«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

Себебі:  оның бірнешеуі жаңарып,  бағыт спектрі  кеңейеді 

Осындай жағдайға мысал ретінде — XVIII ғ. басындағы ев- 

ропа ғылымдағы дамуының паузасы түрінде келтіруге бола­

ды.  Осы аралықта паттерннің жоғары жетістікгерінің арқа- 

сында өз дамуының әлсізденуі немесе шегінуі кездеспейді. 

Паттернді  жою  жолында  талпыныстар  күшейеді.  Дамуға 

және өзгеруге деген ниет сақталады, бірақ экстраваганттық, 

копірмелілік,  қандай болмасын жаңалық үшін озгеру фор- 

масында корініс табады.  Кей жағдайларда бүл талпыныстар 

басылып  тасталады  да,  мүны  көтерейтін  атмосферадағы 

өзгерістерге жол беріледі, озгерістерге деген қатынас — жоқ 

дегенде бүл маңыздылық болып табылады, — барлық әрекет 

ескі паттернді елестетуге байланып, бүл болмай қоймайтын 

мәдени онімнің сапасы томендеуіне әкеледі.  Бүл феномені 

византияшылдық ретінде танымал. Дегенмен бүл қүбылыс 

перманентті және  міндетті түрде  бүкіл  өркениетті қамты- 

майды.  Егер ол үзақ уақыт жалғаспаса, онда қазіргі уақыт- 

тағы бір тоқырауға келеді, оньщ соңынан белсенділіктің қайта 

жаңару кезеңі келуі мүмкін.  Егер тыныштық интервалы үзақ 

тү рм ай ,  ал  қай та  ж аңару  ж оғары   қүнды лы қтарды ң 

жетістіктеріне жол көрсетсе, онда ол тынығудьщ ерекше түрі, 

яғни үлы дамудың екінші фазасына ауысады.  Егер қарама -  

қарсы тынығу кезеңі тіпті үзақ болып,  екінші даму сатысы 

қажетті  көрсеткішіне  біріншісіндегідей  жете  алмаса,  онда 

қайталау талпынысын төменгі түрпатқа жатқызуға болады. 

Византияның қүддырау фонындағы, ренессанстың әлсіреу 

эпизодына жатқызуға болады.

Ерекше  көңілді  біз  дамудың  паузасы  мен  импульсіне 

бөлдік.  Мысал ретінде латын әдебиетінің даму импульсініҢ 

ор кезендегі үш немесе торт түрін келтірдік. Осындай үлгіде 

бірақ бүдан көп уақытта,  египет модениеті дамыды.

Бірегей немесе нақты шектеулі оркениеттерде даму 

к о н -  

фигурациясының осуі және  қүлдырау кезеңі  анық 

к о р і н і с  

береді, дегенмен, дамудың бірнеше асуларына да ие 

б о л у Ы  

мүмкін.  Мүндай көп үлтты өркениетге,  мысалы үшін 

е у р о -  

пада, 

ө р  

үлт  өзінің  модениетінің  дамуының 

ш а р ы қ т а у ы Н  

шерулейді  жоне  бір  уақытга  бірнеше  шарықтау  шегі 

б ір *  

бірін ауыстырып отырады. Tan оркестрдегі аспаптар 

с е к і л д і , 

нәтижесінде аса үлттық өркениеттің толысуында 

і р і   п о л и -  

фониялық конфигурация қалыптасады. Дамудың 

к ө п т е г е й  

салалары  өмір  сүреді.  Мүндай  конфигурацияда 

д а м у Д Ы й

244

бірінішсімеи  соңғы түрткісі  алғы  сөз  бен  эпилог  сипатын 

алаДьХі!рФак- 

олаРДы алғашқы хабаршы мен жаңғырық деп 

атауға] Іолады. Испанияньщ бүкіл мэдени тарихы және ежелгі 

Греки^  ны осы түрге жатқызуға болады.

ДаЗудың  пішіні  дүрыс  қисықты  өзгеушілікке  жақын- 

дай от:) рып, симметриялы келеді, кейде аралас болып, яғни 

жоғаріг >і  нүктесі  ортаңғы  уақытша  бөліктің  не  басына,  не 

аяғыші 

карай ығысады.  Ығысқан пішіндер негізі басқа эре- 

кет түр іерімен сипаттас.  Мәдени дамудың пішіні бүтіндей 

с и м м е т р и я  

бөлігіне  тартылады  және  бүл  бірнеше  өрекет 

а у к ы м  

н 

оз бойына жинақтауына байланысты сипатталады. 

Соньш  ;н 

қатар ауытқу өте жоғары және  ол қалыпты сим­

метрий  (ың өсу үлгісі ме, жоқ па екенін анықтауға мүмкіндік 

бермей] ;і.

Өсу уақыты үнемі озгерісте болады:  ол 30-дан 40 жастан 

500-ге I ейін немесе, тіптіІООО жылға дейін. Бүтіндей алган­

да осу  шәдени  нәтиже  беретін  болса,  жалғасымды  болады 

жэне ол жогары қүндылықтар болып есептеледі деуге бола­

ды.  Біріқ бүган қарамай-ақ, дамудың жалғасымдылығынан 

көп озгршеліктер  байқалады.  Мысалы:  Санкритгік драма- 

ның даыуы  мен  қүлдырауын  салыстырсақ,  елизаветалық 

драмаі м ;п Реставрация уакытының драмасын қосып есепте- 

генде і7 есе  коп уақыт кетті.  Қорытындылай келе,  қай тай- 

паны алып қарасақ та, үлттық ерекшеліктер оте жогары. Ал 

и н д и я д й і

 

даму оте жай жүрді.

Да.Цуіың жылдамдату мақсатында ежелгі уақытган қазіргі 

уақьгі^к|дейін ешкандай қагиданьщ болгандыгын дәледцейтін 

Құжат А қ . Осыган байланысты Француз мэдениетін, Еуропа 

мәдени  тінің  кең  саласының  бірі  ретінде,  Индия  немесе 

ҚытайМ гн үлттыққа қараганда континенталдық мәдениетті 

салысгь руға  болмайды.  Батыс  мәдениеті  даму  жагынан 

Қазіріі уақытта ежелгі және  азиялық оркениетке жол  бер-

мейді 

Қальп т 

ДЬіҚта)^ 

санай.\|і 

күмәңді 

Геоі 

Тасқан 

мәде 

етУі Де,І

і  оркениеттщ  даму  үзақтығының  нормасын  мен 

ырмаймын. Әйтсе де қарапайым бага — 1000 жыл-

ll 500  жылдыққа  дейін,  орташа  есеппен дүрыс  деп 

з.  Қандай  да  бір  сан  оз  мағынасын  береді  деу 

ол статистика бойынша орташа. 

афиялық ортаның шарты: халық саны мен қалып- 

әдениет ол озінің ауыспальшьпымен ерекшеленеді. 

иетгің омір сүруінің жалгасымдылыгына үлкен эсер 

қандай сандық стандарттарды корсетпейді.  Болек

245

оқиғаларда уақытша параметрлергс қарағанда,  конфигура- 

цияда үқсастық көп кездеседі.  Ол дегеніміз,  константалар- 

ды даму үдерісінің өзінен іздеу керек.

Әртүрлі сала қызметінің гүлдену уақытында айқьш үқсас- 

тықтың қағидасы болады.  Бірақ бір сала кызметінің жетістігі 

басқа сала қызметінің жетістігімен кабаттас болганына ещ- 

қандай куәландыратын қүжат жок. Басқаша айтқанда табысқа 

жету коп салалы емес немесе саланың жеке түрпаттары ғаңа 

жете алады: коптеген өркениеттерде екі сферадағы қызметгі 

катар алып шығуға қол жеткізе алмады. Әртүрлі орта аясын- 

дағы мәдениеттердің қағидасын оз дамуында уақыт бойын­

ша біріктіруді былай түсіндіруге болады, ол осы немесе бас­

ка қызметтегі жетістік мәдени энергияның жоғарғы шама- 

сы деп қарастырылады, егер энергия мүндай жетістікке жетсе, 

онда ол бір гана саласын қолданды деу күмәнді.

Дегенмен, егер модени энергия оссе,  ол барлык саланы 

қамтуы керек деп айтуға ешқандай негіз жок.  Немесе орке- 

ниеттер бір-бірінен негізгі қызығушылығымен жэне күшті 

колдану нүктелерімен ерекшеленеді.

Әртүрлі сала қызметіндегі дамудьщ шарықтау шегіне жет­

кен  уақытындағы  тығыз  топталуына  айқынырақ  мысал  -  

ол — грек өркениеті.  Оның себебі:  түргын халық санының 

өте аздығы. Халық санының аздығы қалалар мен мемлекетге 

ғана емес,  бүкіл грекияның толығымен қамтығандыгында. 

Біздің грек тарихымен таныстығымыз олардың модениетінің 

ор саласы бір уақытта бірегей дамуы.  Мөдениеттің ортүрлі 

саласындағы даму үдерісінің бір ізділігі болганы жайлы еш- 

теңе көрсетілмейді, ягни бір-біріне үқсамайды. Мүсінге кара- 

ганда кескіндеменің даму себебі даму логикасында емес, ол 

мүсін онерінің өзі -  физикалық қарапайым өнер ексндігіңце. 

Егер мүндай қагида шын мәнінде омір сүрсе, онда ол мэде­

ниет зандылығы болса да, табиғат зандылыгына негізделеді. 

Ғылым  философиямен  тығыз  байланыста,  ол  философия 

дінмен,  ал  дін  —  өнермен  тыгыз  байланысты.  Бірақ  бүл 

байланыстар мөдениетте әртүрлі жағдайда кездеседі. Ғылым, 

философия және дін бір-бірімен психологиялық қақтығыс- 

та,  бірақ олардьщ мэдени дамудагы кақтығысы коп салалЫ 

қарым-қатынаста болуы мүмкін немесе ешқандай байланыс 

болмауы да мүмкін.

Сонымен қатар дін — эстетикалық жэне зияттык даМУ' 

дың алдында жүре жэне онер тарихы оз алдьша діннен бөлеК-

246

т е н у  

тарихын суретгейді де, өз шарықтау шегіне қарай жыл- 

^ндьі.  Дін  мен  өнердің  арасындагы  байланыс,  біз  берген 

түсініктерге байланысты шешіледі. Философия мен гылым 

белгіленген даму шегіне дейін жетпейінше біз оларды қабыл- 

дай алмаймыз, одан томенгі сатыдағыға біз олбетге мінездеме 

бере алмаймыз, дегенмен — берілген кейбір сала қызметгерін 

қалдык ретінде мойындаймыз.  Осындай мөселеде онер ту­

ралы  да  айтуга  болады,  десек  те  мүнда  сапаның  түріне 

көркемсурет  онімі  жатады.  Дін,  керісінше,  барлық  жерде 

бола алады.  Дегенмен,  біз  оны  өзіне  сәйкес  босагасы жоқ 

болған жагдайдагыдай зерттейміз.  Сойтіп,  осындай үлгіде, 

біз өнердің, немесе ғылым мен философияны дамуына ізде- 

ніс жасаймыз,  бөліп алуға болмайтын алгашқы немесе та- 

балдырыққа дейінгі омір сүрген діннің аясында  болганын 

оның басқа түрпаттық қызметтермен оте тыгыз байланыста 

зертгейміз. Әйтсе де, берілген аймақ қызметін діннің өсерінен 

азат  ету  олардьщ  даму  деңгейін  анықтауда  эмпирикалық 

қүндылыкқа ие.

Үлттық гүлдену мәдени  гүлденумен  қатар  жүре  алады 

ма деген сүраққа біз нақты жауап беруіміз керек, дегенмен 

мүндай  жагдай  тарихта  оте  сирек  кездеседі.  Этникалық 

(үлттық)  энергия жэне мэдени энергия бір-бірімен байла­

ныста. Этникалық энергияны әлуетгік мэдени энергия ретінде 

қарауга болады.  Қарапайым түрде, ягни негізгі багыты мэ­

дени емес, өлеуметтік мақсатқа жүмсалады.

Мөдени мазмүн арасындагы байланыс туралы сүрақтың 

өзі де  маңызды  жөне  мәдени  үлгідегіні  біз  сапалық  жөне 

сандық түргыда  қабылдаймыз,  жанама әдіс  арқылы дана- 

лық деңгейін де анықтауға болады.  Бүл қарым-қатынасты 

оқып білудің қиындыгы,  мөдени мазмүн мен мөдени фор- 

маның  бір-бірімен  қатынасына  байланысты  жоне  оларды 

бөліп таза күйінде қарауга болмайтындыгында.  Бүл өзінің 

Шешілу  нәтижесін  күтіп  түрган  антропологияның  іргелі 

Мәселесі.  Қүндылықтың жоғары дамуына материалдың не­

месе  модени  мазмүнның  үлкен  шеңберінде  гана  жетеді. 

Осындай үлгіде модениет мазмүны дамуы, белгіленген фор- 

Маның озін-озі бөлектеп, жойып жіберуі де мүмкін. Мүндай 

Жағдайда кейбір боліктер формасы қайта қалпына  келуіне 

°Рай,  олар  бөлектене  бастайды.  Осыдан  кейін  паттерннің 

Дамуы  қайтадан  серпіліс  алады.  XIV-XV  ғ.  трансальпілік 

Ь-Уропа паттерн дамуының жетістіктерінің арасындагы ара-

247

қашықтықтың  тууын  мысалға  келтіруге  болады.  Осыньің 

нәтижесінде мэдениет мазмұны тез дамыды.

Аралдык мәдениетгерге — жапон, ағылшын мәдениетгері -  

баяу дамушыларға жатады,  олар бірте-бірте дамып,  тоқтау, 

тоқырау деген болмайды. Басқа коптеген мәдениетгермен бай- 

ланысы мен шартьша байланысты және олармен бәсекелестік 

континенталды мәдениетгің дамуына әкеліп соғады.

Географиялық көзқарас түргысынан қарағанда мәдени да- 

мудың шеңберлік насихатгауы алғашқы орталықтан басталады 

да,  барлық үлкен территорияны  қамтиды.  Бұл  антрополия- 

ның диффузия туралы айтқандығын дәлелдейді.  Олар ең ал­

дымен мэдени мазмүнның элементгерін таратуды зерттелген. 

Дегенмен тарату үдерісі осы немесе басқа салада мәдени пат- 

тернге жэне мәдени қүндылыққа қатысты. Таралу — көбінесе 

орталықтан  сыртқа  қарай  багьгггалады.  Дегенмен  алғашқы 

фокус географиялық алыс аймақ перифериясьшда орналасуы 

мүмкін, берілген осы жағдайда оның таралуы орталықтан шең- 

берге қарай емес, 90 градустагы бүрыштан сыртқа таралу фор- 

масын береді.  Кей жагдайда фокус шекарада орналасады, ал 

шекарадагы мөдениетке шетел модениеті эсер етеді. Егер алга- 

шқы даму сырттың үлкен колемін қамтыса, оңда патгерннің 

таралуы орталықтан шеңберге қарай дамиды.

Ірі өркениетгерде қүлдырау кезеңінде орталықтандырыл- 

ган озгерісті байқауга болады. Осындай өзгерістен соң олар 

бірігеді.  Мысалы;  Жерорта теңізі немесе Классикалық өр- 

кениет, алдымен Эллин регионынан Батыс Римге, одан соң грек 

шекарасына, таралып нэтижесінде варварлыққа бой үрды.

Мэдениет өлімі бүл кітапта мәдениеттің өзі емес, тек бір 

бөлігі немесе формасы, яғни паттерндердің жогары қүнды- 

лықты касиеттері бар басқа паггерндерді ыгыстырып шыға- 

руының соңында алгашқы паттерндер оліп отыр.  Мэдениет 

өзінің  ішкі  себептеріне  байланысты  немесе  қартаюынан, 

озінен озі өледі ме деген мэселе жауапсыз қалады.

Қорытынды шолуда даналылықтың ерекшеленген жағ- 

дайдагы корінісі білдіріледі, даналылық оқшауланган жаг­

дайда сирек корінеді, мүндай жагдайларды айырықша қара- 

стырган жөн.  Сөйтіп, бүл кітапта корсетілген методология- 

лык одістерді жалпы түрде дәледценген деуге болады. Осы­

ган Караганда, біз адамдар, коп жагдайда мойындай бермейтін, 

аздаган  істеріміз  бен  жетістіктерімізге  қарай  біздің  мэде- 

ниетіміздің жогары деңгейдегі онімі болып саналамыз.

248

Ддамзаттың әлеуметтік тарихының негізіне  енетін уни- 

рерсалды жалпылауларға келетін болсақ, онда бүл зерттеуде 

берілген ізденіс белгілі бағыттарды береді, олардьщ арасын­

дагы кейбіреулері ізденістің ары қарай зертгелуіне багыттай- 

ди. Менің ойымша, даму конфигурациясыньщ көзқарасы ең 

алдымен  коптеген  арнайы  тарихи  ашылулар  береді.  Кейде 

бул  соны  жаңалық  болганмен,  коп  жагдайда  акцентгердің 

ауыткуы немесе жаңа интерпретация.  Тарихи оқигалардың 

таусылмас легі біртүрлілік болып көрінетін деңгейден көптүрлі 

уйымдасқан деңгейге котеріледі, бүган жету паттерндер да­

муы конфигурациясын кеңістіктік-уакыттык ретінде түсіну 

нөтижесінде де, сондай-ақ, олардьщ қүндылыктық озара бай- 

ланыстарында да қол жеткізу болып табылады.

Ескертулер

1.  Егер,  бірінші  династияны  орнатудағы  жеткен  шарықтау 

шегі қызметін  төрт рет гүлдену  деп  есептейтін  болса.

2. Егер, дамудың бірініші баяулауын XIV ғ. соңында деп бел- 

гшесе,  бүл кезеңге  Петрарка  мен  Бокаччо,  сондай-ақ Англияда 

Чосер;  егер оны XV ғ.  баснда дегеннің өзінде, ол арнайы ренес­

санс  кескіндемесі  мен  мүсіні дамуын  қамтиды.  Салыстырмалы 

түде,  1725 ж.  Бах шығармашылығы келеді.

201-17

249

4 .   М Э Д Е Н И Е Т   И Н Т Е Р П Р Е Т А Ц И Я С Ы Н Ы Ң  

Ә Д І С Т Е Р І

Франц Боас

ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ 

КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ*

Қоғамдық ғылымдар әдіснамасы бойынша кейбір мәсе- 

лелер жонінде пікір білдіре отырып, антрополог ретінде осы­

ган қатысты мәселелермен ғана шектелгім келеді.

Зиммедтің жақында байқағанындай әлеуметтік ғылым- 

дардың табиғи дамуы біздің кезеңіміздің жалпы қагидала- 

рындағы феномеңдердің өзара байланысының ескеріліп оты- 

руына, сонымен бірге біздің жагдайымызда қарқынды өсіп 

келе жатқан оркениеттің өлеуметтік шиеленістеріне байла­

нысты.  Біз жеке  адамды  өзі жататын қоғамның белгілі бір 

мүшесі ретінде мойындадық, ал қоғамды сол жеке адамдар- 

дан  түратын  қүрамдардың  қарым-қатынасы  ғана  деп  тү- 

сіндіруіміз керек.  Бүрынгы іс-тожірибелік психология жеке 

адам бос кеңістікте өмір сүретіндей қарады, оның ақыл-ой- 

психикалық  іс-орекеті  монді  түрде  жеке  адам  қүрылым 

қызметімен біте қайнасқан деп есептелді.  Бүл козқарастар 

жаңадан өте алшақ,  қазіргі кезде жеке  адамды  (тіпті оның 

ең жасын да),  оның жалпылыққа,  әсіресе әлеуметтік жагы- 

на,  қоршаган  ортага  деген  қатынасымен  қарастырады. 

Мүндай  түргы  өлеуметтік  ғылымдар  моселесін  жеңілірек 

белгілеуге  мүмкіндік жасайды.  Бүл  мәселелер  жеке  адам- 

ның (жеке түрде немесе әлеуметтік топ мүшесі ретінде) осы 

үдерістерде пайда болатьш озара өсерлер мен әлеуметгік фор­

малар — сыртқы ынталандыру-ларга кері эсер беруші түрпат 

түрлерін қозгайды.

Бірқатар жалпымонділігі айқьш өлеуметтік қагидаларДЫ 

боліп  алуга  жоне  оларды  корсетілген  формалары  түрінДе’ 

сондай-ақ олардың психологиялық негізінде зерттеуге бо-

* 

Boas  F.  Some  Problems  o f Methodology  in  the  Social  Sciences  / /  Tjj® 

New Social Science.  Ed.; White,  Leonard D.  University of Chicago Press, 1930- 

P.  84-98.

250

адЫ- 

Бүл жағдайда біздің талдауымызға жеке адамдардьщ 

координациясы мен субординациясы, әлеуметгік топтардьщ 

jjmd бірлігінің себептері жэне олардьщ аутсайдерлерге жаугер- 

піілігі, бөтен түрлерге еліктеуі жөне сыртқы әсерлерге қар- 

сь іл ы к  

көрсету мүмкіндігі ашылады.  Мүндай зерттеулердің 

нэтижелері осы шиеленістердің әсерінен дамитын жүйелер 

формасы 

түрінде қорытындылануы немесе психологиялық 

ниеттеме көзқарасынан  осы формаларды талдайтын  әлеу- 

меггік психология түрінде таралуы мүмкін.

Мүндай тәсіл жалпымәнді әлеуметтік қағидалардың бар 

екендігін мойындауға негізделген.  Бірақ бүл жерде жауап- 

ты кез келген синтез жүргізу мүмкіндігіне дейін талап ететін 

сұрақ туындайды,  ол негізінен:  қандай әлеуметтік қағида- 

лар  жалпы  адамзаттық  сипаттама  болып  табылады?  Міне 

осы жерде  оңай  қателесуге  болады.  Біздің  өрекетіміз  коп 

жагдайда  автоматты  болып  келеді.  Оның  ішінде  біразы 

түйсіктілік болып келеді (ягни біте қайнасқан).  Оның кең 

тараган орта аясы пайымдалған кері қатынастармен  (реак­

ция) басқарылады ягни белгілі бір жагдайлардың осерімен 

бекітілген кері қатынастар,  бізге баягыдан бері үнемі өсер 

ететіндіктен,  біз оз іс-әрекетімізді байқамай қаламыз жоне 

оньщ басқа да түрлерінің мүмкіндіктері болатындыгы жонінде 

байқай бермейміз. Сондыктан қогам танушылардың маңыз- 

ды міндеті жалпыга маңыздылықты, яғни жалпы адамзатқа 

тиісті және арнайы мәнді, ягни белгілі бір мэдениет түрпат- 

тарына  тэн  сипаттарды  сынай  отырып  саралау.  Бүл  бізге 

біздікіне  Караганда  оте  кішкентай  болып  корінетін  мәде- 

ниетгі мүқият зертгеуді талап ететін мәселелердің бірі. Олар­

ды зерттеу жалпы адамзаттық та жэне жеке қогамдарға тэн 

Қағидаларды да анықтауга мүмкіндік тугызады.

Болашақ корінісінің басқа бір белгісі “Адамзат қогамы- 

ньің сипатты белгілері кездесе ме, ал жануарлар элемінде ше 

немесе олар онда онан да кең түрде кездесе ме?” деген сүрақ 

тУьіндағанда  пайда болады.  Жеке  адамдар  немесе  адамдар 

тобы арасындагы қатынасты үш жақты қарастыруга болады: 

' сыртқьі әлемнің органикалык және бейорганикалық қаты- 

^сы ретінде;  2) бір әлеуметтік топ мүшелерінің озара қаты- 

асы ретінде;  3) біз оган нақты аньщтама бере алмагандық- 

н  субъективті  келісілген  деп  аталған  қатынас  ретіндегі 

РВДісі.  Бүл терминмен біз бірте-бірте пайда болатын және 

нын жақсы да жаман,  дүрыс және  бүрыс,  әдемі жэне

251

сиықсыз, мақсатты және амалсыз іс-әрекетінің қүнды-ма- 

ғыналық бағасын болжайтын  қатынас белгіленген.  Сьірт- 

тқы әлеммен органикалық және бейорганикалық қатынас 

азық ідеу, жауын-шашыннан қорғану барысында және та- 

биғи географиялық шекаралармен шектескенде туындайды. 

Әлеуметтік топтың ішіндегі  қатынастар  өз  қүрамына жы- 

нысгардьщ қатынасын, әлеуметтік топтар мен олардьщ түрпат- 

тарында қалыптасатын салт-достүрлерді қосады. Бүл тіріііілік 

фазалары, корініп түрғандай, жануарларға да тэн. Олардьщ 

азықты қажет ететіндігі биологиялық белгіленген және ол 

тіршілік  ету  ортасының  географиялық  жағдайына  сөйкес 

келеді.Мінез-қылықтың  бүл  ерекшелігі,  қор  жинау  өдеті 

сияқты, адамды жануармен біріктіреді. Адамдардьщ топта- 

ры секілді жануарлардьщ да қоғамдастығы қатаң климат пен 

жауларынан қоғануға мүқтаж етеді және бүл мүқтаждықты 

олар табиғи пана мен апандар арқылы қанағаттандырады. 

Олардың омірінде топ ішіндегі қатынастардың да маңызы 

зор.  Бүдан шығатыны бақылауға конетін олеуметтік қүбы- 

лыстар адаммен шектелмейді, жануарлар әлеміне де тарала- 

ды,  сондықтан келесі сүрақ орынды болады:  адамдар мен 

жануар-лардың қоғамдастығы несімен үқсас?

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: