М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
Жүректің қан айдау қызметі
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
Адам және жануарлар физиологиясы УМКД
Жүректің қан айдау қызметіҚай ағзаны алсақ та оның қызметі қүрылысына байланысты. Сондықтан жүрек қүрылысына, оньщ кейбір ерекшеліктеріне тоқ-тай кетейік. Жүрек (лат. сог, грекше сатйіа) — қалың жолақты еттен тұ-ратын төрт қуысты, үлкендігі адамның жұдарағындай (250— 300 г) жұмыр ағза. Жүрек көкірек қуысында екі өкпе аралығы-ның алдыңғы жағында орналасқан, ірі қан тамырларға ілініп тұ-рады. Оның ұзындығы 12—15, ені 8—11 см, ұзын білігі оңнае солға, жоғарыдан темен, арттан алға қарай бағытталған. Жүрек ұшы көкірек қуысында сол жақтағы бесінші қабырғаға не қа-бырға аралығына тіреледі. Жүрек қуысын бітеу перде екіге бе~ леді. Кейде жүректің осы екі бөлімін оң жүрек, сол жүрек деп атайды. Оң жүрек пен сол жүрек қуыстары бір-бірімен қатыспай-ды. Əр жүрек жүрекше (аігіит) мен қарыншадан (үепігісиіит) тұрады. Сонымен жүректе 4 қуыс бар, олардың екеуі жүрекше екеуі қарынша. Жүрекше мен қарынша арасында атривентрику-лярлық (жүрекше-қарынша) тесік болады. Бұл тесікті жабатыв екі, үш жақтаулы атриовентрикулярлық қақпақшалар бар. Жү-рек қабырғасы үш қабаттан тұрады. Ішкі — эндокард, ортаңғы — миокард, сыртқы — эпикард. Эндокард жүрек қуысын іштей көмкерген ариовентрикуляр-лық тесікке жəне қарыншалардан қолқа мен өкпе сабауы шыға-тын жерге жеткенде бұрылып қос қабат құрады да, сол тесіктер-ді жабатын екі не үш жақтауды жəне айшық тəрізді қақпақша-ларға айналады. Сонымеи əр қақпақша эндокардтың екі жапыра- ғынан тұрады. Миокард — жүректің ортаңғы қабаты, ол жолақ-ты ет талшықтарынан тұратын ең қалың қабат. Жүректің сырт-қы қабаты — эпикард оны сыртынан қаптап, жүректен шығатын не оған келетін ірі қантамырларына жеткен жерде кері бұрылып жүрек сыртын екінші рет қаптайды. Бүл эпикардтың сыртқы қа-баты, яғни перикард — жүрек қабы. Эпикард пен перикард ара-сында жіңішке саңылау, ал онда аздаған серозды сұйықтық бо-лады, бұл сұйықтық эпикард пен перикардтың ішкі бетін майлап кажалудан сақтайды. Перикард жүрек қуыстарының қанға то-лып қатты керілуіне кедергі жасайды. Жүрекше мен қарынша арасындағы тесікті жауып тұратын қақпақшалардың оң жақта-ғысы үш жақтаулы (үаіүиіа ігісиз рісіаііз), ал сол жақтағысы қос жақтаулы (V. Ьісиз рісіаііз)—митральды. Қолқа мен өкпе артериясының қарыншадан шығатын жерінде айшық қақпақша- лар (ү- зетііипагіз) орналасқан. Қақпақшалар жүрек жиырыл-ған сəтте (систола) қанның белгілі бір бағытта ағуын қамтама-сыз етеді. Қан жүрекшеден карыншаға, қарыншадан артериялар-ға (қолка мен өкпе сабауына) қарай ғана ағады, сау адамда қан кері ақпайды. Тек, жүрегі ауырған адамда қақпақшалар толық ясабылмай, соған байланысты қанның біразы негізгі бағытынан айырылып кері қарай ағуы мүмкін. Мұны жүректің негізгі тонда-оьша (дыбыстарына) шуыл араласуынан байқауға болады. Жүрек қақпақшаларының қандай қызмет атқаратынын көр-сету үшіп мынадай тəжірибе жасалды. Жануар жүрегін оньщ де-несінен бөліп алған соқ, 4 ірі қан тамырының əрқайсысына шыны түтікше (ұзын канюля) кіргізіп, оны жіппен (лигатура) тамырға бекітеді. Одан кейін жүректі штативке іліп қояды да, сол жақ жартысы қызыл түске, оң жақ жартысы кек түске боялған фи-зиологиялық ерітіндіге толтырылады. Тəжірибе жасаушы адам жүрек қарыншаларын алақанына салып кысады. Сонда қарын-шадағы ерітінді қолқа мен өкпе сабауына бекітілген түтікше арқылы жоғары көтеріледі, ал жүрекшелермен байланысқан тү- тікше ерітінді деңгейі өзгермейді. Қысқан кезде қарыншалар-дьщ қуысы тарылады да ішіндегі ерітіндінің қысымы көтеріледі, сондықтан жүрек бөлімдері арасындағы жақтаулы қақпақшалар жабылады, ал айшық қақпақшалар керісінше ашылады. Қарын-шалардағы ерітінді қолқа жəне өкпе сабауымен байланысқан түтікшеге өтеді. Алақаңды жазып, жүректің қарыншаларын бо-сатқан соң қолқадағы, өкпе сабауындағы түтікшеде ерітінді дең-гейі көтерілген күйінде қалады, олардың үстіне ерітінді қүйып қысымын одан əрі күшейтсе де айшық қақпақшалар жабылған күйінде ерітінді деңгейін ұзақ уақыт сол Ікамада үстап түрады, Бұл тəжірибеден жүрек қақпақшалары қанньвд бір бағытта ағу-ын қамтамасыз ететінін көруге болады. Жүректің ортаңғы қабаты (миокард) өзара жарыса орналас-қан жолақты ет талшықтарынан тұрады. Ет талшықтары түйіс-кен жерлерде қатар жатқан екі талшықты жалғастыратын дискі-лер (мембрананың жуандау жері) болады. Талшықтардың дис-кілер арқылы беттескен жерін нексус деп атайды. Нексустер ар- қылы миокардта қозу өте тез жайылады, ейткені қозу бір тал-шықтан екінші талшыққа медиатордын, қатысуынсыз-ақ əрекет потенциалы күйінде өтеді, сондықтан əр ет талшығы жеке қозып, жеке жиырылмайды, топтасып жиырылады, яғни жүрек еті Функциялық синцитий ретінде қызмет етеді. Биологияда құры-льімдық синцитий деген ұғым бар. Электрондық микроскоп бол-маған кезде жүрек етінің топ-тобымен жиырылуы, яғни қозу про-иесін жүрек етінде бір талшықтан еківшісіне өткізетін қүрылым €т талшықтары арасындағы протоплазмалық кепіршелер деп есептелетін. Сөйтіп бұл құбылыс құрылымдык, синцитиймен тү-сіндірілетін. Қазір электрондық микроскоп арқылы жүрек етінде мұцдай плазмалы көпіршелер болмайтыны дəлелденді. Сондық-тан жүрек етін функциялық синцитий деген жөн. Жүрек өмір бойы белгілі бір ырғақпен жиырылып отырады, яғни соғып тұрады. Адамның жүрегі орта есеппен минутінё 65—80 рет соғады. Жүректің жиырылуы систола, босауы диастола деп, ал систо-ла мен диастолара кететін мерзім жүрек қызметініқ айналымы (циклы) деп аталады. Айналым уақыты жүрек соғуыньщ жиілі-гіне байланысты. Айналым кезінде жүрекше мен қарынша белгілі бір тəртіппен (ретпен) жиырылады. Жүрек жиырылған сəтте ондағы қанның қысымы көтеріледі. Жүрек қуыстарындағы қан қысымының өзгеруі белгілі бір заңдылыққа бағынады. Осыған сəйкес қақпақшалар бір ашылып, бір жабылып отырады. Бұл айтылғандар канның бір бағытта ағуын қамтамасыз етеді. Жүректің əрбір бөліміндегі қан қысымын өлшеу үшін қан та-мыры арқылы резеңке түтіктің (катетордың) бір ұшын жүрек қуысына кіргізеді де, екінші ұшын қысым өлшейтін аспаппен жалғастырады. Осы əдіспен тұңғыш рет жылк,ының жүрек қуыс-тарындағы қан қысымын Шаво мен Марей тəжірибе түрінде өл-шеді. Тəжірибе былай жасалады. Жүрек жаньшдағы ірі артерия арқылы бір ұшына жұқа баллон бекітілген резеңке түтік жүрек-тің оң жақ қуысына енгізіледі де, оның сырттағы ұшы Марей капсуласымен жалғастырылады, сейтіп жабық түтіктер жүйесі ауаға толтырылады. Жүрек жиырылып, оның қуысындағы қысым арта бастаса түтік жүйесіндегі ауа баллонан капсулаға карай ығысып, оның қаламын көтереді. Жүрек еті босаңсыған кезде азаяды, сондықтан ауа керісінше, капсуладан баллонға етеді де қалам төмен қарай ығысады. Қысым мөлшері қаламның қағазға түсірген СЫЗЫРЫ арқылы анықталады. 1950 жылы хирургтер адам жүрегі қуысындағы қысымды арте-рия арқылы жүрекке катетор енгізу əдісімен өлшеуге болатынын көрсетті. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|