М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

температуралық сипаттамасының үлкен түтынушылық 
мөні бар.
Мотор майларының түтқырлығының температураға 
тәуелділігінің максималды мүмкін жатық қисығы болуы 
қажет.  Жоғары температураларда бүл майлар өте сүйыл- 
мауы  тиіс,  ал  төменгі температураларда,  керісінше, 
аққыштығын жоғалтпауы тиіс. Мотор майларын тазалау 
үдерісі кезінде деасфальттану мен депарафинденуге түсе- 
тіндіктен,  олардың түтқырлық қасиеттері түгелдей  по- 
лиңиклдік нафтенді, ароматты жөне гибридті парафинді- 
нафтенді-ароматты көмірсутектердің қүрылысы мен мо- 
лекулалық массасына байланысты болады. Ең қүламалы 
түтқырлы-температуралық қисық қысқа бүйір тізбектері 
бар полиңиклді көмірсутектерде, өсіресе, егер молекула- 
да сақиналар саны үштен көп, ал сақиналар конденсир- 
ленбеген жағдайда болады. Циклді көмірсутектер моле- 
кулаларында үзын бүйір қаныққан тізбектердің болуы бүл 
маңызды көрсеткішті жақсартады. Тізбектердің тармақ- 
талуы жақсы оң өсерді кемітеді. Жалпы мүнайдың жоға- 
ры молекулалық көмірсутектерінің түтқырлы-темпера- 
туралық қасиеттері қазіргі заманғы мотор майларына 
қойылатын  жоғары  талаптарға сөйкес  келмейтіндігін 
мойындау керек. Бүл өсіресе, нөлден төмен температура- 
лар кезіндегі түтқырлық қасиеттеріне қатысты. Сондық- 
тан да, синтетикалық майлағыш майларды қолдану тара- 
ла бастады.  Майлағыш  майлардың түтқырлық қасиет- 
терін дистиллятты майлардың түтқырлығын арттыратын 
қоспаларды пайдалану жолымен де айтарлықтай жақсар- 
туғаболады.
Егер май көп жүктеме жөне аз  жылдамдық кезінде 
жүмыс істеу кезінде, майдың жоғары түтқырлығының 
өзі сүйықты майлағыш режимін қамтамасыз ете алмай- 
ды. Бүл жағдайларда, белгілі бір қалыңдықтагы түрақ- 
ты майлағыш қабатты алу мүмкін болмай, май үйкелетін 
беттер астынан  толық  шығып  кетуі  мүмкін.  Мүндай 
жағдайлардағы майдың маңызды сипаттамасы майлы- 
лығы немесе  майлағыш қабілеті болып табылады.  Бүл 
терминдермен  майдың металл  бетінде  берік те,  жүқа
354

майлағыш қабат жасау ңабілеті аньщталынады. Әр түрлі 
авторлардың мөліметтері бойынша, бүл қабаттың қалың- 
дығы 0,1-1,1 мк ғана болады екен, яғни 50-500 молеку- 
лалық  қабаттардан  аспайды.  Мүндай  майлаудың  типі 
шекаралық майлау деп  аталады.  Мүндай қабаттың өте 
жүқалығына қарамастан,  ш екаралық майлау кезіндегі 
материалдардың  тозуы,  қүрғақ  үйкелумен  салыстыр- 
ғанда, мың есе кемиді екен.
Тоңазытқыш машиналарға арналған майлар, аспап- 
тық және мотор майлары, басқа дабірқатарлары түтыну 
шарттары бойынша -  30-дан -  60°С-қа дейінгі темпера- 
туралар кезінде қозғалғыштығын жоғалтпауы тиіс. Тех- 
никалық нормаларда майдың бүл сапасы оның қату тем- 
пературасын анықтау арқылы бақыланады. Қату темпе- 
ратурасының мәні  майдағы қатты  парафиндер мен  ңе- 
резиндердің болуына  байланысты.  Төменгі  температу- 
ралар  кезінде  олар  кристалданады .  К ристалдық  тор 
түзіліп, онда сүйық көмірсутектер қоршалып қалады да, 
бүкіл жүйе өзінің қозғалғыштығын жоғалтады.
Төменгі температураларда майдың "қатуы, тоңазуы” 
басқа да себептерден болуы мүмкін. Төменгі температу- 
ралар  кезіндегі  түтқы рлы қты ң  жоғары  дәрежесі  бар 
жоғары  молекулалық  көмірсутектер  молекулалардың 
ассоңиаңиялануына  бейім,  ал  ол  түтқырлықтың  күрт 
артуына  алып  келеді.  Мүнай және  синтетикалық  май- 
лардың төменгі температуралық қасиеттерін жақсарту 
мақсатында оларға  қату  температурасын  төмендететін 
арнайы қоспалар -  депрессаторларды қосады.
Мүнай майларының маңызды сапалық көрсеткіші —
 
олардың ауа оттегіне қатысты химиялық түрақтылығы 
болып табылады.  Бүл мотор, турбинді, компрессорлық, 
трансформаторлық және бірқатар басқа майларға қатыс- 
ты, олар үйкелу түйіні арқылы көп рет айдалатын цир- 
куляциялық майлау жағдайында түтынылады.
Жүмыс жағдайында май бірқатар факторлардың өсер- 
інде болады, олар тотығу үдерісін күрт жеделдететін фак- 
торлар: жоғары температура, түрлі металдардың катали- 
тикалық әсері, ауамен жанасу, тотығу өнімдерінің авто-
355

каталитикалық  әсері.  Майдың тотығуы не оның бүкіл 
көлемінде (ңалың ңабатында) жүреді, не жүңа ңабатын- 
да, үйкелістің цилиндрлі-поршеньдік түйіні арңылы май 
үрленген кезде жүреді. Соңғы жағдайда май температу- 
раның аса ауыр жағдайында  жөне ауа оттегісімен жөне 
металмен контактіде болады. Мүндай жағдайда майдың 
термототығу түраңтылығы туралы айтылады.
Майдың химиялың түраңтыл ығы жағынан ең жаңсы 
көмірсутектік  топтың  ңүрамы —
 бүйір  ңаныңңан үзын 
тізбектері бар аз циклді нафтенді,  ароматты жөне гиб- 
ридті көмірсутектердің ңоспасы болын табылады.
Майда түрлі тотығу өнім дерінің жинаңталуының зи- 
янды зардаптары болады.
1.  Төменгі  молекулалың ңышңылдар  металдарды, 
өсіресе, түсті металдарды (ңорғасын,  кадмий, т.б.) бел- 
сенді коррозиялайды.
2. Жоғарғы молекулалың ңышңылдар оттегі жөне су 
ңатысын да бүл жағдайл арда түзілетін темір (II) гидрокси- 
дімен өрекеттеседі:
Ғе(ОН)2+2ЕСООН -> (ВС00)^е+2Н20
Ж оғарғы  ңышңылдардың  түздары  майда  нашар 
ериді, түнбаға түсін, шлам түрінде майланатын беттер- 
де және циркуляциялың майлы жүйеде жинаңталады. 
Сонымен бірге, бүл түздар тотығудың біріншілік реак- 
цияларын катализдейді.
3.  Трансформаторлың майда ңышңылдың,  сонымен 
бірге судың жинаңталуы, оның ең негізгі түтынушылың 
сипаттамасы —
 кернеулігіне теріс өсер етеді,  себебі бүл 
кезде оның электрөткізгіштігі өседі.
4.  Реакцияның жогарғы молекулалың өнімдері (шай- 
ырлар,  асфальтендер,  карбендер)  май  беретін  жүйеде 
ңалын  ңойып,  оны ластайды жөне ңозғалтңыштар мен 
компрессорлардың цилиндрлерінде нагар түзілудің бір 
себебі  болып  табылады.  Қозғалтңыштардағы  нагарлар 
олардың ңалыпты жүмысын аса күрделендіреді, ал ком- 
прессорларда олар жарылыстың себебі де болуы мүмкін.
356

Цилиндрлер,  поршеньдер,  саңиналар,  клапандар ңабыр- 
ғаларында, т.б. көмірлі шөгінділердің жинақталуы, тек 
тотығу өнімдерінің есебінен ғана жүрмей, полициклдік 
кемірсутектер мен шайырлы заттардың термиялық ай- 
налулары нөтижесінде де жүреді.
5. 
Оксиқышқылдар  мен  олардың  конденсация  өнім- 
дері: лактидтер, эстолидтер, т.б.  көмірсутектерде өте на- 
шар ериді. Сондықтан да, олар  не нагар типті көмірлі шө- 
гінділерді түзеді, не қозғалтқыштыңпоршеньді тобының 
түрлі бөліктерінде,  сыртқы түрі бойынша лакты  қапта- 
маға үқсас,  ж үқа жөне аса  берік ңабат түрінде  шөгеді. 
Ы стық  емес  бөліктерінде  оксиқыш қы лдар  жабысқақ 
шөгінділер  береді.  Л акты   қабыршықтардың  түзілуі  -  
майлардың ж үқа  қабатпен тотығуының нөтижесі. Лак- 
тың шөгуі,  бүл  шөгінділер түзілген  поршеньді сақина- 
лардың күйіп  кетуін жөне бөлшектердің  аса қызып  ке- 
туін тудырады.  Мүның бөрі қозғалтқыштың қуатын ке- 
мітіп, оның тез тозуын жөне майдың көп шығындалуын 
өсіреді.
Майлардың тотығуы мен шөгінділер беруін алдын ала 
бағалау  үшін  түрлі  өдістер үсынылған.  Негізінен,  бүл 
әдістер майлардың ауамен немесе оттегімен бомбада не- 
месе шыны аспапта 120-200°С кезін де жедел тотықтыруға 
негізделген.  Тотығудан  соң  қы ш қылдық  санын  жөне 
шөгінді  мөлшерін  аны қтайды.  Бүл  өдістер  бойынша 
анықталған  химиялық  түрақтылық  көрсеткіштері  тур- 
бинді компрессорлық, трансформаторлық жөне басқа да 
майларды бағалау үшін қажет. Іштен жанатын қозғалт- 
қыштарда арналған майлардың моторлық қасиеттері ар- 
найы өдістермен анықталынады. Бүл өдістер майдың қан- 
дай да бір дөрежеде ңозғалтқыштағы күйін анықтайды.
Тіпті  ж ақсы   мүнай  майлары ның  өзі  тыңғылыңты 
қүранды  тазалаудан  кейін  де,  поршеньді  қозғалтқыш- 
тарда жүмыс  істеу  жағдайында  ж еткілікті  химиялық 
және термиялық түрақтылығы болмайды. Сондықтан да, 
қазіргі уаңытта майлардың көптеген сапалың көрсеткіш- 
тері  мен  түтынуш ылық  қасиеттерін  жақсартуға  қабі- 
летті түрлі қоспаларға зор мән берілуде.
357

Олардың майлағыш жөне арнайы майлардың ңазіргі 
өндірісіндегі мөні өте зор.
Қоспаларды мотор майларының барлық типіне, тур- 
биндік,  компрессорлық, трансформаторлық, трансмис- 
сиондық жөне бірқатар индустриалдық майларға  қосы- 
лады.
Майларға төмен дегідей типті қоспалар қосылады: 1) то- 
тығуға қарсы;  2) коррозияға қарсы;  3) депрессаторлар;
4) түтқырлы; 5) тозуға қарсы; 6) жуғыш немесе нагарға 
қарсы;  7) көбікке қарсы; 8) көп функңионалды.
Тотығуға қарсы қоспалар. Тотығуға қарсы қоспалар- 
ды қалың қабатта тотығуы жүретін трансформаторлық, 
турбиндік  жөне осыларға үқсас  майларға  қосу оларды 
ауыстырмай  үзақ  уақыт жүмыс  істеуін  айтарлықтай 
үзартады.  Мотор  майларына  қосылатын  қоспалардың 
композициясында тотығуға  қарсы қоспалардың болуы 
бүл майлардың термототығуға түрақтылығын арттыра- 
ды.
Коррозияға қарсы қоспалар. Мотор майларында май 
жолдарын,  сорғыларды,  цистерналарды, т.с.с. коррозия- 
лайтын  бөтен  қоспалар  болуы,  ж инақталуы   мүмкін. 
Әсіресе,  тотығу өнімдерінен,  күкіртті  қосылыстардан 
болатын түсті металдардан жасалған мойынтіректердің 
астарларының коррозиясы өте қауіпті. Ылғал қатысын- 
да коррозия күрт күшейеді. Коррозиямен күресу мақса- 
тында, арнайы коррозияға қарсы қоспалар қосады, олар 
негізінен  металл беттеріне оңай адсорбцияланатын по- 
лярлы заттар болып табылады.  Олардың өсер ету меха- 
низмі, металға қышқыл жөне басқа активті агенттердің 
әсер етуіне кедергі жасайтын, металда қорғағыш моно- 
молекулалық қабат жасау болып табылады.
Майларға коррозияға  қарсы қоспалар ретінде қосы- 
лады: күкірттенген май,  рицинол жөне олеин қышқыл- 
дарының күкірттенген эфирлері,  алкилфенол сульфид- 
тері, фосфиттер (фосфорлы қышқыл эфирлері), сонымен 
қатар, күкірт пен фосфоры бар тиофосфорлы қоспалар. 
Бүл барлық заттар металда оңай қорғаныш қабықшасын 
түзеді.
358

Депрессаторлар.  Мұнай  майларының қату темпера- 
турасын төмендету және төменгі температураларда ай- 
далуын  жақсарту үшін депрессорлар  немесе  депресса- 
торлар (депрессия сөзінен -  төмендету) қолданылады.
Майлардың  түтқы рлы қ  қасиеттерін  жаңсартатын 
қоспалар. Түтқырлы қоспалар дегеніміз түтқырлығы аз 
майлармен араластырғанда,  олардың  түтқырлығын оң 
температуралар кезінде айтарлықтай арттыратын және 
теріс температуралар  кезінде елеулі  түрде  әсер  ете  ал- 
майтын  заттарды   айтады.  Демек,  ңоспаларды  қосу 
түтқырлығы аз майлардан жоғары түтқырлы майларды 
алуға мүмкіндік береді,  сонымен  бірге түтқырлықтың 
жатық температуралық қисығымен сипатталады.
Түтқырлы  қоспалар  ретінде  едәуір жоғары түтқыр- 
лықтағы түрлі полимерлер қолданылады.  Ең көп тара- 
ғаны полиизобутилендер (ПИБ) болып табылады.
Қоспалар ретінде пайдаланылатын полиизобутилен- 
дердің молекулалық массасы  15000-нан 25000-ға дейін 
болады.  Полимерлердің неғүрлым молекулалың масса- 
сы жоғары болған сайын, солғүрлым олардың майларда 
ерігіштігі жақсы және термиялық түрақтылығы жоға- 
ры болады.
Полиизобутилен  полимерінің  қүрылысы төмендегі- 
дей:
сн3 
сн3 
сн3 
сн3. . 
I 
I 
I 
I 
... -  сн-с-сн,-с-сн-с-сн-с-сн -... 
1 
I 
I 
[ 
сн3 
сн3 
сн3 
сн
Полиизобутиленмен қатар, жақсы түтқырлы қоспалар 
ретінде басқа да полимерлік өнімдер қолданылады, мыса- 
лы, метакрил қышқылы эфирлерінің СН^СХСНд) СООК по- 
лимерлері. Бүл типтегі полимерлердің көп түрлілігі молеку- 
ланың спирттік бөлігіндегі  көміртек тізбегінің үзындығы- 
на байланысты. Молекулалың массасы 2700-3700(В-1 )жөне 
12000-17000 (В-2) болатьш полиметакрилаттар шығарыла-
359

ды. Бүл қоспалар өрі түтқырлы қоспа, өрі депрессаторлың 
қоспа болып саналады. Сонымен қатар, полиалкилстирол- 
дар жөне басқа полимерлер қолданылады.
Коптеген  полимерлік қоспалардың кемшілігі  олар- 
дың  термиялық  жөне  механикалық  түрақтылығының 
төмендігі болып табылады.
Тозуға қарсы  немесе қажалуға қарсы қоспалар.  Ше- 
каралық майлау жағдайында, бөлшектер аса зор қысым- 
да болып,  тез тозу және қажалу қаупі туындайды,  сол 
үшін майларға олардың майлағыштық қабілетін жоғары- 
лататын арнайы қоспалар қосу қажет. Бүл, әсіресе, транс- 
миссиондық  және осыған үқсас майлар үшін маңызды, 
олар 3000 МПа-ға дейін қысым болатын түрлі тісті, гипо- 
идты және червякті берілістерді майлауға арналған.
Мүндай түрдегі  қоспалар ретінде,  берік шекаралық 
қабат түзуге қабілетті,  өте көптүрлі беттік-активті зат- 
тар үсынылды. Жоғарғы май қышқылдары — олеин, сте- 
арин  жөне  т.б.  табиғи  майлар  мен  күкірттенген  май, 
сонымен қатар, арнайы синтетикалық қоспалар кең та- 
ралды. Оларға мысалы, ксантогенат типті ЛЗ-6/9 қоспа- 
сы -  этиленнің дибутилксантогенаты:
және  Л3-23к  -   этиленнің  диизопропилксантогенаты 
жатады.
Жуғыш,  нагарға қарсы немесе диспергирлеуші (бөл- 
шектеуші) қоспалар.  Іштен жанатын қозғалтқыштарға 
арналған майлар, олардың терең тотығуына және термия- 
лық ыдырауына ықпал жасайтын жағдайларда түтыны- 
лады, нөтижесінде түрлі түнбалар, нагарлардың түсуіне 
жөне қозғалтқыш бөлшектерінде лакты қабыршақтар- 
дың түзілуіне алып келеді.
Көптеген беттік-активті заттар поршеньдер беттерін- 
де нагарлардың шөгуі мен лактың түзілуін төмендететін 
жақсы қоспалар екендігі анықталды. Мүндай қоспалар
/ 3
с4н90-с\
8 Ч
/с-ос4н9
8-СН2-СН2-8
360

журыш,  нагарға қарсы,  дисггергирлеуші  қоспалар деп 
аталады.  Бұл терминдердің ешқайсысы да,  бұл типтегі 
қоспалардың әсерін дүрыс  көрсете  алмайды.  Қоспалар 
не  майдағы  көмірлік  бөлшектердің жинақталуын жоя 
алмайды, не оларды металл беттерінен жуа немесе бөл- 
шектей (диспергирлей) алмайды. Бірақ та, олардың әсер 
етуінің сыртқы түрі былай білінеді, жуғыш қоспасы бар 
майды түтынғаннан соң, қозғалтқыш поршеньдері таза 
күйінде  қалады  және соның әсерінен  поршеньді  сақи- 
налар күймейді,  ал  қоспасыз  осындай  майды  қозғалт- 
қыш  пайдаланғаннан  кейін,  поршеньдердің  ластанға- 
нын, лакты қабыршақтардың түзілгендігін жөне сақи- 
налардың күйіп кеткендігін көруге болады. Сондықтан 
да, оларды жуғыш қоспалар деп атайды. Жуғыш қоспа- 
лардың әсер ету механизмі туралы түрлі көзқарастар бар. 
Олардың  басты  қы зм етінің  бірі  диспергирлеуш ілік 
(бөлшектеу) қабілеті болып табылады, яғни олар майлар- 
да  түзілген  көм ірлік  бөлшектерді  майда  дисперстік 
күйде  сақтайды.  Демек,  нагар  бөлшектерінің іріленуі- 
не олардың бетінде қоспа молекулаларының адсорбңия- 
лануы кедергі жасайды. Сондықтан да, май —
 нагар бөл- 
шектер жүйесі түрақты суспензия сияқты болады.
Көбікке қарсы қоспалар. Тұрақты майлы көбіктер жо- 
ғары биіктікте жүмыс істеу кезінде авиация лық қозгалт- 
қыштарда түзілуі және өте үлкен  жылдамдықтағы  ав- 
токөлік двигателінде түзілуі мүмкін. Көптеген техника- 
лық себептерге байланысты май күшті көбіктенбеуі ке- 
рек. Бүл қажетсіз құбылыспен күресу үшін көбіктенуге 
қарсы қоспалар пайдаланылады, олар тек көбік түзілуін 
болдырмай қоймай, сонымен бірге бүл ауа -  майлы колло- 
идтық жүйені бүзады.  Көбікке қарсы қоспалардың әсер 
ету механизмі майлы қабыршақтардың бетінің беріктігі, 
оларға қоспа молекулаларының адсорбциялануына бай- 
ланысты,  төмендейтіндігімен түсіндіріледі.  Бүл  типтегі 
қоспалардыңеңжақсылары кремний-органикальщ қосы- 
лыстар — силикондар немесе полисилоксандар болып та- 
былады.  Силикондар деген  қосылыстар  негізіне,  қүра- 
мында силоксандық топтары:
24-148
361

- 8 і   - 0 - 8 І - 0 - 8 І - 0 - 8 І - 0 -  
I 
I 
I 
I
бар қосылыстар жатады.
Кремнийдің бос бүйір байланыстарына түрлі органика- 
лық радикалдар: көбінесе метил,  этил, метилфенил және 
этилфенил байланысулары мүмкін.
Көп функционалдық қоспалар. Келтірілген қоспалар 
тізім ін ен   көрінетіндей,  мүнай  м айлары н а  ж оғарғы  
түтынушылың  қасиеттерді  беру үшін  оларға  бірқатар 
ңоспалар  композициясын  қосу  ңажет.  Бүл  әрине,  өте 
қымбат  және  қолайсыз,  сонымен  қатар,  бірқатар  жағ- 
дайларда  бір  қоспалардың  әсерін  екінш ілердің  болуы 
жойып отырады. Сондықтан да,  майлардың түрлі қаси- 
еттерін бір уақытта жақсартуға қабілетті көп функцио- 
налдық қоспаларға аса көңіл бөлінуде.
Көп функционалдың қоспалар түрлі өсердегі қоспалар 
қоспасы  болуы  мүмкін,  не  арнайы,  қүрамында  күкірт, 
фосфор,  металдар,  түрлі полярлы,  функционалдық топ- 
тар болатын органикалық қосылыстар болуы мүмкін.
7.3. Ж а ң а  зам ан ғы  мүнай өңдеу зауы ттары н ы ң  
негізгі  техн ологиялы қ  сү лб алары
Мүнай өңдейтін зауыттар өздерінің кескіні бойынша 
отындық, отынды-майлық,  мүнайхимиялық өндірістік 
зауыттары болып бөлінеді. Зауыттарды мүнайды өңдеу 
тереңдігі бойынша -  түссіз мүнай өнімдерін жинап алу 
деңгейі  бойынша да сипаттау  қабылданган.  Қазақстан 
территориясындағы мүнай  оңдейтін  жөне  газ  өңдейтін 
зауыттардың орналасуы 73-суретте  корсетілген.
362

ч:
«■
ф
>8
а
*
г*
4
363
7
3
-с
у
р
ет
. 
Қ
аз
ақ
ст
ан
 
ау
м
ағ
ы
н
да
 
м
үн
ай
 
өң
де
й
ті
н
 
(М
Ө
З)
 
ж
өн
е 
га
з 
өң
де
й
ті
н
 
за
уы
тт
а
р
д
ы
ң
 
(Г
Ө
З
)
о
р
н
а
л
а
су
ы

Отындық нүсңа бойынша түссіз мүнай өнімдерін жо- 
ғары емес деңгеймен жинап алу өндеуінің с үлбасы. Бүл 
сүлба (7 4-сурет) қоршаған ауданның қазандық отынға —
 
мазутқа қажеттілігі жоғары болған жағдайларда қолда- 
нылады. Терең емес өңдейтін зауыттар  басқа энергети- 
калық отын көздері (табиғи газ, көмір) жоқ жерлерге са- 
лынады.
Мүнай алдымен түзсызданады жөне сусызданады,  со- 
дан соң АТ* қондырғыларында  бензиндік,  керосиндік 
және дизельдік дистиляттар алынып айдалады. Бензиндік 
дистиллят фракцияларға бөлінеді. Фракциялардың біре- 
уіне ароматтық концентрат алу үшін катализдік рифор- 
минг жасайды, одан кейін олардан ароматты көмірсутек- 
тер бөлініп алынады. Басқа ауырырақ бензиндік фракция 
да катализдік риформингке бағытталады. Бүл қондырғы- 
ның катализаты тауарлық автокөлік  бензинінің негізгі 
компоненті болып табылады.
Орташа дистилляттар (керосиндік жөне дизельдік) гид- 
ротазарту қондырғыларында жақсартылады жөне күкірт- 
тен тазартылады. Гидротазартудың арқасында жоғары са- 
палы реактивтік отын және аз күкіртті дизельдік отын ала- 
ды. Тазартылған дизельдік отынның бір бөлігі сүйық па- 
рафин жөне қыстық дизельдік отын алу үшін депарафин- 
деуте үшырайды.
Мүнайдың біріншілікті өңдеу жөне катализдік рифор- 
минг қондырғыларының газ ағындары газ фракциялай- 
тын қондырғыларда өңделеді. Бүл кезде тауарлық сүйыл- 
тылған газдар: пропан, бутан жөне изобутанды алады.
Автокөліктік бензинді, оның терең емес өңдеу сүлба- 
сы бойынша шығымы 10-20%  болады  (мүнайдағы бен- 
зиндік фракцияның мөлшеріне байланысты) 2-4 компо- 
ненттерді араластырып алаіды. Негізгі (базалық) компо- 
нент -  катализдік риформинг қондырғыларының ката- 
лизаты,  онда ароматтық жөне  изопарафиндік көмірсу- 
тектердің көп мөлшері болады, сонымен бірге оның ок-
*Атмосфералық қысымда фракциялауға арналған түтікті қондырғы
364

тан саны жоғары болады. Алайда, риформннг катализа- 
тының ңажетті жіберу қасиеттері болмайды -  оның ай- 
дау  температурасы  жоғары  10%  жөне  бу  серпімділігі 
төмен. Сондықтан катализатңа  тікелей айдаудың жеңіл 
фракциясының қайнауының басы (ң.б.) -  620С болатын 
20-25% -ын жөне 3-5%  бутан ңосады. Осындай рецеппен 
А-72 және А-76 отынын алуға болады. Маркалары жоға- 
ры АИ-93,  АИ-98  бензиндерін  изомер-бензин  және  ал- 
килат  -   бензинді  ңосып  алады .Терең  емес  сүлбамен 
өңдейтін зауыттарда да,  басңа да мүнай өңдейтін меке- 
мелерде де  битумның әр  түрлі  маркаларының  өндірісі 
үйымдастырылады.
Гидротазартудағы бөлінетін күкіртсутек күкірт ңыш- 
ңылын  немесе  күкіртті  алатын  ңондырғыларда пайда- 
ланады.
Отын нүсңасы бойьшша ашың мүнай өнім дерін жоғарғы 
деңгеймен жинап алу өңдеуінің сүлбасы.  Осындай сыз- 
бамен  өңдейтін  зауыттардың  өздерінің  ңүрамында  әр 
түрлі термиялың және катализдік үдерістердің көмегі- 
мен  аш ық  мүнай  өнімдерінің  қосымша  мөлшерін  ала- 
тын қондырғылары болады (75-сурет).
Мүнайдыңбіріншілікті айдалуы АВТ* қондырғысын- 
да  жүргізіледі.  Атмосфералың  дистилляттардан  басқа 
бүл қондырғыда фракциясы 350-500°С вакуумдық дис- 
тиллят жөне гудрон алады.
Атмосфералықдистилляттар -бензиндік, керосиндік 
және дизельдік, мүнайды терең емес еңдейтін зауыттар- 
дағы сияқты өңделеді. Вакуумдық дистиллят катализдік 
крекинг  ңондырғысына  бағытталады.  Катализдік  кре- 
кингте газ, бензин, жеңіл жөне ауыр газойль алады. Газ 
ГФҚ**-ға бағытталады,  бензин  тауарлық  автокөліктік 
бензинге  компонент  ретінде  пайдаланылады,  ал  жеңіл 
газойль гидротазарту қондырғысында тікелей айдалған 
дизельдік фракцияның қоспасымен тазартылады жөне 
содан  соң дизельдік  отынның  компоненті  ретінде  пай-

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: