Мамаева Айгүл Еркінқызы Қазақ тіліндегі дисфемизмдер

Теңеу әдебиеттануға да, тіл біліміне де нысан (объект) бола алады. Осы себепті бұл құбылыс ғылымның аталған екі саласында да жан-жақты зерттелген. Теңеудің табиғаты ашылып, әлденеше анықтамалар берілген. Жұмысымызда басшылыққа алу үшін көрнекті ғалымдардың пікірлерін келтіре кеткенді жөн көріп отырмыз. Әдебиет зеттеушісі З. Қабдолов теңеуге былайша сипаттама береді: “Әдеби тілге үстеме мағына беріп, оның көркіне көрік қосатын, сол арқылы әдеби шығарманың мазмұнын құнарландырып, пішінін ажарландыратын көркемдеу құралдарының бірі теңеу (орысша сравнение). Мұнда суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді. Сонда бұлар туралы оқырман түсінігі айқындалу үстіне тереңдейді де, өнер туындысының эстетикалық әсері күшейе түседі. Қай теңеуді алмайық, суреттеліп отырған нәрсені не құбылысты тура біздің көз алдымызға әкеліп, олар туралы дәл, нақты ұғым қалыптастырады. Бұл ретте теңеу белгісіз затты белгілі затқа айналдырып, шығармадағы авторлық идеяға қолма-қол көркемдік шешім тауып тұрғандай” [107, 212 б.].

Қазақ тіліндегі теңеулерді жан-жақты зерттеген ғалымымыз Т. Қоңыров теңеулер туралы мынадай пікір айтады: “Теңеу дегеніміз – ұқсас, ортақ белгілердің негізінде бір затты екінші затқа салыстыру арқылы сипатталушы нәрсенің бейнелілік, көркемдік, эмоционалды-экспрессивтік сапасын күшейтетін, сол нәрсені жаңа қырынан, поэтикалық қырынан танытатын әрі стильдік тәсіл, әрі таным құралы” [108, 7 б.].

Орыс тілшісі Р.А. Будагов метафора мен теңеуді бір-бірімен тығыз байланыстыра келе мынадай тоқтамға келеді: “Метафоры и сравнения свойственны не только языку художественной литературы, но и любому общенародному языку. Однако в языке художественной литературы они приобретают особую функцию. Эта функция обнаруживается прежде всего в том, что метафоры и сравнения обычно осмысляются здесь на фоне широкого контекста, часто на фоне всего произведения, художественного целого. Вот почему отдельные метафоры сравнения, вырванное из этого целого, могут казаться странными, а иногда даже непонятными. В системе же художественного целого они не только находят свое место, но и усиливают воздействия находится в зависимости от того насколько органичны и убедительны живущие в том или ином тексте сравнения и метафоры. Здесь много зависит от вкуса автора, от степени владения родным языком, от теоретических убеждений пишущего, от эпохи в которую создается произведение” [109, с. 70].

Дисфемистік теңеулер қазақтың қара өлеңдерінен бастау алады. Мысалы:

1. Қолымда бір қамшым бар күмістеген,