Мазм ұ н ы кіріспе
ХҮІ ғасырдың ортасына дейінгі ноғай-орыс қатынастары
жүктеу/скачать 314,5 Kb.
|
Дип.-Ноғай-Ордасы
| ХҮІ ғасырдың ортасына дейінгі ноғай-орыс қатынастары Едіге кезіндегі дәстүрмен қалыптасты. Дегенмен, ноғайлардың этносаяси бірлестігі ХҮ ғасырдың екінші жартысында қалыптасқандықтан оған дейінгі қатынастарды ноғай-орыс қатынастары деп атау дұрыс болмас еді. Бұл қатынасты 1489 жылдың күзінде Мұса мен Жаңбыршының Мәскеуге елшілік аттандыруымен бастаған дұрыс болар.
Орыс жағы Еділсыртындағы көшпелілер 1481 жылы Үлкен Орда ханы Ахмед б. Күшүк-Мұхаммедтің талқандалуы және өлтірілуінен бастап қызықтыра бастайды. Иван ІІІ ежелгі қарсыласы Ахметтің талқандалуы орыстардың қызығушылығымен бірге олардың алыс даладағы көшпелілерге деген құрметін де оятты. Әрине, осы тарихи процесте маңызды роль атқарған Ноғайлы жұрты Қырым немесе Үлкен Орда сияқты ресейліктер тарапынан қуатты ел ретінде бағалана қойған жоқ. Бұл жағдай сол кездегі дипломатиялық протоколдардан да көрініс тапты. Ол кезде ұлы князь ноғай елшілерімен екінші дәрежелі қызметкерлері арқылы сөйлескен [Карамзин, 1989, 2 кн. С. 118–119]. Оның есесіне Мәскеудің Қырыммен байланысы мықты орныққан болатын. Не себепті? Ең басты себеп, Ресей Ахметке қарсы Қырыммен одақ құруы еді. Бұл жағдай дипломатиялық қатынастарды жандандыруды талап етті. Ал Ноғайларды Ресеймен дипломатиялық байланыс орнатуға итермелеген мүдделер де салмақты еді. 1496 жылы ноғайлар Қазанға өз ханын отырғызды. Әйтсе де 1478 жылы Қазан қаласына өз протекторатын орнатқан орыстардың ықпалы Еділдің орта ағысында күшейе түсті. Содан да Аббас би мен Жаңбыршы мырза Иван ІІІ-нің Қазан қаласына қамқорлығын мойындауға мәжбүр болды және ХҮІ ғасырдың басында Қазан хандығына қатысты саяси әрекеттерін ұлы князьбен келісіп отырды [45, 610]. 1520–1530 жылдары ноғайлар Ресей үкіметінің шеткі аймақтарындағы сыртқы саяси мүдделерінің ықпалына тартылды. 1534 ж. Сайд-Ахмадтың 70 мырзаны қосып, 50 мың жылқыны сатуға апарған елшілігі үлкен оқиға болды. Уақытша жоғарғы биліктен айрылған көшпелілер өте қауіпті, басқыншы көршіге айналды. 1530–1540 жж. Ноғайлардың орыс жеріне басып кіруі орын алған. Бұндай басқыншылыққа оларды Мәскеуге қарсы көңіл-күйдегі Герей әулетінен шыққан Қазан хандары болды. Осылайша ноғайлар мен орыстардың талқылайтын ортақ тақырыбы – Қазан хандығы мәселесі болып шыға үгіттеді. Жүсіп би бастапқы кезде қызы Сүйімбикенің күйеуі Сафа-Гирей ханды қолдады. Сафа-Гирей өлген соң Сүйібике Ресейдің қол астында аманат ретінде қалып қойды. Бұл оның әкесінің жауынгерлік рухын әлсіретті. Бидің кіші інісі Исмаил 1540 жылдары патшамен ынтымақтасып, олармен одақ болу бағытын ұстанды. Исмаилдың бағыты бидің және мырзалардың Ресейге қарсы әскери дайындығына бірнеше рет кесірін тигізді. Иван ІҮ 1552 жылы Қазанға жасаған шешуші жорығында жеткен жеңісі үшін осы Исмаилға қарыздар еді. Өйткені Еділдің сол жағалауынан орасан зор ноғай атты әскері, онымен бірге оңтүстіктен қырымдық Дәулет-Гирейдің де әскері орнына тапжылмады. Осылайша Қазанның жаулап алуы ноғай мырзаларының саяси бөлшектенуін күшейте түсті. Исмаилдың мәскеушіл лагері нығайып 1554 жылы Жүсіп би орнынан алынып, өлтірілді. Исмаилды қолдаушылар оны Ноғай Ордасының биі деп жариялады. 1655 жылы Ноғай Ордасындағы басқарушы номенклатураны жаңғырту үшін Елшілік Приказында билерді сайлау дәстүрі қағазға түсірілді. Ол қолжазбада “Смаиль князь” Ноғайды басқарған алғашқы билеуші ретінде аталады. Оның бұлай бірінші болып аталуына негіз болған айғақ – Исмаилдың Мәскеуге адалдық туралы ант берудің рәсімі – шартты (шартқа отыру мағынасында) алғаш рет іс жүзінде қолдануына байланысты туындаса керек. Тарихнамалық тұрғыда шартнама мәселесі алғаш рет 1557 жылы туындаған еді. Бұл кез Исмаил үшін Жүсіп пен Қазының жақтаушыларымен арадағы саяси күрестің барынша шиеленісіп тұрған кезі еді. Мәселе төтесінен қойылды. Ол өз бауырын өлтіруші Исмаилдың билікке қол жеткізуі ғана емес, оның өмірі мен өлімі мәселесі еді. Бұндай күрделі жағдайда оның одақтасы және қамқоршысы біреу ғана – Ресей патшасы болатын. Жүсіпке қарсы күрес барысында орыстармен жиі араласуы Исмаил үшін құрылған тор болды. Ол өзінің иелігіндегі үлкен “князьдықты” сақтап қалу үшін де Мәскеумен бұрынғыдан бетер жақындаса түсті. Бұндай қатынасты бидің өз халқын “дінсіздердің” боданына саналы түрде алып барған әрекет деуге болмас. Өйткені Исмаилдың патша үкіметімен жасасқан шартнамасы амалсыздан жасалды және ноғайлардың Ресей құрамына толық енгендігін де танытпайтын; бірінші кездескен мүмкіндікті пайдаланып, Орда өзінің тәуелсіз өмір сүруін қамтамасыз ете алатын. Мәскеу де Исмаилмен келісім жасауға мүдделі болды. Өз мүддесіне нұқсан келтірмей және шарттағы талаптарды сақтамай-ақ Исмаилды өздерінің саяси ойындарына пайдаланғандықтан Иван ІҮ патшаға оның өкпе артуы орынды. Иван мен Исмаилдың арасында татар хандығы билігі мен территориясын бөлісу туралы жасалған шарттардың орындалмауы халықаралық қатынастағы бұл тәсілдің тиянақсыздығын танытады. Әйтсе де Ресей мен Ноғай Ордасы арасындағы шар-нама дәстүрі жалғаса берді. 1557 жылы қол қойылған шарт-намада мынадай талаптар бар еді: Ақ патшамен сыйластықта болу және оның жауларымен соғысу; Қырыммен достық қатынас жасамау; Өз боданындағылардан бір-бірімен және Ресейге қарсы соғысуына тиым салу [29, д 5, л 26]. Бұл шарт-нама бойынша Ноғай Ордасы Мәскеуге тәуелді емес еді. Бірақ Мәскеу 1554 жылғы шарт-намаға қарағанда өз позициясын нығайтып алды, оны Мәскеудің өзіне ешқандай міндеттеме алмауынан көреміз. Өз міндетін тек ноғайлар ғана тізбеледі. Сол арқылы Ресей мемлекетімен қатынаста олар кіші әріптес екендігін мойындады. Бұл жағдайлардың салдары әртүрлі болды: Исмаил жақтастарынан айырылып оқшаулана түсті; ноғай жеріне Астрахань хандығындағы орыс әскері жиі шабуыл жасай бастады; Ноғай әскері Ливол, Литваға қарсы орыс әскерінің жорықтарына тартылды; ноғай мырзалары орыс жеріне қоныстана бастады. ХҮІ ғасырдың соңында Үлкен Ноғай Ордасы мен Ресейдің арасындағы қатынас сапалық жаңа деңгейде қалыптасып, дамыды. Ресей еділсырты ноғайларының осы кездегі ауыр саяси, экономикалық дағдарысын өзінің мүддесіне пайдаланып қалуға тырысты. Сол үшін де халық алдындағы өзінің күш-қуаты мен қайрымдылығын көрсету мақсатында аштық уақытында күйзелгендеріне астық, мата бұйымдарын жеткізіп, көмек жасады. Жайықтың шығысы Қазақ хандығына қараған соң Еділ-Жайық арасымен шектелген Үлкен Орда үшін Еділді кім иеленсе, сол арқа сүйер стратегиялық әріптес болып қалды. Бұл кезде, әрине, Ресей Еділге берік орныққан еді. Осындай жағдайлар Иван ІҮ патшаның көшпелілерді жойып жіберу үшін мың атқыштың өзі жеткілікті деп мақтануына мүмкіндік берді [Трен, 616]. Ноғай билеушісі Дінахмет Иван Васильевті өзімсініп (ол екеуі апалы-сіңлілі шеркес қыздарына үйленген бажа болатын) оны бейбіт қатар өмір сүретін екі жақты ынтымақтастыққа сендіріп бақты. Әйтсе де 1567 жылдан бастап Бақшасарайдың Мәскеуге қарсы билеуші топпен астыртын келіссөздер жүргізе бастады. Нәтижесінде ноғай атты әскері 1571–1572 жылдары Дәулет-Гирейдің Мәскеуге жорығына қатысты. Иван ІҮ үш жақты майдан – Литва, Қырым және Ноғай – жағдайында келіссөздер жүргізіп, халықаралық рәсімдер сақтауды қажет деп таппады. Содан да Мәскеудің көз алдында Еділ казак оларды ашық түрде қырып-жоюға кірісті. Қырым ханы да тек жорық кезінде ғана көмегі қажет болатын жаңа одақтастарына бүйрегі бұра бермеді. Сондай сыртқы жағдайларға байланысты Дінахмет қырым-орыс қақтығысына қатысқанымен одан үлкен олжа және саяси пайда көре алмады. Оның үстіне Дәулет-Гиреймен қатынастың салқындауы Дінахметтің Иван Грозныймен жақындасуына алып келді. Би өлер алдында балаларына орыс билеушісімен бір болуды өсиет етті. Бастапқы кезде бұл өсиетке 1578 жылы таққа отырған Орыс би адал болуға тырысты. Әйтсе де Русьте көшпелілердің бейбітшілік сүйгіштігіне сенім де қалмаған еді. Содан да Орыс би қанша сендіруге тырысқанымен оған қарсылас ретінде қараған көзқарас өзгермеді. Оның себебі де жоқ емес еді. Орыс би шын мәнінде Иван Грозныйдың салқын қабағына қарсы екіжүзді саясат ұстанды. Қырымға 1577 жылы барған жаушы Е.Ржевскийдің “Ноғай қайда өмір сүрсе де өтірік айтуын қоймайды” деген сөзі үкіметтің ноғайларға деген қатынасын білдіретін еді [45, 618]. Ресейдің қойған шарттарына мойын ұсынған Ноғай билеушілері Осман сұлтанының алдында “біз Мәскеудің еркіне еріксіз көндік; Астрахань мен Еділ, Жайық пен Самар кімдікі болса, біз сонікіміз”, – деп ақталды [45, 620]. Көшпелілер империясының саяси бытыраңқылыққа түсуі оның билеушілерін батыстағы көршісінің саяси және экономикалық қолдауына тәуелді ете түсті. Ноғай Ордасының өз ішіндегі орын алған қырқыс кезінде Ресейге қарсы тұру деген мәселе күн тәртібінен түсіп қалды. 1600 жылы Иштерек Борыс Годуновтың қалауымен би болып сайланды. Годунов тақтан тайған кезде де Иштерек Ресейден қол үзбей Лжедмитрий І патшаға ант берді. Кейіннен Осман сұлтанының қамқорлығына өту арқылы Бұлғақ кезінде қатынасты үзді. Содан кейінгі жылдары Саратов, Самара қалаларын өртеп, Царицынды талқандады. Осылайша 1608–1613 жылдары Үлкен Ноғай Ордасы Ресей сыртқы саясаты үшін алынбас қамалға айналды [28, 1948 а, 65]. Ресейдегі Бұлғақ басылып, Михаил Феодорович таққа отырған соң оның мықты билігінен сескенген Иштерек 1613 жылғы тамызда оны құттықтап елші жіберіп, бұрынғы күнәларын кешіріп,, “Халоптыққа” қабылдау жөнінде өтініш білдірді. Ол 1619 ж. қайтыс болғанға дейін өзіне алған шартнамалық міндеттеріне адал болды, ұрпақтарына да оны бұлжытпай сақтауды өсиет етті. Бірақ бұл бойұсыну да уақытша болатын. Тірі кезінде-ақ Иштерек бидің билігі көптеген елге (руларға) жүрмейтін еді. Орыс үкіметінің қолында осы кезде көшпелілерді біржола талқандау немесе түбегейлі тәуелді етуге қаржы жетпеген болуы керек. Оның алдында ноғайларға қатысты екі бағыт болды: бірі – ноғайларды айтқанынан шықпайтын бидің қол астына шоғырландыру, екіншісі – оларды барынша әлсірету. Үкімет көбіне осы соңғы бағытты ұстанды. Содан да Орда ішіндегі алауыздықты қоздыруды басты назарда ұстаған патша әкімшілігі мырзалар мен билердің өзара қырқысқан топтарды бітістіру туралы өтініштері үнемі орындалмады. 1630 жылдары Үлкен Ноғай Ордасы соңғы саяси тірегінен айрылды. Оның соңғы биі Қанай патшаға бағыну немесе бағынбау мәселесіне бас қатырған да жоқ, патша әкімшілігінен ол өзінің күнделікті тірлігіне қол сұғып, беделін түсірмеуді ғана өтінді. Ноғай Ордасы мен Астрахань хангдығының арасындағы қатынас та біршама күрделі сипатта дамыды. Орыстардың Астраханды жаулап алған кезде олардың ноғайлармен жүргізетін саясатында бір-біріне қарама-қарсы мүдделер бар екендігі белгілі болды. Әйтсе де жаулап алушылар бұл жерде ноғайлармен одақтас болғанымен, олардың мүддесімен санасуды қажет деп таппады. Астрахань хандығы кезінде қалыптасқан құл саудасын Орыс воеводалары одан әрі жалғастырды. Олар әскери жорықтарда қолға түскен тұтқындарды қалада ұстады, бірқатарын құлдыққа сатты. Осылайша Астрахань қаласы төңірегінде гарнизон қызмет жасайтын алғашқы “жұрттар” – елдімекендер пайда бола бастады. 1564 жылы мырзалардың хаттарынан көптеген ноғайлардың Астрахань тұтқында екендігінен хабардар болған Иван ІҮ ашуға мініп, воеводаларға барлық тұтқындарды босатуға бұйрық береді [29, д. 7, л 14]. Бірақ ол тұтқындардың Ордаға жаппай қайтарылуы іске аспады, көптеген ноғайлар қалалар жанындағы “жұрттарда” қалып қойды. Астраханьдықтар мен ноғайлар арасында балық аулау, аң аулауға байланысты ұсақ қақтығыстар орын алып тұрған. Одан басқа да кикілжіңдер аз емес еді. Әйтсе де Астрахань арқылы патшаның өзі босатқан астық т.б. тартулары келіп тұрғандықтан оның воеводаларымен жанжалдасу Ноғай билеушілері үшін тиімсіз болды. Астрахань жеріндегі патша әкімшілігінің ең басты қызметі Еділдің құярлығындағы өткелді қадағалау болғандықтан, орыс воеводалары Еділдің сол жағалауына Ноғай Ордасының қарсыластарын өткізбеуі тиіс және Ноғай елшілері мен саудагерлерін, Қырым жағына өтетін көшпелілердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуді міндетке алды. Ұлы Жібек Жолы кезінен бері келе жатқан бұл өткелді иеленген орыс әскерінің осында атқарылар қызметінің мықты жүйесі қалыптасты. Еділ жағалауы мен оған құйған өзендер бойында кедендік, шекаралық бекеттерді айналып өтуді болдырмау үшін мергендердің тобы күзеттік қызмет атқарды. Өткелден өткен жаяу жүргіншіден 1 теңге (орыс жазбаларында – деньга), жылқы мен сиыр үшін 2 теңге, бұзау, қой, жүк өткізгендігі үшін тиісті алым алынды. Ақша болмаған жағдайда алым зат түрінде де алына беретін. Олардан арнайы құжаттар талап етілді. Тек Үлкен Орданың билері мен елшілері ғана тегін және кедергісіз өткізілді. Ноғай-орыс қатынастарында ежелгі мұсылман мемлекеттерінде қалыптасқан кепілдік немесе аманат алмасу институты өз жалғасын тапты. Араб халифалары рубасылардың өкілдерін кепілдікке ұстайтын. Олар Сарайда белгілі бір уақыт өмір сүріп, мерзімі біткен соң өзгелермен алмастырылатын еді. Орыс би кезінен басталған бұл дәстүр ноғайлардың әлсіреуіне байланысты воеводалардың тәлкегіне айналды. Ендігі жерде Аманат сарайлар “мемлекетке сатқындық” жасады деген күдікпен бейкүнә адамдарды қамауда ұстауға арналған орынға айналды. жүктеу/скачать 314,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|