнай, газ жөне судың қозғалуын болды- 
ратын күштерге мыналар жатады:
1) қат контурының суларының қысымынан болатын 
күштер;
2) қат  суқысымдық жүйесінің серпімділігінің әсері- 
нен болатын күштер, яғни сүйықтық пен қаттар жыныс- 
тарының серпімділіктері;
3) қаттың көтеріңкі бөлігіндегі бос газдардың қысы- 
мынан болатын күштер;
4) мүнайда еріген газдың үлғаюынан болатын күштер;
5) мүнайдың ауырлық күші.
Қатта мүнайдың қозғалуына кедергі жасайтын күш- 
терге мыналар жатады:
1) сүйықтық пен газдың өздерінің тұтңырлығын же- 
ңуге кететін ішкі үйкеліс күштері;
2) мүнай-газы болатын жыныстың кеуектік арналары- 
ның қабырғаларьша мүнай, су немесе газдың үйкелуі;
3) қат бойымен сүйықтық пен газдың салыстырмалы 
қозғалуы кезіндегі фазааралық үйкелу;
3) 
мүнайды қатта кеуекті арналардың қабырғалары- 
на жүғуына байланысты мүнайды қатта үстайтын  ка- 
пиллярлық жөне молекулалық-беттік күштер.
Сүйыңтық пен газдың қат бойынша ңозғалуына гид- 
равликалық  кедергі ең алдымен қозғалатын сүйықтық 
пен газдың түтқырл ығына және ағынның жылдамдығы- 
на байланысты болады. Неғүрлым түтқырлық көп болса, 
соғүрлым кедергі күштері де көп болады; неғүрлым ағын 
жылдамдығы көп болса, соғүрлым кедергі күштері де көп 
болады.
Сүйықтық пен газ жыныс арқылы өткендегі үйкеліс- 
ке кедергі  жыныстағы кеуектер мен арналардың шама- 
ларына, сондай-ақ қиманың біртектілік дәрежесіне жөне 
кеуектердің ңабырғаларының кедір-бүдырлығына төу- 
елді болады.
Қат жынысындағы түйірлердің диаметрі мен арнала- 
рының қималары неғүрлым аз болса, солғүрлым мүнай-
106

дың қүм арқы лы  жүргендегі кедергі  күш тері көп бола- 
ды.
Ф азааралы қ  үйкеліс  нәтиж есінде  компоненттердің 
салыстырмалы қозғалысында олардың түтқырлықтары- 
ның айырмаш ылығынан кедергі күш тері пайда болады.
Үсақ кеуектерде сүйықтарды үстап қалатын және олар- 
ды  ығыстырып  ш ығаруға үмтылатын  қаттың  қозғалыс 
күш теріне  қарсы   өсер  ететін  кап и ллярлы қ  күш тердің 
мөні зор.
Қ атты ң  мүнай  бергіш тік  ш амасын  анықтайтын  қат 
қүмдары ның мүнай ж әне сумен таңдамалы дымқылда- 
нуының айтарлы қтай мәні бар.
3.2. М үнай ж ән е га з ш о ғы р л ар ы н ы ң  реж им дері
Қ атты ң өр түрлі энергиялары ның болуы жөне мүнай 
мен  газ  ш оғырларын  қазу  үдерісінде  олардың  байқалу 
сипаты ш оғырдың режимін анықтайды. Мүнай және газ 
ш оғырларының режимдерінің газ жөне мүнай кен орын- 
дарын ж алпы   тану үш ін жөне оларды пайдалану үшін 
маңызы зор. Режим мүнайды жөне газды ш ығаруға жағ- 
дай  туғы заты н  мобильдік  энергияның  мөлш ерін,  сон- 
дай-ақ пайдалану кезінде осы энергияның өзгеуін анық- 
тайды. Кен орны қаттары ны ң режимдерін білу қысым- 
ны ң  түсуі  ж өне  осы  ш оғы рды ң  үң ғы м ал ары н ы ң   де- 
битінің, үңғымалардың сулануының жағдайы мен уақы- 
тының жөне т.б.  болжамдарын  ж асауға м үм кінш ік бе- 
реді.
Қарастырылған уақы т мерзімінде қаттың басты қоз- 
ғауш ы күш інің басымдыл ығы бойынша режимге ат беру 
(атау) қабылданған.
Мүнай  жөне газ  шоғырының  көпш ілік  бөлігінде су- 
қысымдық режим  деп аталатын режим болады, ол кезде 
қаттағы мүнай мен газ дың үңғымаларға қозғалысы шеткі 
(конурлық) судың келуінің өсерінен  болады.  Идеалдық 
жағдайда  осындай режимде мүнай  шоғырлары  ылғи да 
беттік  көздердегі  сумен  толады,  ол  судың  мөлшері  шо-
107

ғырдан алынатын мүнайдың мөлшеріне тең немесе аздап 
кем болады.  Осындай суңысымдың жүйенің қоректену 
көздері атмосфералың жауын-шашындар, өр түрлісу ңой- 
малары, мүз сулары болуы мүмкін.
Мүнайды шорырдан шығарған сайын ондағы босаған 
кеуек кеңістіктер көбеймелі шет сулармен тола бастайды 
жөне  сумүнайлық  жанасу  (мүнай  мен  су  шекарасы) 
үңғыма бағытына қарай үздіксіз жылжи береді. Еғер бет- 
тен қатқа енетін судың мөлшері үңғымадан өндірілетін 
мүнайдың мөлшеріне тең болса,  онда үңғыманың өнім- 
ділігі мен қаттың қысымы  пайдалану кезінде түраңты 
болып қалады. Егер қатқа кіретін судан гөрі мүнай көбі- 
рек шығарылатын болса, онда үңғыманың өнімділігі мен 
қаттың  қысымы біртіндеп  азая береді.  Мүндай жағдай 
мүнай шоғыры күнгейлік бетпен жалғанбағанда да, енде- 
ше, сырттан энергия  алмағанда да болады.
Суқысымдық режимде кіретін контурлың су үңғымаға 
жеткенде, мүнайдың орнына тек су ғана шығады да, шо- 
ғырды падалану тоқтатылады.
Алайда,  мүнайды ығыстыратын  алмасатын сумен то- 
лық ығыстыру ешқашанда болмайды. Өйткені мүнай  мен 
оны ығыстыратын су кеуек қатта бірден қозғалады. Мүнай- 
дың орнын басу үдерісінде судың түтңырлығы мүнайдан 
аз болғандықтан,  ол мүнайдан басып озады.  Өндірілетін 
қат сүйықтығының жалпы көлеміндей судың мөлшері 
түрақты түрде көбейе береді де,  мүнай кеуектен ығысты- 
рылмайды, тек судың ағынына ілесетін болады.
Мүнайдың түтқырлығы  неғүрлым  көп  болса,  соғүр- 
лым бастапқы  сумүнайлық жанасудан көбірек қашық- 
тыққа су мен мүнайдың параллель  қозғалысы таралады. 
Бүл кезде ағындагы судың мөлшері біртіндеп көбейе бе- 
реді. Тіпті үңғымадан тек таза су шыққанның өзінде де 
жыныстың кеуектерінде мүнайдың қандайда бір мөлшері 
шығарылмай қалады.
Мүнай  шоғырын  өңдеудің  тиімділік  көрсеткіші  -  
мүнайбергіштік  коэффициенті деп  аталатын  шама.  Ол 
шоғырдан шығарылған мүнайдың мөлшерінің оның бас- 
тапқы қорына қатынасы.  Практика мүнайбергіштік  ко-
108

эффициенті суқысымдың режимдегі мүнай шоғыры үшін
0,5-0,8 болатын, яғни пайдаланғанға дейінгі жалпы мүнай 
ңоры ны ң  5 0-8 0% -ы  ған а  ш оғырдан  ш ы ғары латы ны н 
көрсетті.  Мүнай  шоғырының сумен  ңоректенетін  жүйе- 
сінің шамасы үлкен болған жағдайда, тіпті осы жүйе жер 
бетімен ңосылмаса да, пайдаланудың бас жағында қаттың 
қысымы азайғанда оның энергиясы қат сүйығының және 
ол болатын  жыныстың серпімді үлғаюымен  өрнектеледі. 
Қысым 1 МПа-ға азайғанда судың көле-мі бастапңы көлем- 
нен  1/2000-1/2500 аралығында көбейеді.  Қысым  1  МПа- 
ға азайғанда  мүнайдың  көлемі оның газқанықтылығына 
байланысты бастапқы көлемнен  1/70-тен  1/1400-ге дейін 
көбейеді, ал қысым 1 МПа-ға өзгергенде, жыныстьщ көлемі 
өзінің шамасынан  1/10000-ден  1/50000-ге дейінартады.
Ш оғырдағы  ңысым  азайған  сайын  мүнай  мен  судың 
көлемі артады, ал кеуектік арналар жіңішкереді, ңаттағы 
су үңғымаығыстыратын мүнайдың орнын басады. Қаттың 
суқысымдық жүйесінің қысым  азайғандағы серпімділік 
үлғаюы өте аз болғанына қарамастан, бүл қүбылыс мүнай 
кен орнын пайдалануда үлкен рөл атқарады, өйткені бүл 
кезде үдеріске мүнай шоғырын ңоршайтын, қысым туды- 
ратын судың өте көп көлемі қатысады.
Н егізгі  қозғауш ы  күш і  ж ы ны сты ң  жөне  онда  бола- 
тын  судың  серпімді  үлғаю ы  болып  табылаты н  мүнай 
ңатының режимі  серпімді суқысымды (серпімді) режим 
деп аталады.
Контурлы судың активті қозғалысы бар серпімді ре- 
жимдегі мүнай шоғырында мүнайдан босаған кеуектер 
болмайды, қатты қ қысым тез азаяды жөне уақы т өтуіне 
байланысты  шоғырдың  ж үм ы сты қ  режимі  газды қ  ре- 
жимге өтуі мүмкін. Мүндай шоғырларда өдетте қатты қ 
қысымды сақтау үш ін қатқа суды айдап,  жасанды ша- 
ралар ңолданады.
Қ атты қ  судың  қы сы мы  жөне  қатты қ  суңысымдық 
жүйелердіңсерпімділік күштерімен қатар, барлық мүнай 
ж өне  газ  ш оғы рлары нда  қатта  газ  бөркі  түрінде  бос 
күйінде болатын немесе мүнайда еріген газдың энергия-
109

сының белгілі бір қоры болады.  Газ бөркі айтарлыңтай 
көлемде болатын мұнай шоғырларында қысылған газдың 
қысымынан және үлғаюынан болатын күштер өсер етеді. 
Газ бөркінде газ қысымы газмүнайлық жанасуды айна- 
сына береді,  ендеше,  ол шоғырдағы мүнайдың барлық 
көлеміне беріледі. Шоғырдан мүнайды сынауға алғанда 
қат қысымы азаяды, газ бөркі көбейеді де, поршеньге үқ- 
сас мүнайды шоғырдың төменгі жағына ығыстырады.
Энергиясының  басым  көпшілігі  газ  бөркіндегі  бос 
газдың  энергиясы  болатын  қат  жүмысының  режимі 
газқысымдық режим  деп аталады.
Мүнайды  газбен  ығыстыру үдерісі  мүнайды  сумен 
ығыстыру үдерісіне үқсас,  айырмашылығы  сол  -   егер 
су мүнайды шоғырдың жоғары бөліктеріне қарай ығыс- 
тырса, газ төменгі бөліктеріне қарай ығыстырады.
Газ бөркінде қысым астында болатын  газдың көлемі 
әрқашанда  мүнай  шоғырын  қоршаған  суқысымдық 
жүйенің көлемінен аз болады, сондықтан мүнда энергия 
қоры шектелген болады. Оған қоса, мүнайға қарағанда газ- 
дың түтқырлығы өлдеқайда аз болады. Сондықтан мүнай- 
ды ығыстыру үдерісінде жөне газ бөркінде газдың үлгаю 
кезінде ол газмүнайлық жанасудан алыс емес орналасқан 
үңғымаға кіріп кетеді. Газдың үңғымаға кіруі газ энергия- 
сының пайдасыз шығынына жөне мүнай ағынының аза- 
юына әкеп соғады.
Газқысымдық режимді  шоғырдың  мүнайбергіштік 
коэффиңиентін арттыру үшін оның жоғарғы бөліктеріне 
беттен газ айдау керек, ол қат энергиясын үстап түруға, 
ал кей кезде қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Газды режим (еріген газ режимі) бос газы жөне шеттік 
судың  қысымы  болмайтын  қаттардың көлбей  түсетін 
шоғырларға төн болады.
Сүйықтықты алудың жоғары темпі де тіпті шоғырда 
шеттік сулардың немесе газ бөркінің болуына қарамас- 
тан газ режимінің болуына себебін тигізеді, өйткені бүл 
жағдайда су  немесе газ  мүнайдан босаған  көлемді тол- 
тырып үлгере алмайды да, мүнайды үңғымаға ығысты-
110

ратын активті ңысымдық  күш тің  рөлін атқара алмай- 
ды.
Режимдегі негізгі қозгауш ы күш і,  жогарыда айтңан- 
дай мүнайда еріген  немесе мүнаймен бірге ңатта майда 
көпірш іктер  түрінде  ш аш ы раган  газ  болады.  Қаттагы 
газ азайган сайын газ мүнайдан бөліне бастайды, оның 
ж еке көпірш іктері үлкен көлемге үлгаяды  да, мүнайды 
кеуектік кеңістіктен қысымы аз аймаққа, яғни эксплуа- 
таңиялы ң үңғымалардың забойларына итереді.
Қатта басқа әсер ететін  күштер  болмағанда  мүнайды 
ы ғы сты руды ң  осындай  үдерісі  м ы надай  себептермен 
тиімділігі аз болып сипатталады: біріншіден, ңаттагы газ- 
дьщ,  мүнайда еріген газдың мөлшері шектелген;  екінші- 
ден,  шоғырдағы  қысым  азайғанда  газдың  көп  мөлшері 
мүнайды  итеретін  пайдалы жүмыс істемей,  қүр бекерге 
үңгымаға кіріп кетеді. Ол газ тыгыздығының мүнай ты- 
ғыздығынан аздығымен жөне газ көпірш іктерінің үңғы- 
малардың забойларына қозғалу кезінде мүнай тамшыла- 
рының қозғалуын басып озуымен түсіндіріледі.
Газ режимдеріндегі қатты қ энергияның ш ығындалу 
тиімділігі газфакторымен  сипатталады, ол 1 тонна шы- 
ғарылған  (өндірілген)  мүнайға  келетін,  қалы пты   жағ- 
дайға келтірілген газдың мөлшері.
Еріген газ режимімен сипатталатын мүнай шоғырла- 
рын  пайдалану  үдерісінде  қатты қ  қы сы мны ң  үздіксіз 
азаюы  жөне  газ  факторының  артуы байқалады,  ол  қат 
энергиясы ны ң  тиім сіз  ш ы ғы ндалуы н  көрсетеді.  Бүл 
режимдегі мүнайбергіш тік коэффиңиенттері өте аз, са- 
раптамалың  мөліметтер олардың  0,15-0,30  болатынын 
көрсетеді.
Еріген газ режимінде қазы лған мүнай шоғырларын- 
дағы ңат энергиясын қалпы на келтіру үш ін шоғырға су 
немесе газ айдау жолымен қат қысымын жасанды үстау 
өдістерін пайдалану  керек.
Қ ат энергиясын ың тағы бір көзі -  ауырлық күш ін қа- 
растырайық.
Барлың м үнайы бар жыныстар ж азы қ ауданға белгілі 
бір бүрышпен жатады.  Сондықтан онда болатын  мүнай

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: