«Мәдени мұра» м емлекеттік бағдарламасыныц

ьхлып  алуға  болады.  Атап  айтқанда:  озара  араласы  жоқ 

Г,әденисттердін үқсас сипатгык ерекшеліктерінен ортақ та- 

>о>ірларДЫ 

іздемей, әрбір жағдайда олардьщ озбетінше калып­

тасу үдерісін қарастыруымыз керек. Сондықтан, біздің зерг- 

хеулер тарихи байланыстың басты дөлелі жаппай таралуды 

астап 

отыруды өруақыт талап етеді, тек кейбір болмайтын 

жағдайда 

ғана  “жоғалған буынң жөнінде айтуға мүмкіндік 

жасайды. Бүл жаңа жоне ескі тарихи өдістердің басты айыр- 

машылығы  және  ол  әлі  күнге  дейін  салыстырмалы  әдісті 

колдайтындардың назарына іліне қойған жоқ. Олар тарихи 

байланысты түсіндіру үшін қолданылған сыншыл емес қос- 

қатар даму мен оқшаулап шектелген қүбылыстарды ақырын- 

дап  төптіштей  зерттеудің  арасындағы  айырмашылықты 

көрмейді.  Кейінгі кездерде біз Орталық Америка мен Шы- 

ғыс Азия мәдениетіндегі жеке үқсастықтарды олардың туыс- 

тығын  білдіретін  қажетті  жоне  жеткілікті долел деп  есеп- 

темейміз. Ал басқа жағынан бірде-бір оділ зерттеуші Сібір 

мен Аляса мөдениетінің кейбір элеменгтерінің ортақ шығу 

тегін жоққа шығармайды, олардьщ онертабыстарының, өдет- 

ғүрыптары мен сенімдерінің үқсастығынан басқа шектеулі 

аумаққа кеңінен таралуы да осыны меңзейді.  Басқа жагы­

нан алғанда бүл аумақтың шекарасын Америкадағы Колум­

бия озенінің арнасынан жөне Азияда солтүстік Жапониядан 

өрі асыру дүрыс  болмас  еді.  АнтропологиялЫқ  зерттеудің 

мүндай одісін біздің елімізде Ф. У. Патнэм мен Отис Т. Мэй­

сон,  Англияда  А.  Б.  Тайлор,  Фридрих  Ратцель  мен  оньщ 

Германиядағы шөкіттері үстанады.

Бүл жерде географиялық жағдайлардьщ үқсастығы мэ­

дени жақындықтың жеткілікті дэлелі деп санайтын ғалым- 

дар жагьшан туындайтын қарсылықтарға тоқталуға болады 

Бүл  козқарас  жағынан  алғанда  географиялық жағдайлар, 

мысалға алғанда,  Миссисипи арнасы алқабынын кеңістігі 

ерекше бір мэдениет түрінің пайда болуына себепші бола- 

Ды. Ал географиялық жағдайлар тіл түрлерінің үқсастығын 

анықтайды деп түжырым-даған Гарацио Хейл оны одан да 

аРЫ 

дамытуға дайын екендігін білдірді. Сыртқьі орта мәдени 

‘с-оркеттерхе біраз шектеулі эсер ететіндігі созсіз, бірақ мен 

°ны  адамзат  мэдениетінің  аналық  аясы  деп  мойындауға 

Жетелейтін  бір де  бір деректі  білмеймін.  Әлем халықтары 

Мен тайпаларына ең үстіртін козқарас тастағанның өзінде 

^ір-біріне еш үксамайтын тілдер мен мэдениет сақтаушыла-

269

ры  бірдей  географиялық  жағдайларда  өмір  сүретіндігщ 

байқауға болады, оның айғағы ретінде, жеке алғанда,  ЩЫ- 

ғыс Африка мен Жаңа Гвинея этнографиясын алуға болады. 

Аймақтың екеуінде де біз шағын кеңістікте коптеген 

әртүрлі 

өдет-ғүрыптардың бірге омір сүретініне куә боламыз. 

Бірақ 

жоғарыда сипатгалған болжауларга қорғауга келтірілген кез- 

келген дерек бәрімізге жақсы мілім мәдени енулермен 

жақ- 

сы түсіндіріледі, ойткені археология да, этнография да бізге 

ірі таралу аймактарының шекарасынан аса жайылган коршілес 

тайпалардың бүрыннан келе жатқан байланыстары жайлы 

айтады.  Ескі  жаһанда  балтияда  жасалган  заттар  Жерорта 

теңізіне  жеткен,  ал  Левант  елдерінің  әшекей  бүйымдары 

Швейцарияның жагалауларына таралган. Америкада мүхит 

жагалауындагы бақалшақтар континентке бойлап енді,  ал 

Батыс обсидианы (жасанды тас) қазіргі Огайо жеріне дейін 

жеткен. Аралас неке, согыс, қүлшылық, сауда бөтен мэдениет 

элементтерінің енуіне коптеген арналар тугызды,  сондық- 

тан модени үндестік оте кең кеңстіктерге тарауга мүмкіндік 

алды. Міне сондықтан да, менің ойымша, көрші тайпаларга 

сыртқы ортаның тікелей әсерін дәлелдеу мүмкін болмаган 

жагдайда үнемі тарихи байланыстарга коңіл болу керек. 

Әрбір 

мэдениет өзінің басты сипатгық белгілері ата-бабалары мен 

сыртқы орта жетістікгерімен анықталган кездерде оқшаулану 

кезеңін басынан өткізді.  Бірақ бүл кезең жаңалықтар мен 

алмасып  пайдалану  кезеңінің  астында  қалды,  бөгде  эле- 

менттерді асқан дөлдікпен қайтадан түндырмайынша қал- 

пына келтіру мүмкін емес.

Сондықтан тарихи өдістің тікелей нөтижесі больш оның 

көмегімен зерттелетін өртүрлі тайпалық мәдениеттерді [су- 

реттеу]  тарихы  болуга  тиіс.  Мен  мүны  біздің  гылымның 

соңгы мақсаты емес деп санайтьш антрропологгармен толы- 

гымен  келісемін,  ойткені  жалпы  заңдылықтарын  шыгару 

барысьшда да (осьщцай түрде үйгарылғанның озінде), олар­

дьщ салыстырмалы қүндылықтарын анықтау кезінде де оныН 

ортүрлі модениеттердегі корінісін нақтылып салгастырымыз 

керек. Алайда мен бүл өдісті қолдану кез-келген әрекеттін 

қажетті аліы шарты деп санаймын. Психологиялық мәселеніН 

шешімі тікелей тарихи зертгулерге байланысты. Әрбір жеке 

мөдениетгің тарихын  меңгере  отырып  жоне  оган 

сырткЫ  

орта мен психологиялық жагдайлардьщ өсерін анықтағанД® 

біз  бір  адым  алга  жылжимыз,  ойткені  осының  арқасынД3

270

берілген деректер басқа мәдеиетгердің дамуында қаншалықты 

қатысканын  біле  аламыз.  Оеыған  орай  дамудың  әртүрлі 

варианттарын  салыстыру  жалпы  зандылықтарды  ашуға 

көмектеседі.  Бүл әдісті өдеттегідей іс жүзінде қолданғанда 

салыстырмалы әдіске қарағанда неғүрлым баянды, өйткені 

оньщ корытьшдылары дамудың болжаулық жолдарына емес, 

нақтылы тарихқа негізделген.

Тарихи  талдауды сыншыл төжірибе ретінде  қарастыру 

керек,  оған деректің дәлелденгені  мойындалғаннан  кейін 

ғана жүгінеді. Оның кемегімен жиналған мәліметтердің са- 

лыстырмалылығы анықталады,  біздің ойлауымызша оның 

басты  белгісі  — үдерістердің  біркелкілігі.  Екі  феноменнің 

тарихи байланысы дәлелденгенде олар тәуелсіз мәліметтер 

ретінде қарастырыла алмайды.

Кейбір жағдайларда бүл әдістің тікелей нөтижелері сон- 

шалықты кең мағынаға ие, ол салыстырмалы зерттулердің 

ең жақсы жетістіктерімен салғастырыла алады. Кейбір фено- 

мендердің таралу аймағының кең көлемді жерлерді қамтуы 

жергілікті мәдениеттердің жеке элементтерінің ортақ шығу 

тегін білдіреді.  Бүл өз тарапынан адамзат тарихының ерте 

кезеңіндегі көп мәселелердің бетін  ашады.  Өз кезінде Эд­

вард С.  Морзе орасан зор, бір-бірінен алшақ аймақтардағы 

садақпен ату тәсілі бірдей екендігін корсеткен болатын. Бүл 

жаңалық кең колемді жерлерде діттелген іс-орекеттің ортақ 

бастауларының тікелей дөлелі болып табылады.  Бірақ егер 

полинезилықтар таяқты басқа ағаштьщ куысына енгізіп, оған 

қарапайым қозғалыс жасау арқылы от алса (бүл кезде басқа 

алгашқы  қауым  халықтарының  бәрі  отты  бүрғылау  одісі 

арқылы  алатын),  олардың  бүл  одісін  ерекше  деп  санауға 

барлық  мүмкіндігіміз  бар.  Ал  егер  де  біз  ордалиліктердің 

әдет-ғүрпы бірқатар ерекше түрлерде бүкіл африка аймақ- 

тарына таралғандығын анықтасақ, бірақ Африка аймақта- 

рынан алые жерлерде еш белгісіз болса немесе ескінің сары- 

ны ретінде кездессе,  бүл оның африкалық түрлерінің таза 

Жергілікті шығу тегін долелдейді.

Сонымен антропологияның тарихи одісінің керемет ма- 

Ңьізын біз белгілі бір жағдайда нақтылы әдет-ғүрыптардың 

Пайда  болуына  окелетін  үдерістерді  анықтауға  комектес- 

Кенінен байқай аламыз. Егер антропология мәдениетгің даму 

заңдылықтарын анықтауға үмтылса,  ол даму нәтижелерін 

салыстырумен шектелмей, мүмкіндігі бар барлық жерде оньщ

271

жүрісін салғастырған дұрыс, ал ол үшін кіші географияльіқ 

таралу аймақтарындағы мәдениетгі зерттеу керек.

Біз салыстырмалы өдіс әрбір жеке мәдениеттердің бүкіл 

ішкі  байланыстарын  зерттеу  арқылы  алынған  тарихи 

мәліметтердің негізінде ғана олар күткен нөтижелерге жет- 

кізетіндігін көрдік. Салыстырмалы жэне тарихи әдістер, егер 

мен бүл атауларды занды колданып отырған болсам, басым- 

дылық үшін бір-бірімен үзақ уақыт бәсекелескен болатын, 

бірақ  екі  әдістің  екеуі  де  жақын  арада  өзінің  атқаратын 

қызметі мен тиісті орнын табатындығына үміт артуға бола­

ды. Тарихи әдіс қате үстанымды терістеудің негізінде қалып- 

тасқан болатын, ол мәдениеттердің үқсастығы айқын көрініп 

түратын жерлерде ғана байланыс бар деп есептейді. Атына 

ауызша да, жазбаша да мақтаулар айтылған салыстырмалы 

әдіс  өте  жүтаң  нәтижелер  береді  және  меніңше  біз  моде- 

ниетгің қалыпты дамуының өмбебап тесімін қүруға үмтыл- 

ған  нетижесіз  талпыныстан  бас  тартып,  мен  осы  жерде 

озімше үйғарғандай, біздің салыстыру әдісімізді кең де сенімді 

іргетасқа орнатканнан кейін ғана ол онімді нәтиже бере ала­

ды.  Осы күнге дейін біз озімізді азды копті соны қиялдар- 

мен жүбатқан болатынбыз. Байсалды жүмыстар олі де алда.

Франц  Боас

ЭТНОЛОГИЯЛЫҚ ӘДІСТЕР *

Оркениетгің тарихи дамуын зерттеу соңғы онжылдық- 

тарда  кодімгідей  озгерді.  Өткен  ғасырдың  екінші  жарты- 

сында эволюциялық ой-сана барлык жерлерде де қалыпта- 

сып үлгерді, ал Спенсер, Морган, Тайлор секілді ғалымдар -  

ең беліілі деген есімдерді ғана атайық, — біртүтас жоне жалпы 

(яғни  бүкіл  адамзатты  қамтыған)  мэдени  эволюция  идея- 

сына  енді.  Бүдан  шамалы ғана  бүрын  оның ықпалы біраз 

шайқалған  болатын  — кей  жағдайда  Ратцельдің  әсерінен, 

оның географиялық іздеулері диффузия мен кошіп-қону- 

дың маңызды ролін анықтаған еді. Диффузия моселесімен, 

осіресе,  Америкада  кобірек айналысты,  бірақ одан да кең

* 

The  Methods  o f Ethnology / /  American Anthropologist.  N.  S.  Vol.  22 

(1920),  P.  311-322.

272

көлеМдС жұмыс жүргізіп,  онымен іс жүзінде шүғылданған 

фой, Грибнер және әсіресе, Эллиот Смит пен Риверс бола- 

ТЬІН  Нотижесінде этнологиялық зерттеулер қазіргі уақьпта — 

еН болмағанда Англия мен Германияның жеке топ ғылым- 

д а р ы н ы ң  

іс жүзінде шүғылдануы  — эволюцияға қарағанда 

көшіп-қону мен таралу теориясына негізделеді.

Екі ғылыми бағьггқа сын козбен қарасақ, олар екі қарама- 

қарсы  болжамнан  туындайтынын  кореміз.  Эволюциялық 

көзкарас адамзат оміріндегі мөдениеттің тарихи озгерулері 

барлык жерде жүмыс істейтін белгілі-бір зандарға бағына- 

тынын  болжайды,  сондықтан  озінің  басты  белгілеріндегі 

мәдениеттің дамуы барлық носілдер мен халықтарда бірдей 

отеді.  Бүл ойды Тайлор озінің “Алғашқы қауымдық мэде­

ниет” атты классикалық еңбегінің алғы созінде анық жаз- 

ған. Алайда,  біртүтас эволюция деген болжамды қабылдау 

үшін, оған дейін оны долелдеп шығуымыз керек екендігіне 

біз  келісуіміз  шарт,  ол жағдайда  бүл түзілім  озінің тірегін 

жоғалтады.  Шындығында әлемнің  ор боліктерінде қосқа- 

тар дамудың белгілері жеткілікті, ал озара ең алыс орналас- 

қан  аймақтарда  үқсас  достүрлер  кездеседі.  Сондай  бере- 

кесіздікпен таралған үксастықтардың барлығын диффузия 

арқылы түсіндіру қиын,  яғни  Бастиандағы  мәдени  фено- 

мендердің психологиялық түсіндірілуі сияқты ол эволюци- 

ялық  негіздемелердің  бірі  болып  табылады.  Бүл  болжам, 

қазіргі Батыс мәдениетінен мәдени дамудың жоғарғы түрпа- 

тын коріп түрғандығын байқау қиын емес (ал оган Караган­

да қарадүрсін модени түрпатқа жататындар осыған тартыла- 

тындай болып корінеді), сойтіп мүның жақтаушылары ор- 

тогенетикалық  дамудың  тосімін  откенге  шегіну  ар-қылы 

жасайды, оның шыңы — қазіргі біз. Бірақ біз мүлдем ортүрлі 

және бірге омір сүріп жатқан оркениет түрпатгарьш мойын- 

Дайтын болсақ, біртүтас жалпы даму бағыты жоніндегі бол­

жам озінің негізін жоғалтатындығы түсінікгі.

Бүл  болжамдарға  ортақ  эволюциялық  тосімді  жалпы 

әлемдік модени дамудың корінісі ретінде  қабылдамайтын 

Қазіргі қағида қарсы келеді. Ол озара алшақ орналасқан ай- 

мақтардың даму үқсастығының ішкі себептерін жоққа шы­

гарады жөне оны кошіп-қону мен диффузия арқылы түсін- 

Діреді, ол үшін аса үлкен кеңістіктерде тарихи болып откен 

араласуларды мойындауымыз шарт.  Мүндай түжырымдама 

өзінің дүрыстығын мойындату үшін коптеген алгашқы тай-

273

паларда кездесетін жоғары орнықты мэдени белгілері болуы 

керек және ол өзара өте алшақ орналасқан аймақтарда бірдед 

үйлесімділікте  қайтадан  көрінетін,  бір-бірімен  қатар  өмір 

сүретін,  бірқатар  өртүрлі және тәуелсіз  қасиеттерді  талап 

етеді.  Бүл мағынада қазіргі зерттеулер Герландтың мәдени 

белгілердің түрақты жиынтығы жөніндегі теориясын қайта 

жандандырады,  онда белгілі-бір жерде дамыған мэдениет 

бір континенттен екінші континентке  көшіп-қону кезінде 

тасымалданады.

Этнологиялық зерттеудің осы екі қарама-қарсы жолда­

рын теориялық негіздеуді анықтаудағы біздің талпынысы- 

мыз, олардьщ басты алғышартгарының дәлелденуінің әлсіздігі 

жонінде  айтады  және  екі  жагдайда  да  біздің  алдымызда 

біртүтас мәдени үдерістің еркін жасалған тәсімі байқалады. 

Шын  мөнінде  екі  әдіс  те  түрақты  мәдени  феномендерді 

жікгеудің әртүрлі формалары, ол әртүрлі үстанымдарға негіз- 

делген,  ал  осы жіктемеге телініп  отырған тарихи  мән  еш- 

қандай  дәлелдемелермен  бекітілмеген.  Мысалы,  әлемнің 

коптеген аудандарында роміздік сипаты бар геометриялық 

немесе соған жақын сәндік түрлер арасында үқсастық бай- 

қалады.  Бүл сәндік түрлердің жіктелуінің қалыпты дамуы 

былайша түсіндіріледі: барынша рөміздік болып танылатын- 

дары бастапқы болып саналады да, ал қалғандары — рәміз- 

діктен  таза  шартты  геометриялық  түрлерге  өту  барысын- 

дағы  біртіндеп  ауысуының  мысалы  ретінде  көрсетіледі. 

Баска сөзбен айтқанда, бүл жіктеменің міндеті — оліп бара 

жатқан рөміздік түрлерден геометриялық түрлердің пайда 

болуын дәлелдеу. Бүл әдісті өз зертгеулерінде негізінен Пат­

нэм,  Штольпе,  Бальфур,  сонымен  бірге Хэддон,  Ферворн 

және Штейнен (озінің ертеректегі жүмыстарында) қолдан- 

ған.  Олардың  бақьшауларын  жоққа  шығармасам  да  мен 

көрсетілген үстанымдарға негізделген жіктемені тарихи да- 

мудың көрсеткіші ретінде қабылдауға асықпас едім.  Осы- 

ның кері түзілімі де мойындауды қажет етеді және біз қара- 

пайым геометриялық элементгерден бастау алып, бірте-бірте 

рәміздік түрге  айналу үдерісін де  айта  алар  едік,  мүны да 

негізделген тарихи үдерістің нөтижесі ретінде корсетуге бо­

лады.  Осы  екі мүмкіндікгі де  1885 жылдары Холмс  қарас- 

тырған  болатын.  Бірақ  екі  теорияны  да  нақтылы  тарихи 

дәлелдеулерсіз негіздеп айтуға болмайды.

Оған  қарама-қарсы  пайда  болудың диффузиялық  жо­

лын үстанған бағыт Солтүстік Батыс Америка мен Мелане- 

зиянын  сәндік  өнерін  байланыстыруға  тырысқан  Генрих 

ціурцтың талпыныеында байқалады. Екі аймақтағы копте­

ген элементгердің көздің бейнесі ретінде түсіндірілуінің бір 

гана  мысалы,  зерттеушіні  олардың  шығу  тегінің  бірлігі 

жөніндегі ойға жетеледі, бір-біріне байланыссыз деректердің 

берілген күбылысқа қатысы бола алмайды (америкалық және 

меланезиялық топырақта пайда болған өнер өзінің жергілікгі 

ерекшелігімен сипатгалады). Бүл талпынысында Шурц Рат- 

цельдің ізбасары ретінде көрінді, ол Меланезия мен амери- 

калық Солтүстік-Батыс арасындагы басқа да мэдени белгі- 

лерінен байланыс іздеген болатын.

Егер жоғарыда суретгелген болжамдар еуропалық гылым- 

нын негізгі бағьггын сипаттаса, ал америкалық антрополог- 

тардың кобісі қазір басқа әдісті үстанады.  Қысқасын айт- 

қанда, бүл әдістанымдык айырмашылық, америкалық ғалым- 

дарды  бәрінен бүрын  зерттеудің негізінде мәдени  озгеріс- 

тердің динамикалық жағы мен мэдениет тарихын іс жүзінде 

жаңғырту мүмкіндігі қызықтырады. Қосқатарлылық себеп- 

тері  жөніндегі  басты  сүрақтың  соңғы  шешімі  өзара  алыс 

таралу аймақтарының мэдени дамуында — жалпы әлемдік 

диффузия болсын немесе бүрыннан түрақты қалыптасқан 

мөдени белгілері болсын, — ол мәдени озгерістердің ерекше- 

ліктерін  жақсы  зерттегенше  тиіспеуді  қалайды.  Америка- 

лық этнологиялық әдістер еуропалық археологиялық әдіске, 

әсіресе, Скандинавия мен Шығыс Жерорта теңізінің тарихи 

Дөуірге дейінгі археологиясына үқсас.

Бір жагынан Караганда, америкалық ғалымдар толыгы- 

мен нақты зерттеулерге берілген және өркениет тарихының 

философиялық  мәселелеріне  коңіл  аудармайтын  секілді 

Көрінуі  мүмкін.  Менің  ойымша,  америкалық  ғылыми  ба- 

ғьітты  бүлайша бағалау — дүрыс емес.  Бүл моселелер бізді 

өзіміздің еуропалық әріптестерімізден кем толғандырмай- 

Дьі,  бірақ біз оларды формуланың комегімен шешеміз деп 

ойламаймыз.  Бастапкыда  айтатынымыз,  біз  үшін  мәдени 

тарихтың мәселесі тарихи мәселе болып корінеді. Тарихты 

тҮсіну үшін затгың қалай өмір сүретіндігін білу жеткіліксіз, 

сонымен бірге оның қалай пайда болғандығын білуіміз ке- 

Рек. Әлемнің копшілік аймақтарьшда археологиялық дерек- 

ТеРДен басқа сенімді мөліметтерге тапшы  этнология  сала-

275

сында,  кез-келген өзгерістердің дәлелі жанама жолдармең 

алынады, ол туралы тусініктерді салыстырмалы-филология- 

лык зерттеулер береді.  Бұл зерттеудің әдіеі түрақты фено- 

мендерді, оның географиялық таралуы жөніндегі мәлімет- 

термен,  салғастыруға  негізделген.  Оның  мүмкіндіктері 

жөнінде жазық дала үндістерінің соғыс одақтарын зерттеген 

Лоуи еңбектерінен жоне америкалық мифология бойынша 

қазіргі  зерттеу  жұмыстарынан  да  жақсы  байқай  аламыз. 

Оқиғалардың хронологиялық реттілігі жайлы бүлтартпай- 

тын  мөліметтерді  алуға  үміттенбесек  те,  біз  оның  жалпы 

шекараларын  анықтай  аламыз,  мүның мүмкіндігі  көбірек 

жоне сенімдірек.

Бүл  одістерді  қолдану берілген  халықты тек қана  сол 

жағдайда бақылау кезінде жинақталған көзқарастар алгаш- 

қы қауымдық қоғамның абсолютті түрақтылығы жөніндегі 

көріністі бүзатындығын корсетеді. Бүл уақыттан бастап бар­

лык модени түрлер үнемі ағымды жөне терең түрленімдерге 

ашық болып корінеді.  Біздің ғылыми жүмыстарымызда та­

ралу мәселесі неге маңызды орын алатындыгы енді түсінікті 

болды.  Таралуды  дәлелдеу,  ішкі  себептерге  байланысты 

үдерістерді  анықтауға  қарағанда,  көп  жеңіл;  соңгы  жаг­

дайда жадыгаттарды жинау коптеген қиындықтарга үшы- 

райды. Соган қарамастан оны қоштайтын мәліметтерді кез- 

келген мэдениет жүгыстыгы қүбылыстарынан табуга бо­

лады,  онда шетел элементтері жаңа ортада үстемдік ететін 

үлгілерге сәйкес түрленіп отырады жэне өмбебап идеялар 

мен  іс-өрекет тәсілінің  ерекше  оқшаулы дамуы  корінеді. 

Теориялық козқарас жағьшан ішкі дамуды қарқынды түрде 

зертгемеудің себебі оньщ маңыздылыгының аздыгьшда емес, 

керісінше бүл зерттеуге жанасатын әдістанулық қиындық- 

тарда жатыр.  Бірақ байқай кететін нөрсе,  кейінгі жылдары 

ол  коптеген  гылымдардың  назарын  аударган  секілді,  ол 

жонінде мэдениет жүгыстыгы жэне мэдени дагдылардың 

озара  байланысы бойынша  бірқатар жумыстардың пайда 

болуы айтып береді.

Бүл багытгагы зертгеме бүкіл тарихи феномендердің бір 

маңызды белгісін ашады.  Егер табиги гылымдарда біз себеп- 

тердің жиынтыгымен жүмыс  істеп жэне олардың әсерініН 

нотижесін  зерттесек,  тарихи  жагдайды  талдау  барысында 

әрбір  қүбылыстан біз тек нэтижесін гана емес,  себебін Де 

коруге  мэжбүр боламыз.  Осыған  үқсас жағдайлар  физика

276

заңдарында да байқалады. Мысалы, астрономия берілген ас­

пан денелерінің орналасуьш сол уақыт аралығында гравита­

ция  нөтижесі ретінде  қарастыруы мүмкін,  бірақ  сонымен 

бірге кеңістікгегі дәл осы жағдай сонан кейінгі де өзгерістерді 

аныктайды.  Бүл  катынас  оркениет  тарихында  жақсырақ 

көрінеді.  Мысалы,  азық қорларының коп болуы халық са- 

нының өсуіне жағдай жасады жэне ол тек қана күнделікті 

кажсттіліктермен  шүғылдандырып  қоймай,  бос  уақытын 

көбейтіп,  оны ойдағыдай өткізуін қамтамасыз етті.  Соны­

мен, мүнан шығатын жалпы қорытынды көрініп түр.

Тура осындай ойлар жеке адам мен қоғам қатынасының 

маңызды мөселесі озгеру жағдайларьшың динамикасын зерт­

теу барысында да туындайды. Жеке адамның орекеттері коп 

жағдайда оның олеуметтік ортасымен анықталады жоне со­

нымен бірге оздері де, өздері омір сүретін сол коғамға, оның 

түріне өзгеріс ендіре отырып, эсер етеді. Бүл моселе мәдени 

өзгерулерді зерттеу кезінде жүмыс істеуге тура келетін ма- 

ңызды  мөселелердің  бірі;  ол  бірыңғайлы  дөстүрлер  мен 

сенімдерді  жүйелеуге  қанағаттанбайтын  зерттеушілердің 

қызығушылығын  көбірек тудыруда  жоне  олар  жеке  адам- 

ның озінің әлеуметтік ортасына қалай қарайтынын түсінуге 

тырысады, тіпті, алғашқы қауымдық қоғамда да кездесетін 

әртүрлі қүндылықтар мен іс-орекеттер тәсілін үғуға, оның 

осыларға деген қатынасы алысқа кететін салдарға себепші 

бола алатынын білуге үмтылады.

Бір сөзбен айтқанда, біз түсіндіруге тырысқан одіс қазіргі 

уақытта  бақылауға  болатын  қоғамдағы  динамикалық 

өзгерістерді зерттеуге сүйенеді. Біз өзіміздің көз алдымызда 

өтіп жатқан үдерістерді түсіндіре алмайтын болғандықтан, 

оркениет дамуының жалпы мәселелеріне кірісе алмаймыз.

Бірақ зерттеулердің осындай  бағыты да жалпы сипаты 

бар бірнеше қорытындыларды шамалайды, борінен бүрын — 

кейін біркелкі жалпыәлемдік біркалыпты даму осіп шыга­

тын адамзат өркениетін түгеддей келісілген психологиялық 

Қажеттілікгер секілді қарастырудан бас тарту. Одан босанып 

щьіққаннан  кейін  біз  әрбір  модени  топтың  өзіндік  қана 

Жолмен  анықталатын  тарихи  ерекшеліктің  бірегейлігін 

Көреміз, бір жағынан, басқа тайпалардың өсері де байқала- 

Ды. Біз үдерістерге де, олардың бірте-бірте саралануына да, 

КөРШі мәдени орталықтардағы айырмашылықтардың азаю 

ҮРДіетіне де куө боламыз; біртүтас бірқалыпты даму үрдісінің

277

тәсіміне  сүйенсек,  әрбір  нақтылы халықпен  не  болганьщ 

тусіну, тіптенде, мумкін емес. Көзқарастардьщ қарама-қар. 

сылығы [біздің және бірқалыпты дамудың] зуньи өркениетін 

үғынудағы өртүрліліктен,  бір жағынан,  ол Фрэнк Гамиль­

тон  Кашингтен,  екінші жагынан,  коптеген қазіргі  гальщ- 

дардан — осіресе,  Элси Клью  Парсонс, Лесли Спайер,  Pyj 

Бенедикт  пен  Рут  Бунзельден  -  жақсы  корінеді.  Кашинг 

зуньи модениетін түгелдей достүр сақтаушылардың сыртқы 

ортаға озіндік қатьшасы ретінде түсіндірді жэне осыган сойкес 

оның борі халықтың географиялық жагдайы себеп болган 

даму деп болжайды.  Бүл ғалымның үндістердің ой-санасы- 

на теренденуі жэне олардьщ омірінің ең сырлы жақтарымен 

жан-жақты танысуы, оньщ пайымдауларын ерекше сенімді 

етіп  корсетті.  Басқа  жагынан  алганда,  д-р  Парсонстың 

зерттеулері  —  профессор  Кребердің  қорытындыларымен 

қосып айтқанда -  зунья мәдениеті испандық әсермен күшті 

озгерістерге үшыраганын жақсы долелдейді жоне осындай 

күйінде модениет жүгыстыгы мысалының ең мықтылары- 

ның бірі (бізге белгілерінің ішінде) болып табылады. Оның 

бүкіл тартымды жақтарына қарамастан психологиялық тал- 

қьілануы қате қорытындыларга толы; тарихи түргыдан қарас- 

тыру бізге басқа коріністі бейнелейді, ол жерде коне мүра- 

лар (оте күрделі шыгу тегіне ие) мен еуропалық мәдениетгің 

ықпалының  адам  таңқаларлық  үйлесімі  қазіргі  кезендегі 

өмірге жетелейді.

Сонымен қатар алгашқы қауымдық халықтардың омір 

динамикасьш зертгеу Эллиот Смит қоргапггап жүрген секілді 

үзақ уақыттык түрақтылық болжамы деректермен растал- 

майтындыгын корсетеді. Қазіргі күнделікгі омірдің кез-кел­

ген  жагынан  жүргізілген  түпкілікті  талдау  оның  агымды 

кезінде  жүреді,  ал  ол  тіл  тарихы  мен  жалпы  модени  даму 

тарихыньщ  оте  тыгыз  қосқатарлылыгы  жоніндегі  ойга 

жетелейді. Тоқырау кезендері қарқьінды озгерістерге ауыса- 

ды жоне сондықтан да еш озгеріссіз сақталган бастапқы одет- 

гүрыптарды кору мүмкін емес.  Оган қоса мэдениет жүгыс- 

тыгы  феномені  әдет-гүрыптарды  бір  аймақтан  екінші ай- 

маққа еш озгеріссіз ауыстыру, оте сирек кездесетінін дәлел- 

деді.  “Байыргыжерортатеңізділік” өдет-гүрыптардың 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: